Τρία κι ένα λευκά άλμπατρα

Τις προάλλες που συζητήσαμε για «λεξικά που διαβάζονται», η συζήτηση είχε ξεκινήσει από το βιβλίο Word Histories του J. Ayto, που το είχε αναφέρει σαν παράδειγμα τέτοιου βιβλίου, τερπνού και εγκυρου, ο φίλος που μου έστειλε το ηλεμήνυμα. Στο βιβλίο αυτό, που περιέχει ενδιαφέρουσες ετυμολογίες, τερπνά δοσμένες σαν ιστορίες (αγγλικών) λέξεων, υπάρχει και η ιστορία της λέξης albatross, του άλμπατρος.

Στα νέα ελληνικά, πρόκειται φυσικά για δάνειο, μάλλον από τα γαλλικά ή τα αγγλικά, όμως σύμφωνα με την άποψη του Ayto η απώτερη προέλευση της λέξης είναι ελληνική, από τη λέξη κάδος. Η ιστορία της λέξης είναι μια σαγηνευτική περιπλάνηση στο χώρο, το χρόνο και τις σημασίες.

Η αρχαία ελληνική λέξη κάδος, με σημασία παρόμοια με τη σημερινή, πέρασε στα αραβικά ως kadus, διατηρώντας τη σημασία της. Τώρα μπαίνει στην εικόνα ο πελεκάνος: για το πουλί αυτό πίστευαν ότι γεμίζει το μεγάλο στόμα του με νερό και το μεταφέρει για να ποτίσει τα μικρά του. Γι’ αυτό άλλωστε και στα αραβοπερσικά είχε την ονομασία saqqa (= νερουλάς). Λοιπόν, αυτό το πουλί με το τεράστιο, μεγάλο σαν κάδο, στόμα, ονομάστηκε, πράγμα καθόλου παράλογο, al-kadous, «το πουλί-κάδος» θα λέγαμε. Η λέξη ταξιδεύει προς τη Δύση και φτάνει στα πορτογαλικά και με τις δυο σημασίες: alcatruz λέγεται ο κάδος του πηγαδιού, και alcatraz ο κορμοράνος ή ο πελεκάνος (όπως συνήθως, το αραβικό άρθρο αλ ενσωματώθηκε στη δανεισμένη λέξη). Από εκεί, η λέξη περνάει στα αγγλικά, όπου πλέον σημαίνει όχι μόνον τον πελεκάνο ή τον κορμοράνο αλλά και το άλμπατρος.

Όμως, το άλμπατρος είναι εκτυφλωτικά λευκό. Και επειδή έχει πλέον χαθεί κάθε ετυμολογική σύνδεση με τον κάδο, λειτουργεί η παρετυμολογία και, υπό την επίδραση του λατινικού albus (λευκός) το alcatras τρέπεται σε albatross. Με τη μορφή αυτή, από τα αγγλικά περνάει σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Στα πορτογαλικά επιστρέφει ως albatroz και κάποτε παλιννοστεί και στα ελληνικά, το άλμπατρος, πουλί ταξιδιάρικο από μακρινές θάλασσες, χωρίς να θυμίζει σε τίποτα τον ταπεινό κάδο.

Οσο για τον πελεκάνο, αυτός κράτησε στα αγγλικά την παλιότερη ονομασία του, alcatras. Και οι περιβόητες αμερικανικές φυλακές υψηλής ασφαλείας του Αλκατράζ, πάνω στο ομώνυμο νησάκι, ονομάστηκαν έτσι επειδή πριν εμφανιστούν δεσμοφύλακες και κρατούμενοι οι μόνοι κάτοικοι του νησιού ήταν οι πελεκάνοι.

Πρέπει εδώ να πω ότι πολλά λεξικά δεν δέχονται την άποψη αυτή (που βεβαίως δεν είναι του Ayto μόνο, υπάρχουν άλλα λεξικά που τη δέχονται). Υπάρχει ομοφωνία ότι το σημερινό albatross προήλθε από το alcatraz, τον κορμοράνο, με παρετυμολογική επίδραση του albus, αλλά για την προέλευση της πορτογαλικής λέξης υπάρχει μια άλλη θεωρία (που τη δέχεται π.χ. το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη), ότι προέρχεται από άλλη αραβική λέξη, al-gattas «ο βουτηχτής», από άλλο πουλί δηλαδή –που δεν έχει ελληνική αρχή. Γι’ αυτό, το άλμπατρος δεν θα το θεωρούσαμε σίγουρο αντιδάνειο αλλά ενδεχόμενο.

Όμως, το άλμπατρος είναι και ο τίτλος ενός περίφημου ποιήματος του Μποντλέρ, που έχει επανειλημμένα μεταφραστεί στα ελληνικά. Σε μια παλιότερη συζήτηση, το είχαμε αναφέρει στα σχόλια.

Να δούμε λοιπόν τρία τέτοια παράλληλα κείμενα, τρία κι ένα κατάλευκα άλμπατρα να ζυγιάζονται πάνω στον απέραντο ωκεανό.

Το πρώτο, από τον Αλέξανδρο Μπάρα:

L’Albatros (Charles Baudelaire)	ΑΛΜΠΑΤΡΟΣ (μτφρ. Αλέξανδρος Μπάρας)
Souvent, pour s’amuser, les hommes d’équipage Prennent des albatros, vastes oiseaux des mers, Qui suivent, indolents compagnons de voyage, Le navire glissant sur les gouffres amers.	Συχνά για να περάσουνε την ώρα οι ναυτικοί άλμπατρος πιάνουνε, πουλιά μεγάλα της θαλάσσης, που ακολουθούνε σύντροφοι, το πλοίο, νωχελικοί καθώς γλιστράει στου ωκεανού τις αχανείς εκτάσεις.
À peine les ont-ils déposés sur les planches, Que ces rois de l’azur, maladroits et honteux, Laissent piteusement leurs grandes ailes blanches Comme des avirons traîner à côté d’eux.	Και μόλις στο κατάστρωμα του καραβιού βρεθούν αυτοί οι ρηγάδες τ’ ουρανού, αδέξιοι, ντροπιασμένοι, τ’ αποσταμένα τους φτερά στα πλάγια παρατούν να σέρνονται σαν τα κουπιά που η βάρκα τα πηγαίνει.
Ce voyageur ailé, comme il est gauche et veule! Lui, naguère si beau, qu’il est comique et laid! L’un agace son bec avec un brûle-gueule, L’autre mime, en boitant, l’infirme qui volait!	Πώς κείτεται έτσι ο φτερωτός ταξιδευτής δειλός! Τ’ ωραίο πουλί τι κωμικό κι αδέξιο που απομένει! Ένας τους με την πίπα του το ράμφος του χτυπά κι άλλος, χωλαίνοντας, το πώς πετούσε παρασταίνει.
Le Poète est semblable au prince des nuées Qui hante la tempête et se rit de l’archer; Exilé sur le sol au milieu des huées, Ses ailes de géant l’empêchent de marcher.	Ίδιος με τούτο ο Ποιητής τ’ αγέρωχο πουλί που ζει στη μπόρα κι αψηφά το βέλος του θανάτου, σαν έρθει εξόριστος στη γη και στην οχλοβοή μέσ’ στα γιγάντια του φτερά χάνει τα βήματά του.

Το δεύτερο, από τον Νίκο Φωκά:

L’Albatros (Charles Baudelaire)	Τεράστιοι γλάροι (μτφρ. Νίκος Φωκάς)
Souvent, pour s’amuser, les hommes d’équipage Prennent des albatros, vastes oiseaux des mers, Qui suivent, indolents compagnons de voyage, Le navire glissant sur les gouffres amers.	Συχνά για να σκοτώσουνε τον άδειο τους καιρό οι ναύτες παίζουν με «άλμπατρος» που πιάνουν επιτήδεια· τεράστιους γλάρους που πετούν απάνω απ’ το νερό κι ακολουθούν, νωχελικοί συντρόφοι, τα ταξίδια.
À peine les ont-ils déposés sur les planches, Que ces rois de l’azur, maladroits et honteux, Laissent piteusement leurs grandes ailes blanches Comme des avirons traîner à côté d’eux.	Μόλις πάνω στου καραβιού τα ξύλα με χαρές τους βασιλιάδες του γλαυκού ο ναύτης ακουμπάει, αφήνουν τις φτερούγες τους εκείνοι χαλαρές να τους κρεμούν σαν δυο κουπιά αχρείαστα στο πλάι.
Ce voyageur ailé, comme il est gauche et veule! Lui, naguère si beau, qu’il est comique et laid! L’un agace son bec avec un brûle-gueule, L’autre mime, en boitant, l’infirme qui volait!	Οι αγέρωχοι ταξιδευτές πώς φαίνονται δειλοί! Τι αστείοι που ‘ναι κι άσκημοι οι ωραίοι αιθεροβάτες! Κάποιος το ράμφος τους με το τσιμπούκι του ενοχλεί ή αναγελά κουτσαίνοντας τους φτερωτούς σακάτες.
Le Poète est semblable au prince des nuées Qui hante la tempête et se rit de l’archer; Exilé sur le sol au milieu des huées, Ses ailes de géant l’empêchent de marcher.	Όμοια μ’ αυτούς τους πρίγκιπες του αιθέρα κι ο Ποιητής ούτε για βέλη νοιάζεται ούτε αν βροντά κι αστράφτει· μα μέσ’ στη χλεύη εξόριστος μιας κοινωνίας αστής απ’ τα γιγάντια του φτερά στο βάδισμα σκοντάφτει.

Και το τρίτο, από τον Γ. Σημηριώτη, ο οποίος μετέφρασε ολόκληρη τη συλλογή του Μποντλέρ:

L’Albatros (Charles Baudelaire)	Το άλμπατρος (μτφρ. Γ. Σημηριώτης)
Souvent, pour s’amuser, les hommes d’équipage Prennent des albatros, vastes oiseaux des mers, Qui suivent, indolents compagnons de voyage, Le navire glissant sur les gouffres amers.	Πολλές φορές οι ναυτικοί, την ώρα να περνάνε, πιάνουν τους άλμπατρους – πουλιά της θάλασσας τρανά– που ράθυμα, σαν σύντροφοι του ταξιδιού, ακλουθάνε το πλοίο που μες στα βάραθρα γλιστράει, τα πικρά.
À peine les ont-ils déposés sur les planches, Que ces rois de l’azur, maladroits et honteux, Laissent piteusement leurs grandes ailes blanches Comme des avirons traîner à côté d’eux.	Μα μόλις σκλαβωμένα εκεί στην κουπαστή τα δέσουν, οι βασιλιάδες τ΄ ουρανού, σκυφτοί κι άχαροι πια, τ΄ άσπρα μεγάλα τους φτερά τ΄ αφήνουνε να πέσουν και στα πλευρά τους θλιβερά να σέρνονται κουπιά.
Ce voyageur ailé, comme il est gauche et veule! Lui, naguère si beau, qu’il est comique et laid! L’un agace son bec avec un brûle-gueule, L’autre mime, en boitant, l’infirme qui volait!	Αυτοί που είναι τόσο όμορφοι, τα σύγνεφα όταν σκίζουν, πώς είναι τώρα κωμικοί κι άσκημοι και δειλοί! Άλλοι με πίπες αναφτές τα ράμφη τους κεντρίζουν, κι άλλοι για να τους μιμηθούν, πηδάνε σαν κουτσοί.
Le Poète est semblable au prince des nuées Qui hante la tempête et se rit de l’archer; Exilé sur le sol au milieu des huées, Ses ailes de géant l’empêchent de marcher.	Μ΄ αυτούς τους νεφοπρίγκιπες κι ο Ποιητής πώς μοιάζει! Δεν σκιάζεται τις σαϊτιές, τις θύελλες αψηφά μα ξένος μες στον κόσμο αυτόν που γύρω του χουγιάζει, σκοντάφτει απ’ τα γιγάντια του φτερά σαν περπατά..

Ποια από τις τρεις μεταφράσεις είναι η καλύτερη; Δεν μπορώ να πω –και οι τρεις έχουν στοιχεία που μ’ αρέσουν πολύ, και στις τρεις βρίσκω μικρά ψεγάδια (π.χ. τη ρίμα επιτήδεια-ταξίδια στην πρώτη στροφή του Φωκά). Παρεμπιπτόντως, αν κανείς έχει πρόχειρον τον Σημηριώτη, παρακαλώ τον να ελέγξει τον τρίτο στίχο της πρώτης στροφής –κανονικά θα έπρεπε να είναι «ακλουθάνε», όχι «ακολουθάνε».

Υπάρχουν φυσικά κι άλλες μεταφράσεις, μία από τις οποίες (μαζί με δυο αγγλικές) μπορείτε να δείτε σε μια παλιά σελίδα που είχα φτιάξει, αλλά δεν την παραθέτω διότι βρίσκω πως επιβεβαιώνει το παλιό ρητό για τις πιστές και τις ωραίες μεταφράσεις (στο οποίο γενικά δεν πιστεύω). Αν έχει κανείς υπόψη άλλη μετάφραση, κι αν έχει όρεξη, ας την παραθέσει στα σχόλια. Ειδικά αν βρείτε τη μετάφραση του Πρωτοπάτση.

Στα σχόλια μπορείτε επίσης να δηλώνετε την προτίμησή σας για τη μια ή την άλλη μετάφραση. Πάντως, η πρώτη μετάφραση (του Αλέξανδρου Μπάρα) πήρε μια βαριά ψήφο από τον Νίκο Ξυδάκη, ο οποίος τη μελοποίησε (δεν ξέρω βέβαια αν είχε δει τις άλλες). Ιδού και το γιουτουμπάκι με ωραίες φωτογραφίες και με τη φωνή του Σωκράτη Μάλαμα:

http://www.youtube.com/watch?v=jJ0BG4eSTlQ

Μόνο τελειώνοντας το σημείωμα μού έκοψε να ψάξω να δω αν έχει γραφτεί κάτι για το άλμπατρος στη Λεξιλογία –και, βέβαια, είχε γραφτεί από τον Λίγγρη και δεν το είχα πάρει είδηση. Το βλέπετε εδώ.

Όπως επισημαίνει ο Λίγγρης, το άλμπατρος, καθώς είναι πολύ πιο οικείο στους ναύτες των ωκεανών παρά στη δική μας Μεσόγειο, έχει πολύ ενδιαφέρουσες μεταφορικές σημασίες κι έχει γεννήσει θρύλους. Διαβάστε τα εκεί, δείτε και τα σχετικά γιουτουμπάκια. Εγώ κλείνω χαιρετώντας τον όσιο Κόντογλου που φυσικά δεν άφησε άκλιτα τα άλμπατρα στον πληθυντικό, και προς τιμή του άλλαξα τον τίτλο και το σημείωμά μου, όπου το είχα πριν άκλιτο (αν και δεν έγραψα: του άλμπατρου) και επισημαίνοντας ότι στα αγγλικά albatross είναι μεταφορικά ο βραχνάς, το μεγάλο βάρος, ο σταυρός που κουβαλάς. Εμείς το λέμε μνημόνιο.

Advertisement