Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης και οι εγγονοί του Γαριβάλδη

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο τελευταίο τεύχος (αριθ. 29) του καλού περιοδικού Μικροφιλολογικά, που βγαίνει στην Κύπρο. Εδώ κάνω μερικές μικροαλλαγές.

Σε προηγούμενο άρθρο μου είχα αναφερθεί στο «στρατευμενο» σονέτο «Κραυγή» του Λαπαθιώτη, που γράφτηκε το 1916, μια φλογερή συνηγορία υπέρ της Γαλλίας, που δημοσιεύτηκε στον Νουμά τον Αύγουστο του 1916 και στη συνέχεια σε άλλα περιοδικά, ενώ τυπώθηκε και σε μονόφυλλο και μεταφράστηκε και στα γαλλικά.

Στην αυτοβιογραφία του (Η ζωή μου, επιμ. Γιάννη Παπακώστα, Κέδρος 2009, σ. 219), ο Λαπαθιώτης υπαινίσσεται ότι η Κραυγή δεν ήταν η μοναδική φιλολογική του παρέμβαση υπέρ της Γαλλίας την περίοδο του πρώτου παγκοσμίου πολέμου: «…έκανα ό,τι μπορούσα για να κάμω εμφανέστερη αυτή μου τη συμπάθεια: Άρθρα, ποιήματα υμνητικά τού Έθνους που υπερασπιζόμουν, τέθηκαν σ’ ενέργεια, και, φυσικά, τσακώματα –πάντα, ωστόσο, φιλολογικά– με τους αντιφρονούντας».

Στα εκδομένα ποιήματα του Λαπαθιώτη δεν υπάρχει κανένα άλλο που να ταιριάζει με την παραπάνω περιγραφή. Κι όμως, η διατύπωση του Λαπαθιώτη, αν παρθεί τοις μετρητοίς, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι έγραψε όχι μόνο άρθρα, αλλά και αρκετά «στρατευμένα» ποιήματα υπέρ της Γαλλίας, ή τουλάχιστον περισσότερα από ένα. Μια αισιόδοξη ερμηνεία θα ήταν ότι υπάρχουν αθησαύριστα ποιήματα του Λαπαθιώτη δημοσιευμένα σε εφημερίδες της εποχής· μια απαισιόδοξη θα ήταν να σκεφτούμε ότι ο ποιητής, γράφοντας 25 χρόνια μετά (διότι η –έως το 1917– αυτοβιογραφία του γράφτηκε το 1940 και δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο πρδ. Μπουκέτο), διογκώνει άθελά του στις αναμνήσεις του την υπέρ της Γαλλίας συγγραφική του δραστηριότητα.

Βέβαια, υπάρχει το ποίημα «Μας κράζ’ η Ελλάδα αρρενωπά», ένα «σχεδόν αθησαύριστο» ποίημα του Λαπαθιώτη, που δημοσιεύτηκε στον Νουμά λίγο μετά την «Κραυγή», και που δεν έχει συμπεριληφθεί στην έκδοση των ποιημάτων του από τον Δικταίο, όμως το εντόπισε η Μαρία Φωτίου και το συμπεριέλαβε στη μεταπτυχιακή της διατριβή (Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, ποιήματα : άπαντα τα ευρεθέντα, ΑΠΘ 2006). Ωστόσο, κι αυτό το ποίημα, αν και σαφώς γραμμένο με σκοπό να ξεσηκώσει τους Έλληνες ώστε να καταταγούν εθελοντές στο στρατό της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη, δεν είναι «υμνητικό της Γαλλίας», όπως το θέτει ο Λαπαθιώτης στην αυτοβιογραφία του.

Η εικασία ότι ίσως υπάρχουν αθησαύριστα λαπαθιωτικά ποιήματα από την περίοδο του μεγάλου πολέμου έχει πλέον μετατραπεί σε βεβαιότητα καθώς, ερευνώντας παλιά σώματα εφημερίδων, βρήκα ένα ακόμα ποίημα του Λαπαθιώτη από εκείνα τα χρόνια. Πρόκειται για εντελώς αθησαύριστο ποίημα, που δεν έχει συμπεριληφθεί σε καμιά μεταγενέστερη έκδοση έργων του Λαπαθιώτη ούτε σε άλλη δημοσίευση. Ο τίτλος του είναι: Εις τον θάνατον των υιών του Ριτσιότη Γαριβάλδη και δημοσιεύτηκε στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας Ακρόπολις, την πρωτοχρονιά του 1915, σε περίοπτη θέση (επάνω δεξιά) και με έντονα ημίμαυρα στοιχεία.

Μεταφέρω το ποίημα με εκσυγχρονισμό της ορθογραφίας:

Εις τον θάνατον των υιών του Ριτσιότη Γαριβάλδη

Σαν ως φουσκώσει η μάνητα κι ο μέγας ανεμοδαρμός
Και τα συντρίψει τα έλατα, και βαριά τα γκρεμίσει,
Έτσι σού πέφτουν γύρω οι Γιοι –ΡΙΤΣΙΟΤΙ ΓΚΑΡΙΜΠΑΛΝΤΙ…

Μη σκορπάς στάχτη στα μαλλιά, μη σ’ ανταριάζουν οι λυγμοί
Τα ρόδα βάνε, γιορτερά, και κομπασμός σου να είναι
Του σπιτικού σου ο αφανισμός –ΡΙΤΣΙΟΤΙ ΓΚΑΡΙΜΠΑΛΝΤΙ…

Ένα μπουκέτο Συφορές (το ξέρω, σου πονεί η καρδιά…)
Τώρα που πας να κοιμηθείς, η αμείλιχτη Ειμαρμένη
Σου δρέπει, κι αποθεωτικά –ΡΙΤΣΙΟΤΙ ΓΚΑΡΙΜΠΑΛΝΤΙ.

Άραχλος πλάτανος, στητός του κάμπου, εκεί, καταμεσίς,
Κι Ασύντριφτος, κι Αποσπεριός, και Θείος –τι άλλο προσμένει;
Εξόν το στερνό Κεραυνό –ΡΙΤΣΙΟΤΙ ΓΚΑΡΙΜΠΑΛΝΤΙ.

Και τώρα που ξέσπασε ολούθε ανόσιος αλληλοσφαγμός,
Σ’ όσους βαστάν το Νου Ψηλά, μέλημα μόνο ας είναι
ΝΑ ΜΗ ΧΑΘΕΙ Η ΚΑΛΗ ΓΑΛΛΙΑ, –η αρχοντιά της Οικουμένης….

ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΛΑΠΑΘΙΩΤΗΣ

Το ποίημα διαφέρει εντυπωσιακά από τα περισσότερα γνωστά ποιήματα του Λαπαθιώτη. Εντάσσεται στην βαλαωριτική-παλαμική παράδοση, είναι μεγαλόστομο, ενθουσιώδες, εξωστρεφές, ηχηρό, αρρενωπό, σε έντονη αντίθεση με την εσωστρέφεια, τον χαμηλό τόνο, τον μετασυμβολισμό που χαρακτηρίζει το μεγαλύτερο μέρος του έργου του. Το ίδιο ισχύει και για το παλαιοδημοτικό λεξιλόγιο. Να μη λησμονούμε όμως ότι την ίδια περίπου εποχή ο Λαπαθιώτης έχει παρουσιάσει κι άλλα ποιήματα με παρόμοιο λεξιλόγιο και «τραχιά» υφή (π.χ. τα δύο πρώτα από τα «τρία σονέτα σε τραχύ ρυθμόν», δημοσιευμένα στην Ποικίλη Στοά το 1914), οπότε η αντίθεση στο λεξιλόγιο δεν είναι τόσο μεγάλη όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως.

Η μετρική του σε κάθε στροφή είναι ιαμβική, με εναλλαγή 16-15-15 συλλαβές. Έχει αρκετούς παρατονισμούς και βεβιασμένες συνιζήσεις (σε αντίθεση με τη μετρική της κατοπινής, μελωδικής  ποίησής του). Ο τελευταίος στίχος ξεχωρίζει μετρικά, είναι δεκαεπτασύλλαβος, κάπως άκομψος (βασίζεται σε χασμωδία που ακολουθείται από βεβιασμένη συνίζηση), ίσως για να δώσει έμφαση στο νόημα. Και βέβαια, αυτός ο τελευταίος στίχος είναι πολύ χαρακτηριστικός για τη στάση του Λαπαθιώτη κατά τον πρώτο πόλεμο.

Τα περιστατικά του ποιήματος

Οι ερυθροχίτωνες, εθελοντικό σώμα υπό τον Ριτσιότι Γκαριμπάλντι (1847-1924), γιο του Τζουζέπε, του εθνικού ήρωα των Ιταλών, είχαν πάρει μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, και ειδικότερα στη μάχη του Δομοκού. Κάλυψαν την υποχώρηση του τακτικού ελληνικού στρατού –στη μάχη αυτή έπεσε, μεταξύ άλλων, ο δημοκρατικός βουλευτής Αντόνιο Φράτι. Ερυθροχίτωνες Έλληνες και ξένοι συμμετείχαν επίσης στους βαλκανικούς πολέμους, στην Ήπειρο, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Ρώμα –εκεί σκοτώθηκε, στη μάχη του Δρίσκου, ο Λορέντζος Μαβίλης. Ο Πεπίνο Γκαριμπάλντι (1879-1950), γιος του Ριτσιότι, ήταν παρών τη στιγμή του θανάτου του Μαβίλη.

Οι γαριβαλδινοί συμμετείχαν και στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ενώ η Ιταλία ήταν ακόμα ουδέτερη, περίπου 2.000 Ιταλοί, είτε κάτοικοι Ιταλίας είτε μετανάστες στη Γαλλία, σχημάτισαν τη γαριβαλδινή λεγεώνα, υπό τον Πεπίνο Γκαριμπάλντι, η οποία εντάχθηκε στη γαλλική Λεγεώνα των Ξένων και από τον Νοέμβριο του 1914 συμμετείχε στις μάχες, στο μέτωπο του Αργκόν, στη βόρεια Γαλλία. Έξι γιοι του Ριτσιότι πολέμησαν σ’ αυτό το μέτωπο. Δύο από αυτούς, ο Μπρούνο και ο Κοστάντε Γκαριμπάλντι σκοτώθηκαν, ο πρώτος στις 26.12.1914 και ο δεύτερος στις 5.1.1915. Ένας τρίτος, ο Τσιότι, τραυματίστηκε στις ίδιες μάχες. Οι απώλειες των γαριβαλδινών γενικά ήταν βαριές.

Σύμφωνα με τα άρθρα των γαλλικών εφημερίδων της εποχής, ο Ριτσιότι έμαθε τον θάνατο του Κοστάντε την ώρα που γινόταν, με μεγάλες τιμές, η κηδεία του Μπρούνο στη Ρώμη, και στον επικήδειο που εκφώνησε είπε «Σε λίγες μέρες ο αδελφός σου θα έρθει να σε συναντήσει». Η είδηση του θανάτου των δυο γιων δημοσιεύτηκε φυσικά και στις ελληνικές εφημερίδες και έκανε μεγάλη αίσθηση. Θυμίζουμε ότι η Ελλάδα είχε ακόμα το παλαιό ημερολόγιο· έτσι, το ποίημα του Λαπαθιώτη που δημοσιεύτηκε στο φύλλο της 1.1.1915, αντιστοιχεί στις 14.1.1915 με το νέο ημερολόγιο –σε κάθε περίπτωση όμως είναι γραμμένο εν θερμώ.

Ο Λαπαθιώτης και η Ακρόπολις

Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης είχε και παλαιότερα συνεργαστεί με την Ακρόπολι. Εκεί δημοσίευσε τον Ιούλιο του 1913, ενώ ήταν επιστρατευμένος, το ποίημά του Οι αγύριστοι, έναν μάλλον αντιπολεμικό θρήνο για τους στρατιώτες που έπεσαν στους βαλκανικούς πολέμους (Κι οι μανούλες δεν ξέρουν το χαμό σας…). Επίσης, τον Μάιο του 1914 δημοσίευσε στην ίδια εφημερίδα επιστολή στην οποία έδινε διευκρινίσεις ύστερα από τον σάλο που είχε προκαλέσει η δημοσίευση του «Μανιφέστου» του λίγο νωρίτερα στον Νουμά.

Το αθησαύριστο ποίημα για τους γιους του Γαριβάλδη είναι η τρίτη καταγραμμένη συνεργασία του στην Ακρόπολι και αποτελεί, θα έλεγα, το προανάκρουσμα για την τακτική συνεργασία που ακολούθησε: πράγματι, από τον Φεβρουάριο του 1915 και έως τα μέσα Απριλίου, ο Λαπαθιώτης θα δημοσιεύσει στην Ακρόπολι δεκαοχτώ συνολικά χρονογραφήματα (δηλαδή περίπου δύο συνεργασίες την εβδομάδα, αλλά όχι σε σταθερές ημέρες). Ωστόσο, τα κείμενα αυτά, αν και έχουν ενδιαφέρον για τους μελετητές της ζωής του Λαπαθιώτη (π.χ. περιέχουν παιδικές αναμνήσεις από την κηδεία του Τρικούπη ή πρόσφατες εντυπώσεις από μια εκδρομή με τον Παράσχο και τον Σικελιανό στην Πελοπόννησο) δεν κάνουν καμιά απολύτως αναφορά στον πόλεμο, επομένως δεν ταιριάζουν στις προδιαγραφές των κειμένων που αναφέρει ο Λαπαθιώτης στην αυτοβιογραφία του, πράγμα που σημαίνει ότι δεν αποκλείεται καθόλου να υπάρχουν και άλλα άρθρα (ίσως και ποιήματα) του Λαπαθιώτη γραμμένα υπέρ Γαλλίας, δημοσιευμένα σε εφημερίδες της εποχής, που παραμένουν αθησαύριστα.

Αν υπάρχουν, μάλλον δεν πρέπει να αναζητηθούν στην Ακρόπολι. Βλέπετε, στις αρχές του πολέμου, η Ακρόπολις, όπως και οι περισσότερες εφημερίδες, προσπαθούσε να πατάει σε πολλές βάρκες: έτσι, αν και η γενική της κατεύθυνση είναι ήπια αντιβενιζελική, στις στήλες της βρίσκει κανείς και αντιγερμανικά αλλά και αντι-ανταντικά άρθρα. Καθώς όμως προχωρεί ο πόλεμος, καθώς γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη η ελληνική ουδετερότητα, και οξύνεται η ένταση ανάμεσα σε βενιζελικούς και βασιλικούς, η εφημερίδα παύει να κρατάει ισορροπίες, ιδίως όσο πλησιάζουν οι εκλογές της 31ης Μαΐου 1915, έστω κι αν εξακολουθεί περιστασιακά να φιλοξενεί φιλελεύθερους αρθρογράφους. Θα ήταν παρακινδυνευμένο βέβαια να εικάσουμε ότι η συνεργασία του Λαπαθιώτη με την Ακρόπολι τερματίστηκε για πολιτικούς λόγους, αλλά το βέβαιο είναι ότι οι επόμενες γνωστές συνεργασίες του Λαπαθιώτη γίνονται σε έντυπα που έχουν ταχθεί με το βενιζελικό στρατόπεδο, όπως ο Νουμάς στον οποίο δημοσιεύεται τόσο η «Κραυγή» (στο φ. 597) όσο και το «Μας κράζ’ η Ελλάδα αρρενωπά», που δημοσιεύτηκε στο φ. 599 (17.9.1916), λίγο πριν ο Λαπαθιώτης αναχωρήσει για Θεσσαλονίκη). Επειδή κι αυτό το ποίημα είναι σχετικά άγνωστο το δημοσιεύω εδώ:

Μας κράζει η Ελλάδα, αρρενωπά
κρατώντας το λευκό μαντήλι

— …Πιαστείτε, Λεβεντάντρες μου,
Μέσ’ το χορό!
Ευφραίνουνται τα μάτια μου,
Να σας θωρώ!

Τη λαμπερήν εζώστηκα,
Φλόγα ποδιά,
Κι είμαι μαζί σας άφραστα, –
Παιδιά, — Παιδιά!

* *
*

…Πιαστείτε, Λεβεντάντρες μου,
Μέσ’ το χορό!
Παίρνω όλα τα περλάντια μου,
Και τα φορώ!

Και βγάνω τα έρμα κάλλη μου
Και τα σκορπώ…
— Πιαστείτε, Λεβεντάντρες μου,
Μέσ’ το χορό!

* *
*

…Πιαστείτε, Λεβεντάντρες μου,
Όλοι μαζί·
Πέστε το ναν τ’ ακούσουνε,
– η Ελλάδα ζει!

(Έτσι που βοούν τα στήθια σας,
Βαριά, γοερά,
Μήτ’ ο άραχλος ο θάνατος,
Δεν τα νικά!…)

* *
*

… Πιαστείτε, Λεβεντάντρες μου,
Μέσ’ το χορό!
Ευφραίνουνται τα μάτια μου,
Να σας κοιτώ!

Κι ανίσως τώρα ήσαστε
Πέντ’, έξη, εννιά,
Μ’ αύριο, γλυκά, θα φλέγεται,
Όλ’ η Γενιά!.-

Advertisement