Ένα επεισόδιο του 1938 -εις μνήμην Ν. Λαπαθιώτη

Σαν σήμερα πριν από 66 χρόνια, στις 8.1.1944, έφυγε αυτόχειρας ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης. Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον για τον Λαπαθιώτη έχει αναζωπυρωθεί, και όχι άδικα. Αντί να παρουσιάσω σήμερα κάποιο αθησαύριστο ποίημα ή άγνωστο περιστατικό της ζωής του, προτίμησα να ασχοληθώ με κάποιο ήδη γνωστό επεισόδιο, που έχει ήδη παρουσιαστεί στο Διαδίκτυο και στις εφημερίδες και με την ευκαιρία να παραθέσω και όσες πρωτογενείς πηγές μπόρεσα να συγκεντρώσω.

Το 1938, επί δικτατορίας Μεταξά, το εβδομαδιαίο περιοδικό «Νεοελληνικά Γράμματα» είχε εγκαινιάσει σειρά συνεντεύξεων με λογοτέχνες, με τον γενικό τίτλο: Πορτραίτα συγγραφέων μεταπολεμικής γενεάς. Κάθε συνέντευξη συνοδευόταν από ένα ανέκδοτο ποίημα του παρουσιαζόμενου ποιητή σε φωτογραφημένο αυτόγραφο. Ο Λαπαθιώτης έδωσε (στο τεύχος της 9.4.1938) συνέντευξη στον Γ. Περαστικό [Γ.Μ.Μυλωνογιάννη] και τη συνόδεψε με το ποίημα που βλέπετε αριστερά όπως ακριβώς δημοσιεύτηκε.

ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

Μάτι δειλό, που σε κοιτάζει
βαθιά, βουβά και σκοτεινά,
κι έτσι πιστά, σα να σου τάζει :
Θα σ’ αγαπώ παντοτινά

Ψηλό, λιγνό, τρελό για χάδι,
δουλεύει σ’ ένα μαγαζί.
Το πήρα ένα Σαββάτο βράδι
και κοιμηθήκαμε μαζί.

Με τη δημοσίευση ξέσπασε σκάνδαλο. Διαβάζουμε σήμερα σε πολλές πηγές ότι εξαιτίας αυτού του σκανδάλου η μεταξική λογοκρισία απαγόρευσε πλέον στον Λαπαθιώτη να ξαναδημοσιεύσει και ότι μετά απ’ αυτό, ο ποιητής δημοσίευε σε περιοδικά χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Πλάτων Χαρμίδης.

Ωστόσο, έχω σοβαρές επιφυλάξεις για την ακρίβεια των παραπάνω. Αφενός, στα επόμενα χρόνια και έως τον πόλεμο του 1940, ο Λαπαθιώτης δημοσίεψε με το πραγματικό του όνομα τόσο ποιήματα (αν και λίγα) όσο και θεωρητικά-αισθητικά άρθρα στα Νεοελληνικά Γράμματα (πολλά από αυτά πρωτοσέλιδα), ενώ και συνεντεύξεις του εμφανίστηκαν. Το 1940 δημοσίεψε σε πολλές συνέχειες την αυτοβιογραφία του στο πρδ. Μπουκέτο, καθώς και ένα εκτενές αφήγημα στη Νέα Εστία. Το κυριότερο, τότε ακριβώς (το 1939) βγήκε η μοναδική του ποιητική συλλογή, φυσικά με το όνομά του. Αφ’ ετέρου, η χρήση του ψευδωνύμου Πλάτων Χαρμίδης περιορίστηκε αποκλειστικά στις ποιητικές μιμήσεις που δημοσίευε στο περιοδικό Πνευματική Ζωή και που μπορείτε να τις βρείτε εδώ. Θεωρώ λοιπόν πολύ πιθανότερο η χρήση του ψευδωνύμου να μην έγινε εξαιτίας της λογοκρισίας αλλά για να διαφοροποιήσει, παιχνιδιάρικα, αυτές τις μιμήσεις από το άλλο έργο του. Όχι τυχαία, το ίδιο ψευδώνυμο το είχε χρησιμοποιήσει το 1921 για να υποβάλει δυο ποιήματα σε έναν ποιητικό διαγωνισμό στον οποίο ήταν επίσης… μέλος της κριτικής επιτροπής!

Παρεμπιπτόντως, η συνέντευξη του Λαπαθιώτη δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον. Μπορείτε να τη διαβάσετε ολόκληρην εδώ.

Ύστερα από τον θόρυβο που προκλήθηκε, ο Λαπαθιώτης έστειλε στον Τάκη Μπαρλά, που ήταν μέλος της επιτροπής λογοκρισίας, την ακόλουθη επιστολή, που τη θεωρώ δείγμα εξαιρετικού χιούμορ.

«27.IV.1938

Αγαπητέ μου Τάκη

Επειδή μαθαίνω, με πολλή μου λύπη, την εξαιρετική συγκίνηση και ταραχή που προκάλεσε στη λογοκρισία το εντελώς, ή περίπου, ή και καθόλου έστω αθώο παιχνίδι – οκτάστιχο, που μπήκε, ως αυτόγραφο, στη συνέντευξή μου των Νεοελληνικών Γραμμάτων κι επειδή στους κόλπους της περιλαμβάνονται παλιοί και καλοί μου φίλοι καθώς συ και ο Μιχάλης ο Παπαστρατηγάκης κι άλλοι, ίσως, που δεν ξέρω και τους οποίους δε θα ήθελα, με κανένα τρόπο, να κακοκαρδίσω, γι’ αυτό αποφασίζω ν’ αλλάξω τον τελευταίο και τον ένοχο στίχο του, έτσι ώστε, αποκαθαρμένος από το βάρος των φοβερών υπονοούμενων που περικλείει, να εμφανιστεί περισσότερο σύμφωνο με το πνεύμα της νέας καταστάσεως.

Λάβε λοιπόν την καλοσύνη να τους ανακοινώσεις, ότι πρέπει να διαβαστεί έτσι:

Ψηλό, λιγνό, τρελό για χάδι,
δουλεύει σ’ ένα μαγαζί.
Το πήρα ένα Σαββάτο βράδυ
μα δεν πλαγιάσαμε μαζί!…

Δικός σου
Ναπολέων Λαπαθιώτης»

Η ειρωνική αυτή επανορθωτική επιστολή διατίθεται σε διάφορες πηγές, π.χ. στο βιβλίο «Υπό εχεμύθειαν» της Έλλης Αλεξίου. Ομολογώ ότι δεν έχω βρει την πρωτογενή πηγή, την πρώτη δημοσίευση δηλαδή. Δεδομένου ότι υπήρχε δικτατορία και λογοκρισία, είναι πιθανόν η επιστολή να μην είδε το φως της δημοσιότητας παρά μόνο αργότερα, ίσως και μετά τον θάνατο του Ν.Λ. αλλά αυτό το λέω με επιφύλαξη.

Πάντως, το περιοδικό από το μεθεπόμενο κιόλας τεύχος του είχε σπεύσει (πιο σωστά, αν σκεφτούμε τη δαμόκλειο σπάθη της δικτατορίας: είχε αναγκαστεί) να διαχωρίσει τη θέση του δημοσιεύοντας την εξής δήλωση:

Κλείνοντας, να σημειώσω ότι ο Βαγγέλης Ψαραδάκης, ακούραστος μελετητής του Λαπαθιώτη, έχει σήμερα, όπως το συνηθίζει κάθε τέτοια μέρα, ένα πολύ ενδιαφέρον λαπαθιωτικό θέμα στο poiein.gr, για τις μελοποιήσεις ποιημάτων του Λαπαθιώτη.

Ή μάλλον, να κλείσω αναφέροντας ότι το «Επεισόδιο» έχει τη δύναμη να προκαλεί θόρυβο ακόμα και σήμερα. Πρόσφατα ξανακυκλοφόρησε η αυτοβιογραφία του Λαπαθιώτη σε επιμέλεια του καθηγητή Γ. Παπακώστα. Όπως διάβασα κάπου, η επανέκδοση καθυστέρησε επειδή οι υπεύθυνοι του εκδοτικού οίκου είχαν τη φαεινή ιδέα να τυπώσουν στο οπισθόφυλλο το αυτόγραφο του ποιήματος (αυτό που βλέπετε πάνω-πάνω στο άρθρο), χωρίς να ενημερώσουν τον επιμελητή της έκδοσης. Δεδομένου ότι η αυτοβιογραφία τελειώνει το 1917, το ποίημα ήταν εντελώς εκτός τόπου και χρόνου και ο Γ. Παπακώστας δίκαια απαίτησε και πέτυχε να τυπωθούν νέα εξώφυλλα.