Δυο «στρατευμένα» ποιήματα του Ν. Λαπαθιώτη

Μια και σήμερα έχουμε την επέτειο των γενεθλίων του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, και επιπλέον είναι και Κυριακή, σκέφτηκα να ανεβάσω, σε διακαναλική παρουσίαση, ένα άρθρο για άγνωστες πτυχές της ζωής του ποιητή. Λέω «διακαναλική», επειδή το άρθρο δημοσιεύεται ταυτόχρονα στον ποιητικό ιστότοπο poiein.gr. Να πω επίσης ότι το ίδιο θέμα εκτίθεται πιο περιληπτικά, αλλά με ένα επεισόδιο παραπάνω, σε άρθρο μου στο περιοδικό «Μικροφιλολογικά».

Σαν σήμερα, πριν από 122 χρόνια, το 1888 δηλαδή, γεννήθηκε ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης. Παίρνοντας λοιπόν τη σκυτάλη από τον φίλο Βαγγέλη Ψαραδάκη, ο οποίος συνήθιζε στις επετείους της γέννησης και του θανάτου του Λαπαθιώτη να παρουσιάζει στο Ποιείν άγνωστες πτυχές της ζωής και του έργου του, θα τιμήσω τα γενέθλια του ποιητή με μια μικρή μελέτη για δυο «στρατευμένα» ποιήματα του Λαπαθιώτη που γράφτηκαν (πράγμα σπάνιο) ως παρέμβαση στο άμεσο πολιτικό γίγνεσθαι της Ελλάδας, το πρώτο φανερά, το δεύτερο κρυφά.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Μεταφερόμαστε στο 1916. Ο μεγάλος ευρωπαϊκός πόλεμος, που σήμερα τον λέμε πρώτο παγκόσμιο, μαίνεται από τον Αύγουστο του 1914 και η Ελλάδα, αν και ουδέτερη, συμμετέχει θέλοντας και μη στον πόλεμο αφού αγγλογάλλοι έχουν αποβιβαστεί στη Θεσσαλονίκη και γερμανοβούλγαροι έχουν κυριέψει ελληνικά εδάφη στην ανατολική Μακεδονία. Ο Λαπαθιώτης με τον πατέρα του, απόστρατο ανώτατο αξιωματικό, έχουν ταχθεί αναφανδόν με το μέρος της Αντάντ, γαλουχημένοι καθώς είναι στη γαλλική κουλτούρα. Στις 17 Αυγούστου 1916 εκδηλώνεται στη Θεσσαλονίκη το κίνημα της Εθνικής Άμυνας. Τρεις μέρες αργότερα, στις 20 Αυγούστου 1916, ο Λαπαθιώτης δημοσιεύει στον Νουμά το ποίημά του «Κραυγή», ένα απροκάλυπτα γαλλόφιλο σονέτο:

ΚΡΑΥΓΗ

… Γαλλία, Γαλλία -χαρά της Οικουμένης,
που ασάλευτα και πράα, σα λυχνοστάτης,
στης Ευρώπης τις μπόρες ορθή μένεις,
κι ας κυλιέσαι πικρά μες στα αίματα της,

τώρα σ’ εμάς, που, κνώδαλα, μπροστά της,
και σα δεμένοι μες στο θείον αγώνα,
βυθάμε μες στις λάσπες, κι ως το γόνα,
– Ψυχή των Γάλλων, ω, έλα μας προστάτης!

Έλα, γιατί μας έπνιξαν οι Πρώσσοι
–   κι ακαρτεράμε, πάγκαλο, ένα φως,
εμάς, τους πράους, να ρθει να μας λυτρώσει!

Λούσε μας την αυγή! Κι αν είν’ και κάποιοι,
κι άλλος θαμπά σοφός, κι άλλος κουφός,
– πνίχ’ τους όλους, στο φως και στην Αγάπη.

Ο Λαπαθιώτης τύπωσε το ποίημα σε μονόφυλλο και φρόντισε για τη διάδοσή του. Στη συνέχεια, και ενώ μαζί με τον πατέρα του έχουν πια εγκαταλείψει την εχθρική Αθήνα και έχουν προσχωρήσει στο κίνημα της Θεσσαλονίκης, το ποίημα δημοσιεύτηκε και σε άλλα έντυπα, μεταξύ των οποίων και στον (βενιζελικό) Ριζοσπάστη που εκδιδόταν επί διχασμού στο «κράτος της Θεσσαλονίκης». Στην αυτοβιογραφία του, ο Λαπαθιώτης χαρακτηρίζει «αλησμόνητη» την «Κραυγή», επειδή «πήρε το δρόμο της διεθνούς δημοσιότητος, λόγω των περιστάσεων». Και εξηγεί ότι μια γαλλική μετάφραση δημοσιεύτηκε «στο παρισινό Matin, με σχόλια εκτάκτως κολακευτικά».

Όμως, σε καμιά πηγή δεν προσδιορίζεται ο μεταφραστής του ποιήματος, ούτε κατά μείζονα λόγο παρατίθεται το γαλλικό κείμενο. Ευτυχώς στην εποχή μας, χάρη στα θαύματα που μπορεί κανείς να βρει στο Διαδίκτυο, έρευνα που παλιότερα θα έπαιρνε μέρες και μέρες γίνεται μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Έτσι, στον ιστότοπο με τα σώματα των γαλλικών εφημερίδων (www.gallica.fr), βρίσκω ότι η μετάφραση της Κραυγής δημοσιεύτηκε πράγματι, αλλά στη Φιγκαρό. Κατά πάσα πιθανότητα ο Λαπαθιώτης θυμάται λάθος, διότι στη Ματέν δεν βρέθηκε κανένα τέτοιο κείμενο –εκτός πια αν η μηχανή αναζήτησης των γαλλικών εφημερίδων φαλτσάρει.

Λοιπόν, η Κραυγή, μεταφρασμένη στα γαλλικά ως Appel, δημοσιεύεται στην Φιγκαρό, στο φύλλο της 1ης Οκτωβρίου 1916, στη σελίδα 3 και στη στήλη Échos, όπου δημοσιεύονται μικρά σχόλια, πάντοτε σχετικά με τον μεγάλο πόλεμο. Τη στήλη υπογράφει ο συντάκτης με το ψευδώνυμο Le masque de fer (Το σιδηρούν προσωπείον). Μεταφράζω τα σχόλια:

Ο δημιουργός του πολύ ωραίου σονέτου, που δημοσιεύουμε σε μετάφραση σήμερα, είναι ο γιος του στρατηγού Λαπαθιώτη, ενός από τους οργανωτές του ελληνικού επαναστατικού στρατού που πρόκειται να πολεμήσει στο πλευρό μας στη Μακεδονία.

Ο μεταφραστής, φίλος του ποιητή, μας στέλνει από την Αθήνα αυτούς τους υπέροχους στίχους:

APPEL

Toi qui restes plus droite et douce qu’un flambeau
Au milieu de l’Europe où la tempête gronde,
France, France, la joie immortelle du monde,
Dont le sang coule encore une fois rouge et beau

Tu nous vois aveulis croupés sous quel fardeau
Les bras liés, loin de la lutte féconde;
Nous enfonçons sans cesse en une fange immonde
Ame de France, viens nous sauver du tombeau!

Le prussien nous tue; à toi, notre espérance.
Toi, vers qui nos regards vont assoiffés de jour
De nos cœurs apeurés hâte ta délivrance.

Baigne-nous dans l’aurore! Et s’il se trouve un sourd,
A ta voix, un aveugle à ton soleil, ô France,
Immerge-les dans la lumière et dans l’amour.

Napoléon LAPATHIOTIS

Μεταφραστής του σονέτου, και ποιητής ο ίδιος όπως καθαρά φαίνεται, είναι ο κ. Πιέρ Μποντρί (Pierre Baudry).

Ο ποιητής και μεταφραστής Πιέρ Μποντρί (1877-1930), ή Πέτρος Μπωντρύ όπως τον βρίσκουμε στα ελληνικά έντυπα της εποχής, ήταν φιλόλογος και καθηγητής γαλλικής που εγκαταστάθηκε από το 1906 στην Αθήνα και νυμφεύθηκε ελληνίδα. Μετέφρασε στα γαλλικά πολλούς νεοέλληνες πεζογράφους και ποιητές, μεταξύ των οποίων τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, τον Κατάδικο του Θεοτόκη, τον Αλαφροΐσκιωτο του Σικελιανού, και εκτενή εκλογή ποιημάτων του Παλαμά. Η ποιητική του συλλογή En flânant vers la Mort μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Παλαμά (Βαδίζοντας προς τον θάνατο). Δεν γνωρίζω αν μετέφρασε άλλο έργο του Λαπαθιώτη.

Το δεύτερο στρατευμένο λαπαθιωτικό ποίημα ανήκει στη σειρά των σατιρικών στιχουργημάτων, που υπάρχουν στα κατάλοιπα του Λαπαθιώτη στο ΕΛΙΑ, άλλα αθυρόστομα και άλλα πολιτικού χαρακτήρα, αλλά πάντοτε πνευματώδη (Τα παρουσίασε πρόσφατα ο Λ. Παπαλεοντίου στα «Μικροφιλολογικά τετράδια»). Κι αν τα περισσότερα τέτοια στιχουργήματα γράφτηκαν για να τέρψουν κλειστές παρέες, το «Πολιτικόν δελτίον», όπως ονομάζεται, φαίνεται γραμμένο για τη δημοσιότητα. Πρόκειται για μια επίδειξη στιχουργικής δεξιοτεχνίας, όπου κάθε στίχος τελειώνει με διαφορετικό κάθε φορά σύνθετο του ρήματος «έρχομαι» για να καταλήξει, αναπόδραστα θα έλεγε κανείς, στην κατακλείδα:

Πολιτικόν δελτίον

… Η χώρα μας την κρίσιμον περίοδον διέρχεται·
η λίρα καθημερινώς και σταθερώς ανέρχεται·
το γόητρόν μας διαρκώς μειούται και κατέρχεται·
εις νέαν φάσιν ο αγών περίπλοκον εισέρχεται·
ο τόπος εις αφόρητον σημείον περιέρχεται,
πλην της μωράς του στάσεως το Κράτος δεν εξέρχεται·
η «Ηνωμένη» της Αρχής καθόλου δεν απέρχεται·
ο Γούναρης πολιτικά τεχνάσματα μετέρχεται·
ραγδαίως η καταστροφή και τραγικώς επέρχεται·
ο πρώτος ενθουσιασμός των νικητών παρέρχεται·
το πλήθος εις τας τελετάς έπαυσε να προσέρχεται·
όλοι γνωρίζουν το κακόν πλέον πόθεν προέρχεται·
από την πλάνην ο λαός αρχίζει και συνέρχεται…

— Ο Βενιζέλος έρχεται… ο Βενιζέλος έρχεται…

Γραμμένο λίγους μήνες πριν από τη μικρασιατική καταστροφή (14 Ιουνίου 1922), ολοφάνερα δεν προοριζόταν να μείνει στο συρτάρι. Άλλωστε, στην αλληλογραφία του Λαπαθιώτη με τον φίλο του Ν. Αποστολόπουλο, στέλεχος των Φιλελευθέρων, υπάρχουν επανειλημμένες αναφορές στο στιχούργημα και στη διάδοσή του. Όμως, ως τώρα δεν είχαμε κανένα απτό ίχνος δημοσίευσης.

Λοιπόν, στο Ελεύθερο Βήμα, στις 20 Ιουλίου 1922 (σελ. 2) στη στήλη «Καθημερινή ζωή», με τον τίτλο «Έρχεται!» και με τον υπότιτλο «Μια επιτυχημένη σάτιρα» παρουσιάζεται το στιχούργημα του Λαπαθιώτη, ανωνύμως.

Τα εισαγωγικά σχόλια έχουν ενδιαφέρον: Από επαρχιακά φύλλα αναδημοσιεύομεν το κατωτέρω επιτυχημένον σατιρικόν τραγουδάκι της εποχής, το οποίον διά του επαρχιακού τύπου κάμνει κατ’ αυτάς τον γύρον της Ελλάδος.

Και ύστερα από το ποίημα, ακολουθούν υπαινιγμοί για την ταυτότητα του ποιητή: Είμεθα δε ημείς εις θέσιν να γνωρίζωμεν εγκύρως ότι το εξυπνότατον και χαριέστατον τούτο σατιρικόν ποίημα έχει γραφεί από ποιητήν γνωστότατον, με εξέχουσαν θέσιν εις τον κόσμον των γραμμάτων της πρωτευούσης.

Στην αλληλογραφία του με τον Αποστολόπουλο, ο Λαπαθιώτης είχε ζητήσει να δημοσιευτούν μόνο τα αρχικά του, Ν.Λ., φαίνεται όμως ότι στη συνέχεια προτιμήθηκε η τελείως ανώνυμη δημοσίευση. Όσο για τις επαρχιακές εφημερίδες στις οποίες δημοσιεύτηκε το ποίημα, μια πολύ πρόχειρη προσπάθεια φυλλομέτρησης δεν απέδωσε τίποτα –βλέπετε, οι δυνατότητες ηλεκτρονικής αναζήτησης σε σώματα ελληνικών εφημερίδων δεν είναι πολύ προχωρημένες ακόμα. Πάντως, το στιχούργημα πρέπει να έκανε αίσθηση και μάλιστα βρήκε και μιμητές: στις 29 Αυγούστου 1922, στην ίδια στήλη του Ελ. Βήματος, δημοσιεύτηκε «απάντηση» αναγνώστη της εφημερίδας στο ποίημα του Λαπαθιώτη, με τίτλο «Γιατί έρχεται» και με το ίδιο ποιητικό τέχνασμα, όμως, δυστυχώς, χωρίς πολλήν έμπνευση ή τέχνη και γι’ αυτό δεν θα το παραθέσω εδώ. Άλλωστε, τότε ήταν το αποκορύφωμα του δράματος της Μικρασίας, μόνο που το αθηναϊκό κοινό θα το μάθαινε μερικές μέρες αργότερα. Και τότε πια, καμιά διάθεση για σατιρικά στιχουργήματα.

Προσθήκη: Με πολλή χαρά διαπιστώνω ότι ο Δημήτρης Αβυδηνός μελοποίησε το «Πολιτικόν δελτίον» του Λαπαθιώτη, αλλάζοντας μάλιστα δυο-τρεις λέξεις ώστε να το κάνει επίκαιρο. Το βρίσκω πολύ πετυχημένο, αλλά ίσως δεν είμαι αντικειμενικός. Μπορείτε να το ακούσετε εδώ:

http://www.musicwave.gr/el/members/member_info.asp?cat_id=2&id=3899

κλικάροντας στη λίστα που υπάρχει δεξιά.

 

Advertisement