Το αμέτι μουχαμέτι και η διαδρομή του

Πέρυσι το καλοκαίρι είχα ανεβάσει ένα άρθρο όπου προσπαθούσα να διερευνήσω την προέλευση της έκφρασης “αμέτι μουχαμέτι”. Παρά την καλοκαιρινή χαλάρωση, έγινε πολύ καλή συζήτηση. Με αφορμή το άρθρο εκείνο και τον σχολιασμό του, ο φίλος Βασίλης Ορφανός από το Ηράκλειο Κρήτης μπήκε στα αίματα και μελέτησε εξονυχιστικά τη διαδρομή αυτής της έκφρασης. Τώρα μού έστειλε ένα δικό του άρθρο, που με πολλή χαρά το παρουσιάζω εδώ. Στο άρθρο εγώ δεν έχω επέμβει καθόλου. Επειδή όμως είναι εκτενές και με μπελαλίδικη μορφοποίηση (πάνω από 50 υποσημειώσεις και γλωσσάριο!), το έχω ανεβάσει και εδώ ώστε αν θέλετε να το αποθηκεύσετε στον υπολογιστή σας. Είμαι βέβαιος ότι οι μερακλήδες θα το χαρούν!

Η διαδρομή της έκφρασης αμέτι μουχαμέτι από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα[1]

Στο Τουρκικό λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής του  Ι. Τ. Παμπούκη, στο λήμμα ιμέτι διαβάζουμε: «ιμέτι το – α [ραβ]. ümmet = έθνος, λαός· ümmeti Mahomet = οι μουσουλμάνοι· παραμορφωμένη την έκφρ. βλ. στις λ. αμέτ, αμέτης , αμέτι [2]. Ορίστε, λέγ’ Αλήπασας, ιμέτι Μουχαμέτη. (325,205)»[3],[4]

Ο στίχος αυτός, σύμφωνα με την παραπομπή, βρίσκεται στο έργο του Κων. Σάθα Ιστορικαί Διατριβαί [5]. Στο Γ΄ μέρος του έργου ο Σάθας δημοσιεύει μια μακροσκελή έμμετρη βιογραφία του Αλή Πασά[6]. Πρόκειται για μια λαϊκή ποιητική σύνθεση, δημιούργημα ενός ελληνόφωνου μουσουλμάνου, παντελώς αγράμματου, με το όνομα Χατζή Σεχρέτης, που ζούσε κοντά στον Αλή Πασά.

Ο παραπάνω στίχος περιγράφει πώς αντέδρασε ο Αλή Πασάς, όταν ο Σουλτάνος τού έστειλε ένα φιρμάνι, με το οποίο τον απέτρεπε από διπλωματικές πρωτοβουλίες και τον ανακαλούσε στην τάξη:

Απ’ εδώ κείθε, Αλήπασα, κύτταξε την δουλειά σου.

Λέει λοιπόν ο ποιητής-βιογράφος:

Αλήπασας σαν τ’ άνοιξε και βλέπει το φερμάνι,

Λίγο γκιδέρι* [7] ’ς την καρδιά αρχίνησε και βάνει.

«Ορίστε, λεγ’ Αλήπασας,, ιμέτι Μουχαμέτη,

Χαϊρι δεν εχούμε ’μεις εφέτ’ απ’ το ντουβλέτι*.[8]

Όμως το ιμέτι Μουχαμέτη στο απόσπασμα αυτό[9] δεν ταιριάζει με τη σημασία ‘πεισματικά, οπωσδήποτε’ που έχει σήμερα η έκφραση αμέτι μουχαμέτι [10]. Μήπως λοιπόν είναι άστοχος ο συσχετισμός που κάνει ο Παμπούκης; Ας δούμε αναλυτικά το θέμα.

Την έκφραση ιμέτι Μουχαμέτη τη συναντούμε , αλλά με διαφορετική μορφή,  σε ένα άλλο κείμενο, του 18ου αι. αυτό. Πρόκειται για ένα Ποίημα για τη γέννηση του Προφήτη Μωάμεθ[11] , που είναι μετάφραση από τα τούρκικα στην κρητική διάλεκτο από ανώνυμο Τουρκοκρητικό.

Τον κύριο παρακάλεσαν να κάμη μερχαμέτι*

Και να τους κάμη ολουνούς του Μουχαμέτ’ ουμμέτι[12].

Στο Γλωσσάριο[13] βρίκουμε: «ουμμέτι = έθνος, λαός, θρησκευτική κοινότητα μουσουλμάνων». Για τη λέξη ουμμέτ (امت) το τουρκο-ελληνικό του Χλωρού[14] δίνει: έθνος, λαός, και για την έκφραση ουμμέτι μουχαμέτ: ο λαός του Μωάμεθ, οι Μουσουλμάνοι. Για την έκφραση αυτή σημειώνει τα εξής: Η λέξιςامت κυρίως σημαίνει πολιτικήν κοινότητα ανθρώπων εχόντων την αυτήν πατρίδα, τα αυτά ήθη και έθιμα, τους αυτούς νόμους και υπό τον αυτόν βασιλέα, ενώ η λέξιςملت  μιλλέτ σημαίνει θρησκευτικήν κοινότητα ατόμων συνδεομένων δια της αυτής θρησκείας· εντούτοις αι λέξεις αύται είναι πολλάκις εν χρήσει αντιστρόφως. Tο τουρκο-γαλλικό λεξικό του Fraschery εξηγεί πώς έγινε αυτή η αλλαγή: «امت   ummet sf. Nation, f.; peuple, m.; محمد امتى [ummeti Mouhhamet] les Musulmans ou plutôt les Arabes. C’est cette phrase qui a fait passer ce mot pour religion en laissant sa place au mot ملت [millet] dont le vrai sens est religion, secte.»[15]

Την έκφραση «ουμέτι μουχαμέτ», με την έννοια ‘μουσουλμάνοι’, τη συναντούμε σε ελληνικά κείμενα του 19oυ αι., σε διάφορες φωνητικές προσαρμογές :

α) Στο βιβλίο που αφιερώνει ο Αθ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς στις πηγές για την ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας δημοσιεύει δημοτικό τραγούδι για την καταστροφή του ναού του μητροπολιτικού ναού της Τραπεζούντας [16] στο οποίο υπάρχουν οι εξής στίχοι:

το βρωμερόν του [στόμα] άνοιξεν [ο μουφτής] και τον υιόν του κράζει·

“Γλήγορα δράμε στο τσαρσί*, τους Τούρκους όλους λάλει·

μικροί μεγάλοι, όλοι τους –­ ουμέτι Μουαμέτη –­

ας δράμουν στην μητρόπολι να κάμωμεν  το φέτι*”.

ευθύς αυτοί, σαν τἄκουσαν, μετά χαράς πηδούσι·

ωσάν θηρία άγρια τρέχουν και πιλαλούσι.

καβαλλικεύει και αυτός έτζι  δαιμονισμένος,

φωνάζοντας “Να δράμετε, του Μωαμέτη γένος“[17].

Αξίζει να σημειωθεί ότι στο ίδιο κείμενο υπάρχει η τουρκική εκφορά της έκφρασης αλλά και η απόδοσή της στα ελληνικά, μια ένδειξη ότι το νόημά της δεν ήταν άγνωστο στο δημιουργό του ποιήματος. Σε υποσελίδια σημείωση αναφέρεται ότι στο χειρόγραφο υπήρχε: ουμέτοι  Μουαμέτη, δίδεται η οθωμανική γραφή της έκφρασης και η σημασία της λατινιστί: populus Mohammedis.

β) Στα Ευβοϊκά[18] του Ιωάννου Ναθαναήλ (1858) διαβάζουμε τα εξής: μετά δε την σύσκεψιν αναστάντες ο Ομέρ Βρυών Πασάς και ο Ομέρμπεης ίππευσαν και περιήρχοντο [στη Χαλκίδα] από οικίας εις οικίαν μετά θυροκρούστου· και ο μεν έκρουεν την θύρα, οι δε έσωθεν απεκρίνοντο “κιμ ντιρ”· ο δε έξωθεν ”αμέτ Μωαμέτ, αύριον να ήσθε έτοιμοι, θα πάμε εις τα Βρυσάκια κατά των κλεφτών”. Ρωτούσαν, λοιπόν, οι από μέσα: “–­Ποιος είναι;” Και αυτοί που χτυπούσαν την πόρτα απαντούσαν: “– Μουσουλμάνοι. Αύριο …”.

Ύστερα από τα παραπάνω προκύπτει το ερώτημα γιατί στο στίχο από την Αληπασιάδα στον οποίο παραπέμπει ο Παμπούκης (βλ. παραπάνω) βγαίνει στα χείλη του οργισμένου Αλή Πασά η έκφραση ιμέτι Μουχαμέτη;

Στην απάντηση μπορεί να μας οδηγήσει μια ενδιαφέρουσα σημείωση για την έκφραση αυτή σε ένα τουρκο-γαλλικό λεξικό του 1835. Προηγουμένως όμως αξίζει να δούμε τι λέει για τη σκηνή με το φιρμάνι -με βάση το κείμενο της Αληπασιάδας- ο Άγγλος περιηγητής Leake[19]: «The Porte in its reply […] recommended him to attend to the concerns of his government and keep the Rayá content. Alý exclaims on receiving this answer, –­

xαΐρι δεν εχούμε ’μεις εφέτ’ απ’ το ντουβλέτι*

“We have no satisfaction this year from the government”

να ξέρετε μας μάγεψαν της Φράντζας* οι διαβόλοι,

και γνώσι δεν απόμεινε του βασιλιά στην Μπόλι*.»[20]

Δεν ξέρουμε τι είπε στην πραγματικότητα ο Αλή Πασάς, όμως, έτσι απότομος και τραχύς που ήταν ο Λέων της Ηπείρου, σίγουρα εβρυχήθηκε· εξ ού και το exclaims του Leake. Γιατί όμως επικαλέστηκε το λαό του Μωάμεθ για να εκφράσει την αγανάκτησή του; Στην ανάπτυξη του λήμματος ummet στο τουρκο-γαλλικό λεξικό των Kieffer & Bianchi (1850) υπάρχει το εξής: «امّت  محمّد  يوقم  ummeti mouhhamed ioqmi. N’y a-t-il plus de religion mahométane? (Cri de détresse ou de révolte.)»[21] Δίπλα στο ummeti mouhhamed αναγνωρίζουμε την άρνηση yok που μαζί με το ερωτηματικό -mi της τουρκικής δίνει το νόημα: Δεν υπάρχουν μουσουλμάνοι;[22] Στη συγκεκριμένη περίσταση θα ισοδυναμούσε με  ξέσπασμα οργής: Πάει, χάθηκε η πίστη μας! Δεν υπάρχουν πια σωστοί μουσουλμάνοι! Δεν ξέρουμε αν η κραυγή απελπισίας/διαμαρτυρίας του Αλή Πασά περιορίστηκε σ’ αυτή την κομψή διατύπωση, έχουμε πάντως ένα στοιχείο που επιβεβαιώνει την επιφωνηματική χρήση της έκφρασης ummeti mouhhamed.

Αυτή την κραυγή τη συναντούμε και αλλού, όπως π.χ. στα παρακάτω δημοτικά τραγούδια από την Κρήτη:

α) Σε τραγούδι για το θάνατο του επαναστάτη Ξωπατέρα (1828) :

κι εφτά αγαδάκια ήσφαξε, τσι κεφαλές τως παίρνει.

Στο Γιόφυρο* τσι τσίτωσε* κι έκαμε μπαϊράκι

κι οι Τούρκοι τσι θωρούσανε κι επίνανε φαρμάκι.

“Σούμπα Αλλάχ”* φωνιάζανε κι «Αμέτη Μουχαμέτη»

να πα’ να πχιάσου ν-το μ-παπά, να ησυχάσει η Κρήτη.[23]

β) Σε  τραγούδι για το θάνατο του οπλαρχηγού Παύλου Ντεντιδάκη (1867):

οι Τούρκοι απού το φόβο τους, αλάχ! αλάχ! φωνιάζου,

το Μουχαμέτη για να ρθη να τσοι βουηθήση κράζου·

Ρεσίτ Πασάς εφώνιαξεν αμέτη μουχαμέτη!

Όπου κι αν επολέμησα δεν είδ’ ετσά σικλέτη.* [24]

γ) Σε τραγούδι που αναφέρεται σε ένα περιστατικό με πρωταγωνίστρια την Καπετάνισσα Μαριγώ Λαμπράκη στις Αρχάνες στα τέλη του 19ου αιώνα:

Και τότε φόβος τσοι ’πιασε μέσα εις την καρδία.

Ο Σουβαρής* εφώναξε Αμέτη Μουχαμέτη

των Αρχανών ο πόλεμος δεν έχει μερχαμέτι*.[25]

Παρατηρούμε ότι και στα τρία παραπάνω τραγούδια η επίκληση στο έθνος του Μωάμεθ είναι η κραυγή των φοβισμένων Τούρκων –­ έτσι τουλάχιστον τους είδε η κρητική μούσα. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι αυτά δημιουργήθηκαν όταν η οθωμανική αυτοκρατορία ήδη ψυχορραγούσε. Η ίδια κραυγή όμως σε παλαιότερα δημοτικά τραγούδια είναι μια τρομερή πολεμική ιαχή, ένα φλογερό σύνθημα,  που το χρησιμοποιεί ένας μουσουλμάνος αρχηγός στη μάχη: Για να εξάψει το μένος και  ορμή των επιτιθέμενων, τούς θυμίζει το χρέος που έχουν ως λαός του Μωάμεθ. Με τη σημασία αυτή τη βρίσκουμε ήδη στην Αληπασιάδα.

Τ’ ασκέρι του Βελήπασα πήρε να γονατίση,

’Σ τον ντιν ντουσμάνη* πολεμά τον [sic] πλάτη να γυρίση.

Κι ο Σιλικτάρης* φώναξε· “ιμέτι, Μωχαμέτη,

’Σ τον ντιν ντουσμάνη σήμερα να κάμωμεν γαϊρέτι*.

Να βγούμε μ’ άσπρο πρόσωπον σ’ ετούτο το σεφέρι*,

Απάνω τους να πέσωμεν με το σπαθί ’σ το χέρι.”[26]

Αυτή η κραυγή, που οι Έλληνες θα την είχαν ακούσει ασφαλώς πολλές φορές, διασώζεται σε δημοτικά τραγούδια και σε πεζά κείμενα, όπως:

α) Στο τραγούδι για τους Γεωργάκη και Φαρμάκη, δημοσιευμένο από τον Cl. Fauriel το 1825 σε δίγλωσση έκδοση, ελληνικά -γαλλικά[27] :

Ένας πασάς αγνάντευεν πέρα από του Σέκου.

Ψηλήν φωνήν εσήκωσεν· “Αμέτη, Μωαμέτη!”

“Πιάστε τον τόπον δυνατά, ζώστε το μοναστήρι.”[28]

Ο Fauriel μεταφράζει:

Mais un pacha était en observation de l’autre côté de Sékos – «Ahmet! Mahomet!»[29] se met-il à crier d’ une voix haute; – emparez-vous bravement des postes; entourez le monastère[30].

β) Σε επιστολή του Θ. Κολοκοτρώνη[31] Προς την Σ.  Διοίκησιν, με ημερομηνία 21 Ιανουαρίου 1827 Δίστομον: […] η έφοδος αύτη των εχθρών […] οίτινες τυφοίς όμμασι, και με το αμέτ μουχαμέτ ώρμησαν κατά των ιδικών μας, μη δειλιάσαντες ολοτελώς τον θάνατον όπου ελάμβανον.

γ) Στη Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του Λάμπρου Κουτσονίκα :

[…] αλαλάζοντες δε εφώναζαν οι βάρβαροι μετ Μουχαμέτ εμπρός (δια της ισχύος του Μωάμεθ) και έτρεχαν ως οι τετυφλωμένοι χοίροι, χωρίς να βλέπουν έμπροσθέν των.[32]

και:

[Οι Τούρκοι] ώρμησαν ως σμίνος επί του μεγάλου πύργου και εφώναξαν «ορέ ποιος είναι εδώ μέσα» οι δε απεκρίθησαν, «Σουλιώται είναι ορέ τούρκοι με τον Κουτσονίκα, και αν αγαπάτε κοπιάστε». Ακούσαντες δε οι βάρβαροι εφώναξαν «Μετ Μουχαμέτ, επάνω τους» και αμέσως ώρμησαν κατά του πύργου.[33]

δ) Στο δημοτικό τραγούδι Η πολιορκία του Μεσολογγίου, δημοσιευμένο από τον E.Legrand[34] σε δίγλωσση έκδοση, ελληνικά-γαλλικά :

Όλοι τους ωρκισθήκανε αμέτι Μουχαμέτη,

στο Μεσολόγγι να εμβούν, να κάμουν κιαμέτ*ι .

Ημέρα των Χριστουγεννών προ τού να ξημερώση·

Αλλάχ, Αλλάχ! εφώναξαν, κη έκαμαν το γιουρούσι*· [35]

Και σε μετάφραση του Legrand:

Tous ont juré par Mahomet d’entrer dans Missolongi pour y faire de déluge. Le jour de Noel, avant l’aurore, il ont crié Allah! Allah! Et ont donné l’assaut.[36]

Παρατηρούμε ότι στα δύο πρώτα δείγματα έχουμε ήδη τη φωνητική διαφοροποίηση της επίκλησης στο λαό του Μωάμεθ: Ο Χατζή Σεχρέτης, που ως μουσουλμάνος ξέρει το νόημα της έκφρασης ümmet mohamet, λέει ιμέτι, Μωχαμέτη -για την ακρίβεια, έτσι το καταγράφει ο γραφέας του αναλφάβητου Χατζή Σεχρέτη, αποδίδοντας με το γράμμα ι τον φθόγγο ü, που δεν υπάρχει στην ελληνική. Αντίθετα, ο ανώνυμος Έλληνας δημιουργός, προσπαθώντας να δώσει νόημα στη λέξη ümmet, που δεν είχε περάσει στα ελληνικά, τη μετατρέπει σε «Αμέτη», που της μοιάζει φωνητικά αλλά αποκτά έτσι και κάποιο νόημα, σαν παραλλαγή του γειτονικού «Μωχαμέτη», όπως φαίνεται και στη μετάφραση Ahmet! Mahomet! του Fauriel.

Το παράδειγμα από το τραγούδι για το Μεσολόγγι έχει ιδιαίτερη σημασία για την ετυμολογία της έκφρασης αμέτι μουχαμέτι: Εδώ η επίκληση Λαέ του Μαωάμεθ! παρουσιάζεται ως όρκος που δεσμεύει τους πολιορκητές να επιτύχουν τους στόχους τους. Κάτι ανάλογο βρίσκουμε και στο μεταγενέστερο Τραγούδι του Ξωπατέρα[37]: Οι στίχοι «Σούμπα Αλλάχ» φωνιάζανε κι «Αμέτη Μουχαμέτη» / να πα’ να πχιάσου ν-το μ-παπά, να ησυχάσει η Κρήτη οδηγούν εύκολα στο νόημα: «Εμπρός να συλλάβουμε τον Ξωπατέρα! Αλλιώς, δε θα βρούμε την ησυχία μας.» Και στις δύο περιπτώσεις είναι αισθητή η παράμετρος “πάση θυσία”.  Κάτι ανάλογο βρίσκουμε σε δημοσίευμα της εφημερίδας Αιών (1867) για την ανατίναξη του Αρκαδίου, στηριγμένο σε αφήγηση της Χαρίκλειας Δασκαλάκη, που ήταν από τους πολιορκημένους που γλίτωσαν. Εδώ περιγράφεται η εξής σκηνή: Ο Μουσταφάς, περικυκλωμένος υπό των λοιπών πασάδων, ομιλεί, αφρίζει και με το αλβανικόν του πείσμα κραυγάζει. “Αμέτ-Μουαμέτ θα τους κάψουμε!” [38].

Από τέτοιες εκφράσεις θα πρέπει να προέκυψε η σημασία που πήρε τελικά στη γλώσσα μας το αμέτι μουχαμέτι. Πιθανόν σε κάποιο ενδιάμεσο στάδιο να εσήμαινε είμαι ορκισμένος εχθρός, έχω άχτι[39], όπως διαφαίνεται στο παρακάτω απόσπασμα από κείμενο του 1859: αλλά ο Γαρδικιότης είναι Αμέτ Μουαμέτ κατά του στραβού, και κατά βεβαιώτητα μας δίδει δεν θα τον αφύση προς ικανοποίησιν αυτού εις Σμύρνην τον στραβόν[40]. Με αυτήν την οπτική το απόσπασμα παίρνει το νόημα: Ο Γαρδικιώτης θα έκανε τα πάντα για να μη μείνει ο στραβός στη Σμύρνη. Στη νέα σημασιοδότηση ίσως να επέδρασε και η επίκληση του ονόματος του Μωάμεθ Μά το Μουχαμέτη![41], λόγω της φωνητικής ομοιότητας που έχει με το αμέτι μουχαμέτι,  ιδίως όταν το χρησιμοποιούσαν ως όρκο/υπόσχεση, οπότε υπήρχε και  νοηματική συνάφεια.[42]

Συνοψίζουμε:

Στα τούρκικα υπάρχει η έκφραση «ümmeti Muhammet» ‘έθνος του Μωάμεθ’, με την οποία οι μουσουλμάνοι αναφέρονται στο σύνολο των ομόθρησκών τους. Κατά την Τουρκοκρατία χρησιμοποιήθηκε και ως πολεμική ιαχή, η οποία ερμηνεύτηκε από τους Έλληνες ως όρκος/δέσμευση για την κατάκτηση της  νίκης. Έτσι, πέρασε στα ελληνικά με την έννοια ‘πάση θυσία’ ως «αμέτι μουχαμέτι» – πιθανόν με παρετυμολογική επίδραση από το όνομα Αχμέτ ή από τον όρκο «Μά το Μουχαμέτη!».

Στα τέλη του 19ου αι. και στις αρχές του 20ου ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την έκφραση με τη σημερινή της έννοια, αλλά όχι τη σημερινή μορφή: α)  Στο διήγημα Οι χαλασοχώρηδες (1892) γράφει: Αλλά την φοράν ταύτην ο Αλικιάδης είχεν απόφασιν, “Αμέτ Μουαμέτ”, να βάλη τη δουλειά εμπρός. Α! δεν τον εγελούσαν αυτόν με το σήμερα και με το αύριο οι εργολάβοι[43]. β) Στο διήγημα Τα δύο τέρατα (1909) διαβάζουμε: Ο γερο-Μακρής ο Βαβδινός, σεβάσμιος τοκογλύφος, είχε κατέλθει εις τον εκλογικόν αγώνα και το είχεν αμέτ Μωαμέτ, να γίνη δήμαρχος[44].

Στις αρχές του 20ο αιώνα η χρήση της έκφρασης φαίνεται να έχει γενικευτεί, αφού το 1908 ο Ηπίτης την περιλαμβάνει στο ελληνο-γαλλικό λεξικό του, αλλά με τη σημασία εκ προμελέτης: «αμέτι-μουhαμέτι [δημ.] εκ προμελέτης, avec préméditation, ήρθε αμέτι μουhαμέτι να μαλώση =  ήλθεν εκ προμελέτης ίνα ερίση».[45] Στη συνέχεια τη συναντούμε, σε λογοτεχνικά έργα και σε λεξικά, με την έννοια που της δίνουμε σήμερα.

Την ξαναβρίσκουμε πάντως με την παλιά της σημασία σε νεότερα λογοτεχνικά έργα, όπου ο συγγραφέας συνήθως την τοποθετεί στο στόμα μουσουλμάνου: “­Αμέτ, Μουαμέτ! Τιμή δε μας απόμεινε! Καλήτερος ο θάνατος!” σκούζαν οι Τουρκοκρητικοί[46]. Κάποτε μάλιστα τη βρίσκουμε με την παλιά και τη νέα σημασία στο ίδιο κείμενο: α) Βλέποντας να κινδυνεύει ο σερασκέρης τους, σπάζουν τις θήκες των γιαταγανιών τους, σημείο πως δεν τη θένε πια τη ζωή, φωνάζοντας: –­ Αμετ Μωαμέτ! Δε μας απόμεινε πια τιμή, ούλοι να πεθάνουμε![47] β) Και τονε βάζει οδηγό πάνω σ’ έξη χιλιάδες νοματαίους, που τους προστάζει “Αμέτ Μωχαμέτ” να ξεφωλιάσουν αυτόν τον σατανά[48].  Πολύ ξεκάθαρα φαίνεται το νόημα του όρκου στο απόσπασμα από Το Χρονικό του Μεγάλου Σηκωμού του Θαν. Πετσάλη-Διομήδη: Αλλά και ο Μώρα βαλεσής το ’χε αμέτ-μουαμέτ (όρκο και σταυρό) να μας φάει κι είχε ετοιμάσει το ασκέρι του, για να κάμει το γιουρούσι [49].

Οι μορφές που πήρε η έκφραση, όπως έδειξε  η αναζήτηση στο διαδίκτυο, είναι πολλές, γιατί τα δύο σκέλη της εμφανίζονται σε διάφορες παραλλαγές (3 το πρώτο: αμέτι, αμέτ,  αμέτη, και 6 το δεύτερο: μουχαμέτ, μουχαμέτη, μουχαμέτι, μωχαμέτ, μωαμέτ, μουαμέτ), οι οποίες κατά το συνδυασμό τους γράφονται με ή χωρίς ενωτικό μεταξύ τους[50]. Σήμερα στα λεξικά έχει επικρατήσει η γραφή αμέτι μουχαμέτι, η οποία χρησιμοποιείται είτε μόνη της, ανάμεσα σε δύο κόμματα, είτε σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία:

θέλει / ήθελε αμέτι μουχαμέτι + αιτ.

θέλει / ήθελε αμέτι μουχαμέτι να + υποτακτ. αορ. (σπανίως ενεστ.)

το έχει / είχε αμέτι μουχαμέτι να + υποτακτ. αορ.

(το) έχει / είχε βάλει αμέτι μουχμαμέτι να + υποτακτ. αορ.

βάλθηκε / έχει βαλθεί / είχε βαλθεί  αμέτι μουχμαμέτι να + υποτακτ. αορ.

ή μόνο αμέτι μουχαμέτι να + υποτακτ. αορ.

Με κάποια από αυτές τις διατυπώσεις τη βρίσκουμε σε δημοσιεύματα του καιρού μας, έντυπα και ηλεκτρονικά[51]. Σποραδικά συναντούμε και παρωχημένες μορφές της[52]. Οι παραπάνω διατυπώσεις χρησιμοποιούνται συνήθως στο τρίτο πρόσωπο, σπανίως στο δεύτερο και σπανιότερα στο πρώτο· στην τελευταία περίπτωση με μια διάθεση αυτοσαρκασμού. Πάντως αυτός που τη χρησιμοποιεί εκφράζει με λαϊκό ύφος αρνητική άποψη για κάποιον αμετάτρεπτο στόχο. Στις περιπτώσεις αυτές το φραστικό της ισοδύναμο είναι ντέ και καλά (με δυνατότερο τόνο στο ντε κατά την εκφορά)[53].

Βασίλης Ορφανός

Ηράκλειο, 14-2-2011

Μικρό γλωσσάριο

(Η σημασία των λέξεων τουρκικής προέλευσης δίνεται με βάση το Λεξιλόγιον ελληνικών λέξεων παραγομένων εκ της τουρκικής του Κ. Κουκκίδη (Αθήνα 1960), εκτός αν σημειώνεται άλλη πηγή)

γαϊρέτι, το = ζήλος, προσπάθεια, αντοχή, εγκαρτέρησις [< kayret]

γιουρούσι, το = έφοδος [< yürüyüş]

Γιόφυρο = τοποθεσία δυτικά έξω από το Ηράκλειο.

γκιδέρι (κεντέρι), το = θλίψη, λύπη [< keder]

κιαμέτιμ (κϊαμέτι), το = μεγάλη ταραχή, χαλασμός, (Παπαγρηγοράκης Ιδομ., Συλλογή ξενογλώσσων λέξεων της ομιλουμένης εκ Κρήτη. Χανιά 1952. σ. 91), [< kıyamet]

μερχαμέτι, το = οίκτος, ευσπλαχνία [< merhamet]

μπεγίρι, το =  άλογο [< beyir]

Μπόλι, στην Μπόλι = στην Πόλη

ντιν ντουσουμάνης, ο =  άπιστος [< din düşmanı : εχθρός της πίστης. Faruk Tuncay-Λεων. Καρατζάς, Τουρκοελληνικό λεξικό, Κέντρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, Αθήνα 2000, σ. 180]

ντουβλέτι (ντοβλέτι), το = κυβέρνηση, κράτος, βασίλειο, αυτοκρατορία [< devlet]

σεφέρι, το = πόλεμος, εκστρατεία / φορά   [< sefer]

σικλέτη (σικλέτι, σεκλέτι), το = θλίψη, μελαγχολία [< sıklet]

Σιλικτάρης (σιλιχτάρης), ο = υπασπιστής [< silâhdar]

Σουβαρής (σουβαρής ), ο = έφιππος, (αγγελιαφόρος) [< süvari]

Σούμπα Αλλάχ, έκφρ. = Δόξα στον Αλλάχ [< τουρκ. Subhan Allah, από τα αραβ., Ιωάν. Χλωρός, Τουρκο-ελληνικόν λεξικόν,  Τόμ. 1, Κων/πολη 1899, σ. 890]

τσαρσί, το = αγορά [< çarşi]

τσίτωσε, τσιτώνω (κρητ.) = καρφώνω/τσιμπώ [< τσίτα, η = μυτερό κομμάτι από ξύλο ή καλάμι < çit (چته  : στενή λωρίς ξύλου, δι’ ης καρφώνουσι τα άκρα τάπητος του δωματίου, κ. τσίτα. Χλωρός, ό.π., σ. 653)]

φέτι, το = άλωση, κυρίευση, καθυπόταξη [< fetih]

Φράντζα, η = Γαλλία

---

[1] Γραμμένο με αφετηρία και πυξίδα το άρθρο που δημοσίευσε ο Νίκος Σαραντάκος στο ιστολόγιό του στις 10-7-2010 με τίτλο: Αμέτι μου, χαμέτι μου, από πού βγήκες; Ο Σαραντάκος επισημαίνει ότι «οι τουρκαλβανοί του Αλήπασα είχαν σαν πολεμική ιαχή τη φράση “μετ Μουχαμέτ” ή κάποια παρόμοια» και δηλώνει πως είναι «απόλυτα πεπεισμένος ότι το “αμέτι μουχαμέτι” από εκεί βγήκε». Από τα σχόλια που ακολούθησαν βρήκα χρήσιμο  το σχόλιο με αριθμό 58.

[2] Στο λήμμα αυτό γράφει: «αμέτι – βλ. ιμέτι. Τόβαλε αμέτι μουχαμέτι να αναστήσει για λογαριασμό της τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. [Από: Αρβανίτης Νίκος, Στην αετοφωλιά του Ταΰγετου. Από τα παιδικά χρόνια του Κολοκοτρώνη. Αθήνα 1971, σ. 57.] Στα λήμματα αμέτ και αμέτης παραπέμπει στο αμέτι.

[3] Παμπούκης Ι.Τ., Τουρκικό λεξιλόγιο της νέας ελληνικής, Τόμ. 1, Φιλολογ. επιμέλ. Κ. Γ. Κασίνης, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1988, σ. 152.

[4] Όλες οι υπογραμμίσεις σ’ αυτό το κείμενο είναι δικές μου.

[5] Σάθας Κων/νος, Ιστορικαί διατριβαί, Αθήνα 1870.

[6] Βίος Αλή Πασά, υπό Χατζή Σεχρέτη. ό.π. σ. 123-340. Επικράτησε να ονομάζουμε Αληπασιάδα αυτή τη βιογραφία.

[7] Για τη σημασία των λέξεων που έχουν αστερίσκο, βλ. Μικρό Γλωσσάριο, στην τελευταία σελίδα.

[8] Σάθας, ό.π., σ. 205.

[9] Ο Matthias Kappler στη μελέτη του για τους τουρκισμούς της Αληπασιάδας (Turcismi nell’ “Alipasshiada” di Hatzi Sechretis. Un poema epico neogreco dεl primo Ottocento e le sue parole ottomane. Torino 1993), σ. 86, γράφει για τη λέξη ιμέτι: “nazione; communità religiosa, umma”.

[10] Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής, Ινστιτούτο Νεολληνικών Σπουδών, Θεσ/νίκη 1998, σ. 78.

[11] Πλανάκης Σταύρος, Ίχνη της Τουρκοκρητικής Ελληνόγλωσσης Λογοτεχνίας. Ιδεολογικές τάσεις και γενικά χαρακτηριστικά, Μεταπτυχιακή εργασία, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπ. Κρήτης, Ρέθυμνο 2003, σ. 16-28. Ο συγγραφέας παραπέμπει στο: Χιδίρογλου Παύλος, Συμβολή στην Ελληνική Τουρκολογία, Τόμ. 2, Ελληνικές Πανεπιστημιακές εκδόσεις, Αθήνα 1993, σ. 183-203.

[12] Πλανάκης, ό.π., σ. 18.

[13] Πλανάκης, ό.π., σ. 276.

[14] Χλωρός Ιωάννης, Λεξικόν Τουρκο-Eλληνικόν, Τόμ. 1, Κων/πολη 1899, σ. 196-197.

[15] Fraschery Samy, Dictionnaire Turc-Français,  Κων/πολη 1883, σ. 142.

[16] Пападопудо-Керамевс А., Сборникъ источниковъ по исторіи трапезундской имперіи, Αγία Πετρούπολη 1897 (Αναστατική ανατύπωση A. M. Hakkert, Άμστερνταμ 1965). Στις σελ. 150-165 Διήγησις περί της αλώσεως της μητροπόλεως Τραπεζούντος, 434 στίχοι. Το απόσπασμα: στ. 350-358, σ. 163. Σύμφωνα με όσα σημειώνονται στις σελ. xiii-xiv, η Διήγησις αναφέρεται στην καταστροφή το 1665 του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Φιλίππου της Τραπεζούντας. Προέρχεται από κτητορικό κώδικα της σταυροπηγιακής μονής Βαζελώνος. Ημερομηνία καταγραφής στον κώδικα: 11 Νοεμβρίου 1811.

[17] Пападопудо-Керамевс А., ό.π., σ. 163, στ. 350-358.

[18] Ναθαναήλ Ιωάννου, Ευβοϊκά, ήτοι ιστορία περιέχουσα τεσσάρων ετών πολέμους της νήσου Ευβοίας, Ερμούπολη 1857, σ. 30. Το περιστατικό τοποθετείται στον Ιούλιο του 1821, λίγο πριν τη μάχη στα Βρυσάκια.

[19] Leake William Martin, Travels in Northern Greece, Τόμ. 1, Λονδίνο 1835.  Στις σελίδες  463-497, ως επίμετρο στο Κεφ. Ι. και με τον τίτλο Biography of Aly Pasha, o Leake παρουσιάζει μια περίληψη της έμμετρης βιογραφίας του Αλή Πασά από τον Χατζή Σεχρέτη, από την οποία δίνει χαρακτηριστικά αποσπάσματα. Προτάσσει σύντομα αλλά  καίρια σχόλια για τον ποιητή, τη γλώσσα και το ποίημα. Ο Σάθας παραθέτει σε μετάφραση τα σχόλια αυτά. Σάθας, ό.π., σ. 125-126.

[20] Leake, ό.π., σ. 476.

[21] Kieffer J.D. – Bianchi T.X.,  Dictionnaire Turc-Français., Τόμ. 2,  Β΄ έκδ., Παρίσι 1850, σ. 193.

[22] Υπάρχουν ενδείξεις πως όταν οι μουσουλμάνοι απευθύνονταν σε χριστιανούς χρησιμοποιούσαν την έκφραση αυτή προσαρμοσμένη ανάλογα. Έτσι, σε δημοτικό τραγούδι που μιλάει για τους καπεταναίους που έκαιγαν το Βραχώρι  (Αγρίνιο) το Μάιο του 1821, διαβάζουμε: Μια μπεγοπούλα φώναξε από ψηλό σαράγι / –­Τι κάνετε μπρε Χριστιανοί! Δεν είστε βαφτισμένοι; (Αραβαντινός Παν., Συλλογή δημωδών ασμάτων της Ηπείρου, Αθήνα 1880, σ. 73). Στην Κρήτη, ίσως και αλλού, χρησιμοποιείται και σήμερα η επιφωνηματική φράση Αν είστε βαφτισμένοι χριστιανοί! ή απλώς Αν είστε βαφτισμένοι…(Να είναι άραγε κατάλοιπο της τουρκοκρατίας;) Χαρακτηριστικό παράδειγμα από σύγχρονο δημοσίευμα: Στο φύλλο της 17-1-2011 της εφημ. Η Τόλμη (Ηράκλειο), ο αρθρογράφος σχολιάζει ένα κύμα από αναλήψεις χρημάτων που σημειώθηκε πρόσφατα σε τράπεζες μιας κωμόπολης, έπειτα από φημολογίες για επικείμενη οικονομική κατάρρευση της χώρας, και καταλήγει: Και το μόνο πραγματικό σχόλιο που ταιριάζει σε όλον αυτό τον παραλογισμό είναι ένα: Αν είστε βαφτισμένοι… [Το είστε εκφέρεται σε υψηλότερο τόνο.]

[23] Λενακάκης Ανδρέας, Δημοτικά τραγούδια στη Μεσαρά, έκδ. [της εφημ.] Αντίλαλος της Μεσαράς, Μοίρες 2007, σ. 13.

[24] Φαφουτάκης Παύλος, Συλλογή ηρωικών κρητικών ασμάτων. Αθήνα 1889, σ. 90.

[25] Ταχατάκη Ειρήνη, Οι καπετάνισσες των Αρχανών 1897, Μέρος 7ο, εφημ. Πατρίς (Ηρακλείου), 7-6-2005.

[26] Το απόσπασμα αυτό υπάρχει και στο: Αραβαντινός Σπυρίδων, Ιστορία Αλή Πασά του Τεπελενλή, Αθήνα 1895, σ. 553. Ο Αραβαντινός όμως γράφει Κι ο Σιλιχτάρης φώναξε «Αμέτι Μωχαμέτη», αν και έχει υπόψη του τη γραφή του Σάθα. Έχουμε άραγε εδώ μια «υπερ-διόρθωση» κατ’ αναλογίαν προς την αντίστοιχη έκφραση όπως τη συναντούμε στα δημοτικά μας τραγούδια; Δυστυχώς ο Αραβαντινός δεν παραθέτει το άλλο απόσπασμα, έτσι δεν ξέρουμε αν θα υιοθετούσε κι εκεί την ίδια γραφή.

[27] Fauriel Claude, Chants populaires de la Grèce moderne, Τόμ. 2, Παρίσι 1825, σ. 48-53. Αυτό το δημοτικό τραγούδι το βρίσκουμε και στις εξής συλλογές: α. Ζαμπέλιος Σπυρίδων, Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, Κέρκυρα 1852, σ. 658-659. β. Passow Arnoldus, Τραγούδια ρωμαίικα, Λειψία 1860, σ. 168-169. [Ο Ζαμπέλιος γράφει Αμέτη, Μωχαμέτη!, με κόμμα στη μέση, ο Passow Αμέτη Μωχαμέτη, χωρίς κόμμα, χωρίς θαυμαστικό.] Και στις τρεις εκδόσεις πάντως ο πασάς λέει αυτή την έκφραση με δυνατή φωνή (ψηλή φωνήν εσήκωσε).

[28] Fauriel, ό.π., σ. 50.

[29] Από τη μετάφραση συμπεραίνουμε ότι ο Fauriel  εθεώρησε ότι επρόκειτο για δυο κύρια ονόματα .

[30] Fauriel, ό.π., σ. 51.

[31] Δημοσιευμένη στο: Κολοκοτρώνης, Ιωάννης [Γενναίος] Θ., Ελληνικά Υπομνήματα, ήτοι επιστολαί και διάφορα έγγραφα αφορώντα την Ελληνικήν Επανάστασιν. Από 1821 μέχρι 1827, Αθήνα 1856, σ. 391.

[32] Κουτσονίκας Λάμπρος, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Τόμ. 1, Αθήνα 1863, σ. 34.

[33] Κουτσονίκας, ό.π,. σ. 35.

[34] Legrand Emile, Recueil de chansons populaires grecques, Παρίσι 1874, σ. 128-135.

[35] Legrand, ό.π., σ. 132.

[36] Legrand, ό.π., σ. 133.

[37] βλ. παραπάνω.

[38] Το κείμενο του Αιώνα αναδημοσίευσε ο Αλ. Ανδρικάκης στην εφημ. Πατρίς (Ηρακλείου), στο φ. της 1-11-2010

[39] Σημειώνουμε εδώ ότι το ΛΚΝ ετυμολογεί τη λέξη άχτι από το τουρκ. ahd, ahit ‘όρκος, υπόσχεση’

[40] Ξένος Στεφ., Η Κιβδηλεία, Τόμ. 1, Λονδίνο 1859, σ. 11.

[41] Αμάν πασά εφέντη μου, και μα το Μουχαμέτη,  / μη βγάλης τέθοιον άνθρωπο απού το βιλαέτι. Jeannaaki Anton, Κρητικά Άσματα. Kretas Volkslieder. Λειψία, 1876, (Φωτομηχαν. Επανέδκ. Οι φίλοι της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης, 2005), σ.78.

[42] Με την έννοια αυτή βάζει ο Καζαντζάτης την έκφραση στο στόμα του Νουρήμπεη: Όρκο παίρνω, ναι, μα το Μουχαμέτη, δε θα σε πειράξω ποτέ μου.  (Ο καπετάν Μιχάλης, Εκδ. Καζαντζάκη, Αθήνα 1981.  ΙΘ΄ ανατύπ., σ.34)

[43] Παπαδιαμάντης Α., Άπαντα, κριτική έκδοση Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Τόμ. 2, α΄ επανέκδ., Δόμος, Αθήνα 1989, σ. 429.

[44] Παπαδιαμάντης Α., Άπαντα, κριτική έκδοση Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλος, Τόμ. 4, Δόμος,, Αθήνα 1985, σ. 317.

[45] Ηπίτης Αντ., Λεξικόν ελληνο-γαλλικόν και γαλλο-ελληνικόν, Τόμ. 1, Αθήνα 1908, σ.30. Σημειώνουμε ότι ο Σκαρλάτος Βυζάντιος δεν την περιλαμβάνει στο Λεξικόν της καθ’ ημάς ελληνικής διαλέκτου (3η έκδ. 1874).

[46] Πρεβελάκης Παντ., Παντέρμη Κρήτη, Αθήνα 1995, σ. 43.

[47] Φωτιάδης Δημ., Καραϊσκάκης, Αθήνα 1966, σ. 248.

[48] Φωτιάδης, ό.π., σ. 254.

[49] Νέα Εστία, 654 (1954) 1443.

[50] Στο διαδίκτυο βρίσκουμε και γραφές όπως αμέτι μου χαμέτι μου / αμέτι μου χαμέτι / αμέτι μου, χαμέτι / αμέτι μου – χαμέτι / αμέτι – μου – χαμέτι καθώς και μορφές όπως αμέτι χαμέτι / αμέτι – χαμέτι / αμέτι – μω – χαμέτι / αμέτι μουμ χαμέτι. Η πιο συχνή είναι αμέτι μου χαμέτι μου· ίσως γι’ αυτό τη χρησιμοποιεί επίτηδες ο Σαραντάκος στον τίτλο του δημοσιεύματός του. βλ. σημ. 1.

[51] Παραδείγματα από εφημερίδες:

–  Το ‘βαλαν αμέτι-μουχαμέτι, αργά ή γρήγορα θα συνέβαινε, δεν συνέβη τη μία, δεν συνέβη την επομένη, συνέβη τη μεθεπομένη.  Ελευθεροτυπία, 2-2-2010.

– Η Ντόρα ήθελε αμέτι μουχαμέτι να πάει για τις υπογραφές. ΤΑ ΝΕΑ, 11-1-2010.

– Ο Υπουργός Δημοσίων Έργων […] το έβαλε αμέτι μουχαμέτι να τον εκτρέψει. Καθημερινή, 8-11-2007.

– Τα 1.280.000 ευρώ πρέπει να γίνουν, αμέτι μουχαμέτι, ποδηλατόδρομος, αλλιώς θα τα χάναμε. Ευ Ζην στην Εκάλη, 22-10-2009 (www.e-zin.gr)

[52]– Αμέτη-μουαμέτη τόβαλε να μορφωθεί. Ιορδανίδου Μαρία, Σαν τα τρελά πουλιά, Αθήνα 1978, σ. 55.

– Υπάρχουν λεφτά διατυμπάνιζε προεκλογικά ο Γιώργος. Το έδεσαν κόμπο οι αγρότες και τον ψήφισαν κι αυτοί. Τώρα αμέτ μουαμέτ του ζητούν λεφτά. Πρωϊνός Λόγος (Ιωάννινα), 21-1-2010.

[53] Καμιά φορά  χρησιμοποιείται λανθασμένα (;) με θετική σημασία: Υπάρχουν πάρα πολλά περιθώρια και το έχουμε βάλει αμέτι μουχαμέτι να τα πετύχουμε αυτά. Συνέντευξη του υφυπ. Εξωτερ. Π. Δούκα στον Flash 96, 4-1-2008 (www.nooz.gr).

Advertisement