Μια λίρα μα ποια λύρα;

Τις προάλλες, που συζητούσαμε την ετυμολογία της λέξης «τρελοκαμπέρω», στα σχόλια ο αγαπητός φίλος taal.gr ρώτησε για την προέλευση της έκφρασης «τα μυαλά σου και μια λίρα και του μπογιατζή ο κόπανος», απορώντας πώς ταίριαξαν μεταξύ τους αυτές οι λέξεις. Η απορία εύλογη· μάλιστα, ενώ για την ετυμολογία των λέξεων υπάρχουν ειδικά ετυμολογικά λεξικά αλλά και όποιο λεξικό να ανοίξετε προσφέρει στοιχειώδεις ετυμολογικές πληροφορίες, για την «ετυμολόγηση» των εκφράσεων τα λεξικά μένουν συνήθως βουβά κι έτσι ανοίγεται ακόμα περισσότερο ο δρόμος για διάφορες ευφάνταστες εξηγήσεις τις οποίες έχω κατ’ επανάληψη επικρίνει εδώ.

Από την άλλη, όπως συχνά συμβαίνει με τις εκφράσεις αυτές, η σημασία της είναι σαφής. Τη λέμε ειρωνικά σε κάποιον που μόλις μας είπε μιαν ανοησία, για να του πούμε ότι δεν ξέρει τι του γίνεται. Άλλοτε λέμε «το μυαλό σου» κι άλλοτε «τα μυαλά σου», παίζουν και οι δυο παραλλαγές με περίπου ίδια συχνότητα, χωρίς να διαφοροποιείται η σημασία. Είπαμε, η σημασία είναι σαφής –με την εξήγηση τα χαλάμε.

Η επίσημη εκδοχή που δίνεται για την εξήγηση της φράσης, είναι ότι πρόκειται για αντίφραση. Δηλαδή, όταν λέμε «τα μυαλά σου και μια λίρα», εννοούμε ότι τα μυαλά του αξίζουν ή ζυγίζουν όσο και μια λίρα, δηλαδή πολύ, αλλά το λέμε ειρωνικά εννοώντας καθόλου, όπως π.χ. ειρωνικά λέμε «μου έκανες την καρδιά περιβόλι». Αυτή την εκδοχή δέχεται ο Άνθιμος Παπαδόπουλος στα Φρασεολογικά του.

Υπάρχει όμως και ευφάνταστη εκδοχή, από το βιβλίο του Τάκη Νατσούλη «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις», η οποία λέει ότι προς το τέλος της τουρκοκρατίας υπήρχε στην Αθήνα ένας γιγαντόσωμος Αλβανός φοροεισπράκτορας ονόματι Κιουλάκ Βογιατζή, ο οποίος μάζευε τον κεφαλικό φόρο (μια λίρα το εξάμηνο) οπλισμένος με έναν κόπανο με τον οποίο άνοιγε το κεφάλι όσων δεν πλήρωναν. Ήταν όμως και χαζός, προσθέτει ο Νατσούλης, κι έτσι οι ρωμιοί τον κορόιδευαν και του πλήρωναν μερικές καλογυαλισμένες μπρούτζινες δεκάρες.

Όπως θα περιμένατε, η εξήγηση του Νατσούλη έχει αναπαραχθεί άκριτα από δεκάδες έντυπα και ιστοτόπους, π.χ. εδώ, και αξιώθηκε μέχρι και μετάφραση στη γερμανική Βικιπαίδεια.

Φυσικά, την εξήγηση αυτή τη θεωρώ εντελώς ανυπόστατη, για πολλούς λόγους. Καταρχάς, η απειλή του τουρκαλβανού θα ήταν «μια λίρα ή τα μυαλά σου». Έπειτα, το όλο περιστατικό δεν έχει καμιά σχέση με τη σημερινή χρήση της φράσης. Προφανώς ο Νατσούλης, έχοντας διαβάσει κάπου (ίσως στον Βύρωνα) για τον θηριώδη αλβανό Βογιατζή, επινόησε τις υπόλοιπες λεπτομέρειες, κατασκευάζοντας έναν ευχάριστο (;) μύθο.

Υπάρχουν όμως κι άλλες αντιρρήσεις, γενικότερου χαρακτήρα: Σπάνια οι εκφράσεις γεννιούνται από συγκεκριμένα περιστατικά· η Αθήνα δεν ήταν τότε το κέντρο του ελληνισμού ώστε να γίνει παροιμιώδης ένας γυφτοχαρατζής, όσο στυγνός ή γιγαντόσωμος ή βλάκας κι αν ήταν· ο πυρήνας της έκφρασης δεν έχει μπογιατζή και κόπανο· και τέλος δεν είμαι βέβαιος αν η λίρα είναι λίρα.

Ξεκινάω από την τρίτη αντίρρηση, τον πυρήνα της έκφρασης. Πολλές λαϊκές εκφράσεις υπάρχουν σε μια σύντομη και σε μια αναπτυγμένη μορφή· συνήθως, η αναπτυγμένη είναι μεταγενέστερη, όπου έχει προστεθεί μια ακόμα φράση χάριν παιδιάς. Για παράδειγμα, λέμε «από την Πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα» (σύντομη μορφή και παρακαλώ να μην γίνουν ερωτήσεις για την προέλευση της φράσης!), αλλά κάποιοι προσθέτουν και δεύτερο στίχο: «μάζεψε τα παπούτσια σου να μη βραχεί η ομπρέλα». Υπάρχουν κι άλλα παραδείγματα, αλλά δεν έχω κανένα πρόχειρο.

Από τις καταγραφές της φράσης, υποθέτω ότι η αρχική μορφή ήταν «τα μυαλά σου και μια λίρα», μορφή που υπέστη ποικιλότροπες συμπληρώσεις, μία από τις οποίες, που τελικά επικράτησε, ήταν «του μπογιατζή ο κόπανος». Να σημειωθεί ότι ο μπογιατζής της φράσης δεν είναι ο ελαιοχρωματιστής, αλλά ο βαφέας· κόπανος είναι το χοντρό ξύλο με το οποίο κοπανούσαν τα υφάσματα πριν τα βάψουν. Π.χ.: Μόλις γινόταν, μόλις δηλαδή ήταν έτοιμο το μείγμα, τοποθετούσαν μέσα 25 φουστάνια, ανά πέντε κάθε φορά, τα οποία είχαν προετοιμάσει —είχαν βρέξει, είχαν κοπανήσει και είχαν διπλώσει κατά έναν ειδικό τρόπο— από την προηγούμενη μέρα. Τα άφηναν στο διάλυμα της μπογιάς ορισμένο χρόνο, αναδιπλώνοντας τα κατά διαστήματα ώστε να εμποτιστούν καλά στο χρώμα.

Άρα, ακόμα κι αν η μόνη υφιστάμενη παραλλαγή της φράσης ήταν «του μπογιατζή ο κόπανος», ο κόπανος ταιριάζει να αναφέρεται στον βάφτη υφασμάτων, εικόνα πανελλήνια, και όχι στον τουρκαλβανό φοροεισπράχτορα της Αθήνας. Όμως, όπως είπα, υπάρχουν κι άλλες συμπληρώσεις.

Για παράδειγμα, στην παλιά συλλογή παροιμιών του Βερέττα βρίσκω:

Τα μυαλά σου και μια λύρα να χορεύει η καλομοίρα
Τα μυαλά σου και μια λύρα, να την παίζεις να χορεύεις
Τα μυαλά σου και μια λύρα, να την παίζεις κάθε μήνα.

Την πρώτη από τις τρεις παραλλαγές τη βρίσκω και στο Παροιμιαστήριον του Αραβαντινού, που καταγράφει παροιμίες ηπειρώτικες κυρίως. Και σε πιο επεκτεταμένη παραλλαγή,

Τα μυαλά σου και μια λύρα και μια κόκκινη κλοντήρα, να χορεύει η κακομοίρα.

Θα προσέξατε ότι εδώ γράφεται λύρα και όχι λίρα (στον Βερέττα παραδίδονται και οι δυο γραφές). Πράγματι, ακόμα και σήμερα, βρίσκει κανείς συχνά γραμμένο «τα μυαλά σου και μια λΥρα». Να προσέξουμε επίσης ότι έτσι, με λύρα αντί για λίρα, καταγράφεται η φράση στις παλιότερες πηγές, όπως τη συλλογή του Αραβαντινού, αλλά και τη μνημειώδη συλλογή του Ν. Πολίτη –βέβαια, ο Πολίτης τη φράση αυτή την έχει στο λήμμα «μυαλό» που ανήκει στο αδημοσίευτο τμήμα του έργου, όμως κάποιοι συλλογείς που έχουν δει το αδημοσίευτο τμήμα του Πολίτη, όπως ο Χουρμουζιάδης, μας δίνουν αυτή την πληροφορία. Επίσης ως λύρα (και όχι λίρα) καταγράφεται η έκφραση στα παλιότερα λεξικά του Δημητράκου και του Σταματάκου. Τέλος, στον Σουρή βρίσκω στίχο του 1895, που είναι και επίκαιρος σήμερα. Μιλώντας για το ενδεχόμενο να επιβληθεί στην πτωχεύσασα Ελλάδα διεθνής οικονομικός έλεγχος, γράφει: Αν ελέγχους μάς γυρεύουν τα μυαλά των και μια λύρα, πάντα με ύψιλον.

Ποια λύρα είναι όμως; Από τις παραλλαγές που παρέθεσα πιο πάνω, δεν χωράει αμφιβολία ότι λύρα είναι το γνωστό μουσικό όργανο. Όμως αυτό κάνει ακόμα πιο δυσεξήγητη τη φράση, γιατί η λύρα δεν είναι ούτε πολύτιμο είδος ούτε ευτελές, ώστε να συγκρίνουμε (ευθέως ή αντιφραστικά) την νοημοσύνη του συνομιλητή μας.

Νομίζω πως υπάρχει και μια άλλη εξήγηση, που θα την προτείνω με επιφυλακτικότητα, όσο κι αν βαθιά μέσα μου είμαι πεπεισμένος πως είναι η επικρατέστερη. Υπάρχει και μια άλλη σημασία της λ. «λύρα», και δεν είναι το μουσικό όργανο, είναι ένα είδος κολοκύθας. Εγώ το έμαθα από τον Παπαδιαμάντη. Στο εξαιρετικό, ειρωνικό μαζί και σπαραχτικό, διήγημά του «Η τύχη απ’ την Αμέρικα», γράφει:

Κατά τους πρώτους χρόνους της αποδημίας του νέου, οι γείτονες και οι φίλοι επείραζον ενίοτε τον πατέρα του.
― Τώρα θα έχη βγάλει μουστάκια ο Θανάσης, μαστρο-Στεφανή.
― Τι ηθέλατε να βγάλη…. σπανάκια;
Άλλοι πάλιν έλεγον.
― Πώς δεν έστειλε τίποτε λίρες ακόμα ο Θανάσης;
― Μα ας κιτρινίσουν πρώτα οι λίρες… ακόμα δεν ωρίμασαν…

Σημειωτέον ότι «λύρες» εκαλούντο εις τον τόπον και τα όψιμα κολοκύνθια, τα λαμβάνοντα τεραστίαν ανάπτυξιν.

Λύρες ακόμα και σήμερα λέγονται τα κολοκύθια, και όχι μόνο στη Σκιάθο του Παπαδιαμάντη, αλλά και στη Σάμο: Παλιότερα, το Κοκκάρι ήταν ξακουστό για τις σταφίδες και τα γλυκά κολοκύθια του που ο λαός τα ονομάζει και λύρες. Γι’ αυτό τον λόγο οι Σαμιώτες χρησιμοποιούν σαν παροιμία τη φράση «θέλεις λύρα Κοκκαριώτικη;» για εκείνους φυσικά που παραπονιούνται ότι δεν έχουν χρήματα.

Οπότε, έχω να προτείνω την εξής εξήγηση. Λύρες είναι τα κολοκύθια. Αρχική μορφή της φράσης «τα μυαλά σου και μια λύρα», δηλ. αξίζουν όσο ένα κολοκύθι. Η φράση ακούγεται έτσι και όσο διαδίδεται φτάνει και σε μέρη όπου η λέξη λύρα με τη σημασία κολοκύθι δεν είναι γνωστή, οπότε οι ομιλητές την εκλαμβάνουν είτε ως λύρα=μουσικό όργανο, εξού και οι συμπληρώσεις με την καλομοίρα που χορεύει, είτε ως λίρα=νόμισμα. Επειδή όμως η λύρα το όργανο δεν έχει καμιά εγγενή σχέση με τα μυαλά, προστίθεται σε δεύτερο στίχο ο κόπανος του μπογιατζή για να επιταθεί η αίσθηση του παραλογισμού. Οι δυο εκδοχές (λύρα και λίρα) συνυπάρχουν, αλλά όσο περνάει ο χρόνος τόσο περισσότερο ενισχύεται η εκδοχή λίρα=νόμισμα, ενώ μένει μόνο η συμπλήρωση με τον κόπανο του μπογιατζή, που φαίνεται πιο παράλογη απ’ όλες.

Το βασικό αδύνατο σημείο της εξήγησής μου είναι ότι δεν ξέρω την έκταση της σημασίας «λύρα=κολοκύθι». Αν το λέγαν μόνο στη Σκιάθο και στη Σάμο είναι κομμάτι δύσκολο η έκφραση να έγινε πανελλήνια ξεκινώντας από εκεί. Αν το λέγαν σε πολλά μέρη, είναι πιθανότερο. Δεν ξέρω αν σε άλλα μέρη της Ελλάδας καταγράφεται αυτή η σημασία. Όποιος από τους αγαπητούς επισκέπτες γνωρίζει να λέγονται στο μέρος του λύρες τα κολοκύθια, ας μας πει. Πάντως, η μειωτική σύγκριση του εγκεφάλου με την κολοκύθα είναι θαρρώ απολύτως αναμενόμενη.

Έτσι κι αλλιώς, αν δεν πείθεστε από την εξήγησή μου (ούτε κι εγώ έχω εντελώς πειστεί και ευχαρίστως θα ακούσω επιχειρήματα περί του αντιθέτου) μπορείτε να δεχτείτε την απλή εξήγηση του Άνθιμου Παπαδόπουλου, ότι πρόκειται για λίρα=νόμισμα, και ότι ο κόπανος του μπογιατζή μπήκε για να ενισχύσει τον παραλογισμό, ή ακόμα και να δεχτείτε την ευφάνταστη εξήγηση του Νατσούλη, ότι στην αρχή της φράσης βρίσκεται ο θηριώδης πλην αφελής τουρκαλβανός Κιουλάκ Βογιατζή.

Μόνο μη δω κανέναν υπερδιορθωτή (απ’ αυτούς που γράφουν Γουδή) και θελήσει να αποκαταστήσει τον Κιουλάκ και γράψει «του Βογιατζή ο κόπανος», διότι θα τον κυνηγήσω με το σκουπόξυλο –ή ίσως με του μπογιατζή τον κόπανο!

Advertisement