Συκώτι από το σύκο

Χτες σε σχόλιο του κ. Τσίρου σε ελαφρώς άσχετο νήμα αναφέρθηκε ότι το συκώτι πρέπει να γράφεται «σηκότι», με την εξής επιχειρηματολογία:

Προσπάθεια βεβαίως, ατυχής όμως, αλλά κυρίως “στον αέρα”. Επιγραμματικά, γιατί: την ρίζα από την οποίαν δημιουργήθηκε η λέξη ΣΗΚΩΤΙ (με ήτα, όπως γράφεται σωστά) δεν την δανείσαμε ούτε στους Λατίνους ούτε, μέσω αυτών, στις άλλες εθνότητες (γλωσσικές και κοινωνικές) της ευρωπαϊκής φυλής, καθ’ ότι την είχαν όσο και εμείς, πριν ακόμα από τον εθνοτικό διαχωρισμό της φυλής. Απλώς, εμείς, εξελίξαμε ταχύτερα – ως γνωστόν – όλα τα πολιτισμικά και δή γλωσσικά πράγματα. Την είχαν, λοιπόν και αυτοί το ίδιο μ’ εμάς. Και η ρίζα είναι fegat – feqat, ή shegat – sheqat. Στην πρώτη εκφορά της, αυτή με το F, εκκινά η δυτική λέξη fegato κ.ο.κ., ενώ στη δεύτερη, η ελληνική. Δηλαδή, είναι ακριβώς η ίδια λέξη, όπως και όλες οι λέξεις που μιλούν όλα τα ευρωπαϊκά (γλωσσικά) έθνη. Καθώς, μιλάμε ακριβώς την ίδια γλώσσα. Αυτοί, λοιπόν, οι Δυτικοί, λένε fegat-o, ενώ εμείς sheqat-ιον. Και όπου άλφα, σημαίνει δύο όμικρον, οο, δηλαδή ωμέγα, ω. Και όπου, από την κοινή ρίζα, υπήρχε Q – q, ή G – g, οι δυτικοί εξέλιξαν το δεύτερο, το πιο σκληρό, ενώ εμείς το πρώτο, το πιο μαλακό, ή to Π – π. Το ίδιο, όπως στο Equus [Έκουους – έκβους (equu-allo – quvallo – qavallo – cavallo = ίππος], ενώ σ’ εμάς εξελίχθηκε σε (j)equus – epuus – ippus – ippus – ίππος. Έτσι και στο σηκώτι. S(h)eqat – sηqat – sηkοοt – sηκώτ-ι. Αυτά, συμπυκνωμένα, χωρίς άλλην ανάλυση.

Ο κ. Τσίρος πήρε την αφορμή από ένα παλιό μου κείμενο, γραμμένο πριν από 12 χρόνια περίπου, που υπάρχει στον ιστότοπό μου. Το κείμενο εκείνο το χώρισα στα δύο, παρουσιάζω τώρα το μισό που αφορά το συκώτι (και όχι το σύκο καθαυτό), ξανακοιταγμένο και επαυξημένο.

Το συκώτι, ένα από τα σπουδαιότερα ανθρώπινα όργανα, εθεωρείτο από την αρχαιότητα η έδρα του θάρρους, του θυμού και του φόβου. Η λέξη «λευκηπατίας» (ή λευχηπατίας), αυτός δηλαδή που έχει λευκό συκώτι, σήμαινε τον δειλό, αυτόν που δεν έχει αίμα στις φλέβες του, όπως θα λέγαμε σήμερα. Η αρχαιοελληνική σύνδεση του συκωτιού με το θάρρος και τον θυμό εμφανίζεται και σε άλλες γλώσσες: έτσι, στα ιταλικά και στα ισπανικά, η έκφραση «έχει συκώτι» (avere fegato και tener higado, αντίστοιχα) σημαίνει τον θαρραλέο άνθρωπο, αυτόν που «το λέει η καρδιά του». Παρόμοια, οι Γάλλοι χρησιμοποιούν την έκφραση avoir les foies blancs (έχει άσπρο συκώτι) για να χαρακτηρίσουν τον δειλό τον λιπόψυχο. Ανάλογο είναι και το αγγλικό lily-livered. Στη νεοελληνική γλώσσα, λέμε μου κόπηκαν τα ήπατα (αξιοπρόσεκτη η διατήρηση του αρχαίου τύπου!) για να δηλώσουμε τον υπερβολικό φόβο, όπως λέμε μου έπρηξες το συκώτι σε κάποιον ενοχλητικό και μη χαλάς το συκώτι σου, δηλαδή μην θυμώνεις (για πράγματα ανάξια λόγου). Επίσης, όταν κάτι μας κάνει να γελάσουμε πολύ λέμε ότι φτιάξαμε καινούργιο συκώτι. Τέτοιες φράσεις βρίσκουμε και σε άλλες γλώσσες, λ.χ. στα ιταλικά λένε si mangia il fegato (τρώει το συκώτι του) για κάποιον που βράζει από το θυμό του, ενώ στα ισπανικά η έκφραση moler los higados σημαίνει ακριβώς «πρήζω το συκώτι κάποιου». Στα αγγλικά και στα γερμανικά, η λέξη παράγεται από άλλη ρίζα, παλαιογερμανική, αλλά οι παροιμιακές χρήσεις είναι παρόμοιες· για παράδειγμα, στα γερμανικά λένε sich von der Leber reden για όποιον εκφράζει τα συναισθήματά του χωρίς περιστροφές –εμείς θα λέγαμε έξω από τα δόντια. Και στα περσικά και τα αραβικά υπάρχουν φράσεις παρόμοιες. Να σημειωθεί ότι το συκώτι το λέμε και τζιέρι (από το τουρκ. ciğer, περσικής αρχής). Όπως και στα τούρκικα (νομίζω), η έκφραση «τζιέρι μου» χρησιμοποιείται στα γλυκόλογα ή σαν ένδειξη τρυφερότητας. Συκώτι μου, δεν λέμε.

Το συκώτι είναι το μοναδικό ανθρώπινο όργανο που έχει την ιδιότητα να αναγεννάται σε σημαντικό βαθμό. Η γνώση αυτή υπάρχει και στην αρχαία ελληνική μυθολογία: όπως θα θυμόμαστε, το όρνιο έτρωγε το συκώτι του Προμηθέα, το οποίο μέσα στη νύχτα ξαναφτιαχνόταν. Λόγω του βιολογικού του ρόλου, το συκώτι περιέχει μεγάλες ποσότητες βιταμίνης Α. Η υπερκατανάλωση συκωτιού μπορεί να προκαλέσει σοβαρές διαταραχές, όπως έπαθαν κάποιοι εξερευνητές του Βόρειου Πόλου που τράφηκαν με συκώτι πολικής αρκούδας. Οι Εσκιμώοι, διαβάζω στη Βικιπαίδεια, κάτι ξέρουν και το αποφεύγουν.

Η λέξη συκώτι, όμως, από πού προέρχεται; Από το σύκο, είναι η απάντηση, αν και η διαδρομή δεν είναι προφανής. Η συκιά και ο καρπός της, το σύκο, υπάρχουν στην Ελλάδα από πολύ παλιά -μαρτυρούνται και στον Όμηρο, αν και η λέξη «σύκο» ίσως να είναι προελληνική. Το σύκο διαδραμάτιζε κεφαλαιώδη ρόλο στο διαιτολόγιο των αρχαίων Ελλήνων, το οποίο με τα σημερινά δεδομένα θα κρινόταν αφάνταστα φτωχό. Το σύκο λοιπόν το εκτιμούσαν ιδιαίτερα και μάλιστα τάιζαν ορισμένα ζώα (ιδίως χήνες και γουρούνια) αποκλειστικά ή σχεδόν με σύκα, ώστε το συκώτι τους να νοστιμίσει. Αυτό το έδεσμα, κάτι ανάλογο με το σημερινό φουα-γκρα, το ονόμαζαν, πολύ λογικά, «συκωτόν ήπαρ».

Ας δούμε τι λέει ο Γαληνός στο έργο «Περί των εν τροφαίς δυνάμεων» και συγκεκριμένα στην ενότητα «Περὶ τῶν ἐν τοῖϲ πεζοῖϲ ζῴοιϲ ϲπλάγχνων»:  Τὸ μὲν ἧπαρ ἁπάντων τῶν ζῴων παχύχυμόν τ’ ἐϲτὶ καὶ δύϲπεπτον καὶ βραδύπορον ὑπάρχον. ἄμεινον δ’ ἐν αὐτοῖϲ οὐκ εἰϲ ἡδονὴν μόνον, ἀλλὰ καὶ εἰϲ τἄλλα τὸ ϲυκωτὸν ὀνομαζόμενόν ἐϲτι τῆϲ προϲηγορίαϲ ταύτηϲ τυχόν, ἐπειδὴ πολλῶν ϲύκων ξηρῶν ἐδωδῇ τοῦ μέλλοντοϲ ϲφάττεϲθαι ζῴου τοιοῦτον παραϲκευάζουϲιν αὐτό· καὶ πράττουϲιν οὕτωϲ ἐπὶ τῶν ὑῶν μάλιϲτα διὰ τὸ φύϲει τὰ τούτου τοῦ ζῴου ϲπλάγχνα πολὺ τῶν ἐν τοῖϲ ἄλλοιϲ ὑπάρχειν ἡδίω. γίγνεται δὲ κἀκεῖνα ϲφῶν αὐτῶν ἀμείνω φαγόντοϲ τοῦ ζῴου πολλὰϲ ἰϲχάδαϲ·

Ανάλογες αναφορές υπάρχουν και σε άλλους ιατρικούς συγγραφείς. Με τον καιρό, το ουσιαστικό εξέπεσε και παρέμεινε το επίθετο, «συκωτόν», το οποίο έφτασε να χαρακτηρίζει όχι μόνον το ειδικά προετοιμασμένο συκώτι, αλλά το συκώτι γενικά. Αυτό το γλωσσικό φαινόμενο, η έκπτωση δηλαδή του ουσιαστικού, είναι αρκετά συνηθισμένο στα ελληνικά (πρβλ. ποντικός μυς δηλ. το ποντίκι από τον (Εύξεινο) Πόντο, που έγινε ποντικός, νεαρόν ύδωρ, πανικός φόβος). Από το συκωτόν, που ήταν πια ουσιαστικό, είχαμε το υποκοριστικό συκώτιον και μετά συκώτι. Οι Ρωμαίοι ξεσήκωσαν από τα ελληνικά το συκωτόν ήπαρ, το είπαν iecur fegatum μεταφράζοντας κατά λέξη, και με μια παρόμοια διαδικασία έμεινε το σκέτο fegatum από το οποίο προήλθαν οι λέξεις που είδαμε πιο πάνω στις ρωμανικές γλώσσες.