Για τον πολιτικό Πολυλά

Δημοσιεύω εδώ ένα άρθρο που έγραψε ο αγαπητός Μπουκανιέρος, ουσιαστικά τις σημειώσεις που κράτησε διαβάζοντας ένα βιβλίο για την πολιτική ζωή της Κέρκυρας τον 19ο αιώνα. Θυμίζω ότι παλιότερα είχαμε κάνει μια μεγάλη συζήτηση για το αντιεβραϊκό πογκρόμ του 1891 στην Κέρκυρα, ένα πογκρόμ στο οποίο έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο (δυστυχώς) ο Ιάκωβος Πολυλάς, επιφανής λόγιος -ιδίως σε σχέση με τις σολωμικές εκδόσεις- αλλά και πολιτικός. Αναγνωρίζω ότι το θέμα είναι κάπως ειδικό, αλλά δεν παύει να έχει ενδιαφέρον.

Από την εποχή του ποστ για τα γεγονότα της Κέρκυρας το 1891 άρχισα να μαζεύω στοιχεία για τη στάση του Ιάκωβου Πολυλά απέναντι στο «εβραϊκό ζήτημα». Απλή περιέργεια, ας πούμε, αλλά και κάποια έρευνα για τις βαθύτερες ρίζες του αντισημιτισμού (δε θα μιλήσω όμως τώρα γι’ αυτό). Εδώ είναι, μόνο, οι σημειώσεις μου από ένα βιβλίο που ήρθε στα χέρια μου πρόσφατα, Ο Πολυχρόνιος Β. Κωνσταντάς και η πολιτική ζωή της Κέρκυρας το 19ο αιώνα της Όλγας Παχή (εκδόσεις α’πόστροφος, Κέρκυρα 2009). Για να υπάρχουν συμφραζόμενα, δίνω μια σύνοψη της πολιτικής σταδιοδρομίας του Πολυλά (χωρίς να αντλώ ή να ελέγχω στοιχεία αντιπαραβάλλοντας με άλλες πηγές), ενώ προσθέτω, ξεκάρφωτα ίσως, μερικές πρόχειρες, δικές μου σκέψεις.

Δημοτικός σύμβουλος από το 1866, ο Πολυλάς εμφανίζεται σαν ηγετική φυσιογνωμία (αρχηγός «μιας νέας συντηρητικής παράταξης», σελ. 59) το 1868. Το πολιτικό του πρόγραμμα μπορεί να συνοψιστεί σε τέσσερα σημεία: «την ιδέα της Μεγάλης Πατρίδας, την κατάργηση της κλίκας των ρουσφετιών, την προσπάθεια για βελτίωση της παιδείας, τον πόλεμο κατά των μυριόσπορων καθολικών και Εβραίων» (σελ. 69). Στις εκλογές του 1869 εκλέγεται βουλευτής (δηλ. παίρνει μία από τις τρεις έδρες της πόλης της Κέρκυρας). Στην ύπαιθρο όμως, μολονότι στη μία από τις δύο επαρχίες «ο συνδυασμός του Ι. Πολυλά πήρε σημαντικό αριθμό ψήφων» (σελ. 69), δεν καταφέρνει να εκλέξει βουλευτή: και οι έξι έδρες πηγαίνουν σε αγροτικούς υποψήφιους, όπως συνέβαινε από τη στιγμή της Ένωσης. Ωστόσο, στα τέλη του 1870 ο Πολυλάς παραιτείται από βουλευτής – παραίτηση που «οφείλεται στη συντριπτική ήττα του υποψήφιου δημάρχου Κερκυραίων Κ. Βασιλάκη, την υποψηφιότητα του οποίου είχε στηρίξει ο Ι. Πολυλάς» (σελ. 75).

Πάντως, αυτή την εποχή ο Πολυλάς χτίζει το δικό του κόμμα και απλώνει σιγά-σιγά την επιρροή του. Το καλοκαίρι του 1870 βγάζει τη σατιρική εφημερίδα Ο Κώδων κι ένα χρόνο αργότερα την πολιτική εφημερίδα Ρήγας ο Φεραίος. Την ίδια εποχή (29/7/1871) ιδρύει, με συνιδρυτή το ζακυνθινό Κ. Λομβάρδο, και τον ομώνυμο σύλλογο – που στη συνέχεια θα προσχωρήσει στο «Πέμπτο Κόμμα», όπως έλεγαν τότε, δηλ. στο κόμμα του Χ. Τρικούπη. Κατά την Ο.Π., την περίοδο αυτή η πολιτική κατάσταση στην Κέρκυρα σταθεροποιείται γύρω από τρία τοπικά κόμματα, το φιλελεύθερο (Πολυλάς), το συντηρητικό (Αθ. Παραμυθιώτης) και το αγροτικό (Π. Κωνσταντάς). Στις εκλογές του 1872 οι Πολυλαδικοί θριαμβεύουν: εκλέγουν τους 8 από τους 9 βουλευτές του νησιού. Για την ύπαιθρο, η αποτυχία των αγροτικών εξηγείται, εύλογα, από την Ο.Π. με την απογοήτευση των χωρικών. Είχαν υποστηρίξει μαζικά την Ένωση πιστεύοντας ότι η μητέρα Ελλάδα θα καταργούσε, αυτόματα και μαγικά, τα «τιμάρια» – οχτώ χρόνια αργότερα το ζήτημα είχε βαλτώσει και οι βουλευτές τους είχαν αποδειχτεί ανίσχυροι στο ελληνικό κοινοβούλιο, όπου ξοδεύτηκαν σε ανούσιους συμβιβασμούς. Επιπλέον, ο Πολυλάς είχε προσεταιριστεί δύο από τους πρώην αγροτικούς βουλευτές (Ν. Καρύδη και Ν. Παγκράτη), σε ένα είδος «αποστασίας». Νομίζω ότι από αυτή τη στιγμή, η κερκυραϊκή πολιτική ζωή ελλαδοποιείται, δηλ. εξαλείφεται αυτή η μικρή τοπική ανωμαλία (ένα ταξικό κόμμα) και στο εξής οι χωρικοί θα δίνουν την ψήφο τους με τα ίδια κριτήρια και τις ίδιες μεθόδους όπως και στο υπόλοιπο βασίλειο. Το αγροτικό κόμμα θα εξακολουθήσει να υπάρχει και, ατομικά, κάποιοι από τους αγροτικούς θα ξαναεκλεγούν σε επόμενες αναμετρήσεις (π.χ. ο Κωνσταντάς, όπως κι ο Θ. Ρωμαίος, επανειλημμένα), αλλά θα είναι όλο και λιγότερο «αγροτικοί» και όλο και περισσότερο τοπικοί πολιτευτές που διαπραγματεύονται το προσωπικό τους κεφάλαιο με κάποια φατρία των Αθηνών. Όσο για την πόλη τώρα, πέρα από το αναμφισβήτητο ρεύμα υπέρ του Πολυλά αυτή την εποχή, «λέγεται βέβαια ότι τότε χρησιμοποιήθηκε κάθε μέσο εκφοβισμού των Ισραηλιτών και των δυτικών [sic], εκ μέρους των Πολυλαδικών, με αποτέλεσμα πολλοί από αυτούς να αποφύγουν να ψηφίσουν για να μην εκτεθούν» (σελ. 87). Τουλάχιστον έτσι καταγγέλλει η εφημερίδα Η Μεταπολίτευσις (του Κωνσταντά) αλλά και ο Καποδίστριας (του συντηρητικού Γ. Θεοτόκη). Γεγονός είναι ότι «ένας οπαδός του [πολυλαδικού] Κ. Λομβάρδου καταδικάστηκε στην Κέρκυρα, επειδή την ημέρα των εκλογών απειλούσε Εβραίους» (σελ. 88σ).

Όταν, την ίδια χρονιά, ο Γεώργιος Θεοτόκης ιδρύει τον πολιτικό σύλλογο «Ο Κερκυραίος», σαν αντίπαλο του «Ρήγα Φεραίου», ο Πολυλάς, από τις στήλες του Κώδωνος, «αποκαλεί αυτόν τον σύλλογο ο Αποικισμός της Κερκύρας ή ο Σύλλογος των Πολυσπόρων, γιατί μέλη του ήταν και Εβραίοι, Μαλτέζοι, καθολικοί και άλλοι ξένοι» (σελ. 96). Η άλλη πλευρά, πάλι, κατηγορούσε τους «Ρηγοκωδωνιστές» σαν όργανα του πανσλαβισμού.

Τα επόμενα χρόνια, η πολιτική διαμάχη εστιάζεται ανάμεσα στο «κόμμα της Λάτας» του Γ. Θεοτόκη και το τρικουπικό «κόμμα του Ρήγα» του Ι. Πολυλά – με ποικίλα εκλογικά αποτελέσματα. Θα μπορούσαμε να βολευτούμε με αυτή την αντιπαράθεση, «συντηρητικοί vs φιλελεύθεροι» (αν και, προσωπικά, δυσκολεύομαι ήδη να διακρίνω οποιαδήποτε διαφορά σε επίπεδο αρχών), …όμως, όμως, το 1881, ο Χαρίλαος Τρικούπης προσεταιρίζεται τον Γεώργιο Θεοτόκη, και μαζί του και τον Αθανάσιο Παραμυθιώτη (σθεναρό υποστηριχτή των γαιοκτημόνων και των τιμαριούχων από την επαύριο της Ένωσης). Πικαρισμένος, ο Πολυλάς αποχωρεί από το τρικουπικό κόμμα και δεν βάζει υποψηφιότητα. Από τις στήλες του Ρήγα του Φεραίου καταγγέλλει τους πρώην συνεργάτες του, όπως το Ν. Βασιλάκη, που τώρα συνεργάζονται με το Θεοτόκη. Σε επόμενες εκλογές (1885, 1887, αναπληρωματική του 1889), ο Πολυλάς δεν είναι υποψήφιος αλλά υποστηρίζει με πάθος το δηλιγιαννικό κόμμα, ενάντια στον Τρικούπη (για να πάρουμε μια γεύση από τις πιρουέτες της εποχής, ο Παραμυθιώτης και οι Βασιλάκηδες έχουν αλλάξει πάλι κόμμα κι είναι τώρα με το Δηλιγιάννη). Όμως, στις εκλογές του 1890, τα υπολείμματα του αγροτικού κόμματος προσχωρούν στους δηλιγιαννικούς και ο Πολυλάς (που αν έμεινε συνεπής σε κάτι, αυτό ήταν η απέχθειά του για τους αγροτικούς) αποχωρεί από το δηλιγιαννικό κόμμα..

Εδώ σηκώνει μια παρένθεση. Η Ο.Π. υποστηρίζει, χλιαρά μάλλον, τη συμβατική σοφία που θέλει τον Πολυλά πολιτικό εκφραστή της μεσαίας τάξης: «Η μεσαία τάξη, που δεν ενδιαφερόταν αν θα διατηρούσαν οι γαιοκτήμονες την κυριαρχία τους ή αν θα αποτίναζαν τη φεουδαρχία οι χωρικοί, ζητούσε αρχηγό και τον βρήκε στο πρόσωπο του Ιάκωβου Πολυλά» (σελ. 59), σημειώνοντας πάντως παρακάτω  ότι ο Πολυλάς, «όντας ο ίδιος γαιοκτήμονας» (σελ. 69), δεν αναγνώριζε ότι υπήρχε αγροτικό πρόβλημα στην Κέρκυρα. Αναρωτιέμαι λοιπόν αν στις πολιτικές διαμάχες της εποχής μπορεί να εφαρμοστούν, με οποιοδήποτε τρόπο, σχήματα όπως «μεσαία τάξη εναντίων γαιοκτημόνων», «φεουδάρχες εναντίον αστών», κλπ. Μια άλλη σχετική αμφιβολία αφορά τον προοδευτισμό του «εκσυγχρονιστή» Τρικούπη. Κλείνει η παρένθεση.

Στις δημοτικές εκλογές του 1891, ο Πολυλάς επανέρχεται στην τρικουπική παράταξη και βρίσκεται να συνεργάζεται με τον μέχρι τώρα εχθρό του, τον Γ. Θεοτόκη. Υποψήφιός τους είναι ο ήδη δήμαρχος Μιχαήλ (Μίκιος) Θεοτόκης, αδελφός του Γεώργιου, και αντίπαλος τους ο Κωνσταντίνος Βασιλάκης (κατά καιρούς σύμμαχος του Πολυλά), που υποστηρίζεται επίσης από παλιούς πολυλαδικούς όπως ο Θεόφιλος Προβατάς αλλά και από τον πάντα αντιπολυλαδικό Κωνσταντά. Το κυριότερο συμβάν της προεκλογικής περιόδου είναι τα γεγονότα «που είναι γνωστά ως “εβραϊκά”, γεγονότα που επηρέασαν το εκλογικό αποτέλεσμα». Η Ο.Π. τα συνοψίζει ως εξής σε μια υποσημείωση της σελ. 161:

Σύμφωνα με το υπόμνημα του εισαγγελέα Κέρκυρας, Θεαγένη Κεφαλά, την 1η Απριλίου 1891 εξαφανίστηκε η οκταετής εβραιοπούλα Ρουμπίνα Βήτα Σάρδα. Περασμένα μεσάνυχτα ο πατέρας της αγνοούμενης, μαζί με άλλους δύο εβραίους, ανακάλυψαν στην είσοδο ενός σπιτιού το πτώμα της μικρής μέσα σ’ ένα σακί. Ενώ κρατούσαν το αιματοβαμμένο σακί, έγιναν αντιληπτοί από τον αστυνομικό κλητήρα Μιχαήλ Κουβαρά, ο οποίος τούς κατήγγειλε και διέδωσε ότι αυτοί ήταν οι φονιάδες. Ο ανακριτής δεν πείστηκε και η αστυνομία κατέβαλλε προσπάθειες να τον πείσει ότι ένοχοι ήταν οι γονείς της Ρουμπίνας. Τα πνεύματα των χριστιανών, όμως, οξύνθηκαν και σημειώθηκαν βιαιοπραγίες χριστιανών εναντίον εβραίων όλο τον Απρίλιο, αλλά και τους επόμενους μήνες. Ο δήμαρχος Κερκυραίων, Μιχαήλ Θεοτόκης, σ’ όλη τη διάρκεια των βιαιοπραγιών έμεινε άπραγος και αδιάφορος παρατηρητής, ενώ, ο Ιάκωβος Πολυλάς και ο Γεώργιος Θεοτόκης εξαπόλυσαν αντισημιτική εκστρατεία, που διήρκεσε μέχρι τις δημοτικές εκλογές. Μάλιστα, ο Γεώργιος Θεοτόκης σε προεκλογική του ομιλία, κατηγορεί με εμπάθεια την κυβέρνηση ότι με τη στάση της συντέλεσε στη συγκάλυψη της αλήθειας. Από την πλευρά του ο Ιάκωβος Πολυλάς, με τα πύρινα άρθρα του στην εφημερίδα «ΡΗΓΑΣ Ο ΦΕΡΑΙΟΣ», συντηρεί και συνδαυλίζει το θρησκευτικοπολιτικό φανατισμό. Με τη στάση του εναντίον των εβραίων θα έλθει σε σύγκρουση με την επίσημη κυβερνητική γραμμή του δηλιγιαννικού κόμματος. Η υπόθεση του φόνου της Ρουμπίνας Βήτα Σάρδα έκλεισε το Δεκέμβριο του 1891, με την εισαγγελική έκθεση του Θ. Κεφαλά, χωρίς να αποδοθούν ευθύνες για το έγκλημα σε κανένα. Η πολιτική, όμως, εκμετάλλευση του γεγονότος δίχασε την κερκυραϊκή κοινωνία. Βλ. σχετικά: Ευτυχία Λιάτα, Η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος στον κυκλώνα του αντισημιτισμού. Η «συκοφαντία για το αίμα» του 1891, Αθήνα 2006, σσ. 17, 18, 20, 23, 25, 65.

Ο Μ. Θεοτόκης κέρδισε τις εκλογές με μικρή διαφορά (2.590 έναντι 2.455 ψήφων) και η νικήτρια παράταξη «επιβράβευσε τους επαξίως αγωνισθέντες κατά τα εβραϊκά, προάγοντας σε ανώτερες θέσεις τους πρωτεργάτες από το χώρο της αστυνομίας Ναπολέοντα Πιέρρη, Νικόλαο Αλβάνα και Αντώνιο Πηλό». Και προσθέτει η Ο.Π.: «Εντύπωση, πάντως, προκαλεί η αντισημιτική συμπεριφορά του Γ. Θεοτόκη, γιατί, το 1872, που ίδρυσε το σύλλογο “Ο Κερκυραίος”, ο Ι. Πολυλάς αποκάλεσε αυτόν το σύλλογο Σύλλογο των πολυσπόρων, επειδή μέλη του ήταν και εβραίοι και άλλοι ξένοι. Προφανώς, ο Γ. Θεοτόκης και οι συνεργάτες του εκτίμησαν ότι σ’ αυτήν την προεκλογική περίοδο, για τις δημοτικές εκλογές, ήταν συμφέρουσα αυτή η συμπεριφορά».

Και μια παρατήρηση, κλείνοντας, για το ζήτημα των τοπικών εφημερίδων. Σε αριθμούς, είναι μια περίοδος ακμής για τον κερκυραϊκό τύπο – αλλά δύσκολα θα μπορούσε να πει κανείς το ίδιο για την ποιότητά του. Ο Σπύρος Μαρτζούκος παρατηρούσε σωστά, το 1871, ότι η εφημεριδογραφία «έχει ως μοναδικό στόχο να υποστηρίζει κάποιους υποψήφιους βουλευτές και να υβρίζει τους αντιπάλους» (σελ. 82, βλ. και σελ. 230). Αυτό ισχύει ακόμα περισσότερο για τις άφθονες σατιρικές εφημερίδες που βγαίνουν τότε και οι οποίες, με το πρόσχημα της σάτιρας, σκυλοβρίζουν και κατασυκοφαντούν τους εχθρούς τους, με πολλά χτυπήματα κάτω από τη μέση. Θα ήταν άδικο να χρεώσουμε αυτή την κατάσταση, ειδικά ή αποκλειστικά, στον Πολυλά, που κάνει κι αυτός ό,τι κάνουν όλοι οι άλλοι. Πάντως, μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Ιάκωβος Πολυλάς (παραλίγο προοδευτικός και οπωσδήποτε άνθρωπος των γραμμάτων) διακρίνεται για την εμπάθειά του – σίγουρα δεν είναι αυτός που βρίζει λιγότερο.

Ειδικά για τις σατιρικές εφημερίδες, ιδιαίτερα ενοχλητικός μού φαίνεται ο λαϊκισμός τους (θα έπρεπε ίσως να πω ο ψευδολαϊκισμός τους). Θυμίζει κάπως το Σουρή, θα έλεγα μάλιστα ότι αυτό είναι που με ενοχλεί περισσότερο, από τα πολλά που με ενοχλούν, στο Σουρή. Ο Πολυλάς γράφει στον Κώδωνα κάτω από την περσόνα του Λάζαρου του Τσαγκάρη ή του Λάζαρου του Μπαλωματή και, από την άλλη μεριά, του απαντάει στον Καθρέπτη ο Θεοτόκης, κάτω από την περσόνα του Μάστρο-Τόνη του Ράφτη. Υιοθετούν και οι δύο, δηλ., την οπτική ενός, υποτίθεται, «απλού ανθρώπου του λαού», ο οποίος βλέπει τα πράγματα τόσο απλοϊκά (και βολικά…) όσο, υποτίθεται, πρέπει να τα βλέπει ο λαός. Αλλά, ως προς το λαϊκό του πράγματος, δεν πρέπει ίσως να ξεχνάμε ότι, σ’ αυτό το θέατρο, το ρόλο των τσαγκάρηδων, των μπαλωματήδων, των ραφτάδων, κλπ. τον γράφουν άνθρωποι εξαιρετικά μορφωμένοι, πλούσιοι γαιοκτήμονες και γραμμένοι στο (νεότερο) Λίμπρο ντ’ Όρο.

Advertisement