Η μάσκαρα που σκότωνε καλόγερους

Τίτλος πολλαπλά παραπλανητικός, βέβαια. Πιο σωστό θα ήταν «Το ημιμέταλλο που δήθεν πήρε το όνομά του επειδή κάποιοι καλόγεροι λέγεται ότι δηλητηριάστηκαν από δαύτο», αλλά παραείναι μακρύ για τίτλος και μαρτυράει και το θέμα. Διότι, φαντάζομαι, θα καταλάβετε για ποιο πράγμα σας μιλάω.

Πρόκειται για ένα στοιχείο που ανήκει σε μια μεσοβέζικη κατηγορία χημικών στοιχείων, που είναι και δεν είναι μέταλλα  ή ίσως πότε είναι και πότε δεν είναι. Πολλοί τα λένε «ημιμέταλλα» και άλλοι επαμφοτερίζοντα. Μερικά από αυτά έχουν αρκετά ενδιαφέρουσα ιστορία, αλλά τούτο εδώ έχει σίγουρα την πιο συναρπαστική, που ξεκινάει από την αρχαία Αίγυπτο.

Οι Αιγύπτιες της παλιάς εκείνης εποχής (που όταν έχτιζαν πυραμίδες, εμείς κοιτούσαμε με ανοιχτό το στόμα) δεν διέφεραν πολύ από τις σημερινές και αγαπούσαν πολύ να βάφουν τα μάτια τους. Στα αιγυπτιακά, αυτή η σκόνη με την οποία βάφονταν, που ήταν σκόνη θειούχου αντιμονίου, ονομαζόταν στιμ, και από εκεί πέρασε στα αρχαία ελληνικά ως στίμμι ή στίβι. Η λέξη έχει αρκετές εμφανίσεις στη γραμματεία· για παράδειγμα, στη μετάφραση των εβδομήκοντα της Βίβλου, στον Εζεκιήλ (23:40) διαβάζουμε για μια γυναίκα η οποία μόλις έβλεπε από μακριά να έρχονται άντρες λουζόταν και έβαφε τα μάτια της· εκεί χρησιμοποιείται το ρήμα στιβίζομαι. Μάλιστα, το στίμμι ή στίβι το είπαν και πλατυόφθαλμον, επειδή κάνει τα μάτια να φαίνονται πιο μεγάλα. Τέλος πάντων, αυτό το στίβι το δανείστηκαν οι Ρωμαίοι ως stibium, και η λατινική ονομασία έδωσε και το σύμβολο του αντιμονίου (Sb). Ήδη η λέξη έχει περάσει από δύο δανεισμούς, αλλά ακολουθούν κι άλλοι. Το λατινικό stibium ή το ελληνικό στίμμι το δανείζονται οι άραβες ως αλ-ιτμίντ –να θυμηθούμε ότι στα αραβικά το αρχικό στ δεν είναι ανεκτό, έτσι η λέξη αλλάζει περισσότερο απ’ όσο θα περιμέναμε. Από εκεί, τέταρτος δανεισμός, ξαναπερνάει στα λατινικά των αλχημιστών ως athimodium, που δεν τους λέει τίποτε, και τελικά γίνεται atimodium, atimonium, antimonium, και από τα ιταλικά, antimonio, πέμπτος πλέον δανεισμός έχουμε το νεοελληνικό αντιμόνιο (αλλά και αντεμόνιον σε μεσαιωνικά αλχημιστικά κείμενα).

 Και επειδή δεν έχει ετυμολογική διαφάνεια η λέξη, κι επειδή αυτό το anti- παραπέμπει αλλού, πιάσαν δουλειά οι παρετυμολόγοι. Έτσι, στα γαλλικά το αντιμόνιο λέγεται antimoine και μια πολύ γνωστή παρετυμολόγηση το θέλει να προέρχεται από το anti και τη λ. moine, δηλ. μοναχός, καλόγερος. Να κάνουμε εδώ μιαν ετυμολογική παρένθεση και να πούμε ότι το γαλλικό moine όπως και το αγγλικό monk (και οι αντίστοιχες ιταλικές, ισπανικές, γερμανικές κτλ. λέξεις) προέρχονται από το ελληνικό μοναχός, μέσω βεβαίως του λατινικού monachus.

Υποτίθεται λοιπόν πως κάποιοι καλόγεροι σ’ ένα μοναστήρι έβαλαν αντιμόνιο κατά λάθος στο κρασί τους ή ίσως χρησιμοποίησαν μεταλλική κανάτα από κάποιο κράμα του αντιμονίου, με αποτέλεσμα να πεθάνουν όλοι, κι έτσι πήρε το όνομά του το μέταλλο ως δήθεν «αντικαλογερικό». Φυσικά η ιστορία είναι φανταστική, αλλά ασφαλώς γουστόζικη. Υπάρχει κι άλλη παρετυμολογία, ότι δήθεν είναι από τα ελληνικά (αντί + μόνος), επειδή τάχα το αντιμόνιο δεν αγαπάει να εμφανίζεται ελεύθερο, μόνο του, αλλά πάντοτε ενωμένο με άλλα στοιχεία.

Στα ρώσικα και σε κάποιες ασιατικές γλώσσες το αντιμόνιο λέγεται σουρμά ή κάπως έτσι, και η λέξη αυτή έχει περάσει (μέσω τουρκικών φυσικά) στα ελληνικά, όπου το μαύρο φυσικό χρώμα για τα βλέφαρα και τα μάτια λέγεται σουρμές· μπορεί και να μην την ξέρετε τη λέξη, αν και βλέπω ότι την έχουν κάποια μεγάλα λεξικά μας. Τα μάτια που είναι βαμμένα με σουρμέ λέγονται σουρμελίδικα, λέξη που μπορεί να την έχετε συναντήσει σε ρεμπέτικα τραγούδια, όπως στον «Αγαπησιάρη» του Τούντα, που αγαπάει «στου Βύρων τον συνοικισμό μια χήρα είκοσι χρονώ, με μάτια σουρμελίδικα, γλυκά και σεβνταλίδικα».

Τελειώσαμε πια με το αντιμόνιο; Ναι και όχι. Δηλαδή για το ίδιο το αντιμόνιο δεν έχω άλλα να πω, αλλά αυτή η σκόνη η αιγυπτιακή για τη βαφή των ματιών πρόκειται να μας ανοίξει κι άλλες ιστορίες και να μας πάει αρκετά μακριά. Εξηγούμαι. Αυτή η σκόνη των ματιών, το αιγυπτιακό στιμ ή ελληνικό στίμμι, στα εβραϊκά λεγόταν καχάλ και κάπως έτσι και στις υπόλοιπες σημιτικές γλώσσες, κι έτσι στα αραβικά al-kuhl ονομάστηκε η λεπτότατη σκόνη του αντιμονίου, που όσο πιο λεπτόκοκκη ήταν τόσο πιο περιζήτητη σαν βαφή. Θα το καταλάβατε ίσως, από εκεί είναι και το αλκοόλ το σημερινό –αλλά πώς φτάσαμε από μια λεπτή καλλυντική σκόνη στα οινοπνευματώδη ποτά; Αν και η απόσταση φαίνεται μεγάλη, γεφυρώθηκε στα εργαστήρια των αλχημιστών.  Στα ισπανοαραβικά, al-kuhul είναι ακόμα η λεπτή σκόνη αντιμονίου, κι έτσι περνάει και στα λατινικά των αλχημιστών ως alcohol περί το 1300. Για να καθαρίσουν το αντιμόνιο από ακαθαρσίες και να γίνει λεπτόκοκκη η σκόνη,  οι αλχημιστές χρησιμοποιούσαν την εξάχνωση, που αν θυμάστε τη χημεία του λυκείου είναι όταν ένα στερεό μεταβαίνει απευθείας από τη στερεά κατάσταση στην αέρια (και αμέσως μετά ψύχεται και αποτίθεται ως στερεό κι έτσι απαλλάσσεται από τις προσμίξεις). Έτσι, σιγά-σιγά alcohol ονομάστηκαν και άλλες λεπτές σκόνες που είχαν παραχθεί με εξάχνωση. Κι επειδή το αντίστοιχο της εξάχνωσης στα υγρά είναι η απόσταξη, ο όρος alcohol πέρασε σε εκλεκτά υγρά (ποτά) που παράγονταν με απόσταξη, κι αυτό το απόσταγμα θεωρήθηκε πως είναι η πεμπτουσία, το πνεύμα του αποσταζόμενου υγρού, κι έτσι ονομάστηκε alcohol vini το πνεύμα του οίνου, το οινόπνευμα και μάλιστα αυτή την επέκταση της σημασίας φαίνεται πως τη χρωστάμε σ’ έναν πασίγνωστο αλχημιστή, τον Παράκελσο, που θα πρέπει να τον σκεφτόμαστε όταν χαιρόμαστε ένα εκλεκτό οινοπνευματώδες.

Όσο για τη σκόνη της εικόνας, αυτή λέγεται kohl και όπως με πληροφορούν είναι πασίγνωστη -και δεν έχει καμιά σχέση, σπεύδω να διευκρινίσω, με τον Χέλμουτ Κολ.