Το βιβλίο και το μαχαίρι που το κρατάμε στο χέρι

Το σημερινό μας άρθρο, που δεν θα είναι και πολύ μεγάλο, πηγάζει από μια ερώτηση που μου έκανε φίλος. Μου κάνουν κατά καιρούς ερωτήσεις γλωσσικές και άλλες, κι όταν κρίνω πως το θέμα έχει ευρύτερο ενδιαφέρον μπορεί να τις παρουσιάσω, μαζί με την απάντησή μου, στο ιστολόγιο -είτε πολλές ερωταπαντήσεις μαζί, είτε ειδικό άρθρο αφιερωμένο σε μια συγκεκριμένη απορία.

Αυτό θα κάνω και σήμερα, αν και δεν έχω συγκρατήσει την απάντηση που έδωσα -διότι, αν θυμαμαι καλά, είπα στον φίλο μας ότι «αξίζει άρθρο».

Με ρώτησε λοιπον ένας φίλος πώς έγινε και η λέξη εγχειρίδιο σημαίνει δύο τόσο διαφορετικά πράγματα: ένα φονικό όπλο, μαχαίρι ή ξιφίδιο αλλά και ένα βιβλίο, συχνά διδακτικό.

Πράγματι, συμφωνα με το ΛΚΝ, η λέξη «εγχειρίδιο» έχει δύο βασικές σημασίες: I.(λόγ.) αγχέμαχο όπλο με λαβή και με δίκοπη και πολύ μυτερή λεπίδα· (πρβ. στιλέτο). II. βιβλίο που εκθέτει με αυστηρά συστηματικό τρόπο τις βασικές και πιο έγκυρες γνώσεις μιας επιστήμης: Διδακτικά / σχολικά εγχειρίδια. ~ ιστορίας / φιλοσοφίας.

Αγχέμαχο θα πει όπλο που χρησιμοποιείται για μάχη σώμα με σώμα, από το αρχαίο επίρρ. άγχι = κοντά, απ’ όπου και η αγχιστεία. Αλλά αυτά θα τα πούμε άλλη φορά, ας συνεχίσουμε τώρα τον γύρο των λεξικών.

Το Χρηστικό Λεξικό πρωτοτυπεί και βάζει πρωτη σημασία του βιβλίου και δεύτερη του όπλου, διότι έχει ως κριτηριο τη χρήση -και πράγματι, όταν θα μιλήσουμε σήμερα για εγχειρίδιο κατά πάσα πιθανότητα θα εννοούμε το βιβλίο, όχι το μαχαίρι.

Πάντως, η πρώτη σημασία της λέξης είναι το οπλο. Ή μάλλον, για να ακριβολογούμε, στην αρχαιότητα η λέξη αρχικά εμφανίζεται ως επίθετο, ο εγχειρίδιος. Στις Ικέτιδες του Αισχύλου βρίσκουμε την πρώτη χρονολογικά μνεία της λέξης:

τίν’ ἂν οὖν χώραν εὔφρονα μᾶλλον
τῆσδ’ ἀφικοίμεθα
σὺν τοῖσδ’ ἱκετῶν ἐγχειριδίοις
ἐριοστέπτοισι κλάδοισιν;

Μετάφραση δεν χρειάζεται βέβαια, αφού η γλώσσα είναι μία και ενιαία, πάντως λέει ότι έφτασαν σε τούτη τη χώρα κρατώντας στα χέρια τα ζωσμένα με ταινίες κλαδιά της ικεσίας. Εδώ το εγχειρίδιος είναι επίθετο στο κλάδος.

Ωστόσο, πολύ γρήγορα εμφανίζεται και το ουσιαστικοποιημένο επίθετο, το εγχειρίδιον, το οποίο αρχικά έχει μία και μονη σημασία, το μαχαίρι, το ξιφίδιο. Πολύ εύλογη η επέκταση της σημασίας για ένα όπλο που κρατιεται στο χέρι και σε μεγάλο βαθμό κρύβεται και στο χέρι.

Η αρχαιότερη (νομίζω) εμφάνιση της λέξης στον Ηρόδοτο, σε μια σκαμπρόζικη ιστορία, για τον Κανδαύλη και τη γυναίκα του -ξέρετε, τον Κανδαύλη που κοκορευόταν πόσο όμορφη γυναίκα έχει και πίεζε τον υπηρέτη του τον Γύγη να τη δει γυμνή, και τελικά κατάντησε κερατάς, και μαλιστα όχι κερατάς και δαρμένος αλλά σφαγμένος, διότι η γυναίκα εξοργίστηκε και έδωσε στον Γύγη ένα εγχειρίδιο και οταν έπεσε ο Κανδαύλης να κοιμηθεί ο Γυγης τον έσφαξε και πήρε και τον θρόνο: Καί μιν ἐκείνη ἐγχειρίδιον δοῦσα κατακρύπτει ὑπὸ τὴν αὐτὴν θύρην. Καὶ μετὰ ταῦτα ἀναπαυομένου Κανδαύλεω ὑπεκδύς τε καὶ ἀποκτείνας αὐτὸν ἔσχε καὶ τὴν γυναῖκα καὶ τὴν βασιληίην Γύγης·

Παράδεισοι, φορολογικοί και άλλοι

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το άρθρο το δημοσιεύω εδώ με μερικές προσθήκες, κυρίως σε σχέση με τον μουσουλμανικό παράδεισο, όπου περιμένω συμπληρώσεις από τους οθωμανολόγους, αραβολόγους και εβραιολόγους -και όποιον άλλον ξέρει. Η εικόνα είναι αυτή που συνοδεύει το άρθρο στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων: μια λεπτομέρεια από τον Κήπο των επιγείων απολαύσεων του Ιερώνυμου Μπος.

Στις αρχές του μήνα που μας πέρασε έγινε πολύς θόρυβος με τις διαρροές για τις φορολογικές συμφωνίες ευνοϊκής μεταχείρισης (ουσιαστικά νομότυπης φοροαποφυγής) που είχαν συνάψει μεγάλες εταιρείες με την κυβέρνηση του Λουξεμβούργου, κι έτσι ήρθε για μια ακόμα φορά στην επιφάνεια το θέμα των φορολογικών παραδείσων. Και μπορεί ο Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, πρόεδρος της Κομισιόν και προηγουμένως πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου σχεδόν επί εικοσαετία, να επιβίωσε από την πρόταση μομφής που υποβλήθηκε εναντίον του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μεταξύ άλλων και από την Αριστερά, αλλά εμείς βρήκαμε τη λέξη του μήνα.

Εννοώ βέβαια την λέξη «παράδεισος» και ειδικότερα τον σύμπλοκο όρο «φορολογικός παράδεισος». Ο παράδεισος είναι λέξη άρρηκτα θα έλεγε κανείς δεμένη με τη χριστιανική θρησκεία και μοιάζει να έχει ελληνική ετυμολογία, κάποιο σύνθετο της πρόθεσης παρά, κι όμως στην ελληνική γλώσσα μπήκε σαν στοιχείο ενός προχριστιανικού πολιτισμού, δάνειο από ξένη γλώσσα.

Ο Κτησίας και ο Ξενοφώντας, που μελέτησαν από πρώτο χέρι τη ζωή των Περσών και την περιέγραψαν, αναφέρουν επανειλημμένα στα έργα τους ότι ο βασιλιάς της Περσίας, αλλά και άλλοι ισχυροί τοπάρχες, διατηρούσαν μεγάλους περιφραγμένους κήπους, με πλούσια βλάστηση και άφθονα νερά, μέσα στους οποίους έτρεφαν και άγρια θηράματα –και σ’ αυτούς τους κήπους αποσύρονταν για κυνήγι και αναψυχή κι εκεί φιλοξενούσαν άλλους άρχοντες, γιατί οι δυνατοί όλων των εποχών διασκεδάζουν καλύτερα όταν βρίσκονται μακριά από το πεινασμένο πλήθος. Τους κήπους αυτούς, τους είπαν παραδείσους: «παράδεισος μέγας, αγρίων θηρίων πλήρης, ά εκείνος εθήρευεν από ίππου», λέει ο Ξενοφώντας για τον Κύρο, ενώ σε άλλο απόσπασμά του εξηγεί: «κήποι τε έσονται, οι παράδεισοι καλούμενοι, πάντων καλών τε καγαθών μεστοί όσα η γη φύειν θέλει».