Μεταφραστικά και εκδοτικά παραστρατήματα στο Κοιμητήριο της Πράγας

Το Πάσχα στην Κέρκυρα αγόρασα το Κοιμητήριο της Πράγας του Ουμπέρτο Έκο. Είναι βιβλίο κατάλληλο για διακοπές, χορταστικό, πρέπει να έχεις καιρό μπροστά σου –και μάλιστα για καλοκαιρινές, γιατί οι λιγοήμερες του Πάσχα πέρασαν χωρίς να το τελειώσω, είναι και 580 σελίδες το βλογημένο, και χρειάστηκαν εργάσιμα ξενύχτια.

Mπορείτε να πείτε τη γνώμη σας και για το ίδιο το βιβλίο, εγώ θα ασχοληθώ με τη μετάφραση –έκαστος στο είδος του. Για το βιβλίο θα περιοριστώ να πω ότι το περίμενα λιγάκι καλύτερο, ότι οι πρώτες σελίδες μου δημιούργησαν περισσότερες προσδοκίες, αλλά στο τέλος έμεινα μισοανικανοποίητος. Ωστόσο, δεν το μετάνιωσα και δεν σας αποτρέπω να το διαβάσετε –πάντως, όσο είμαστε στην Πράγα, εξίσου αξιοδιάβαστο βρίσκω  και το βιβλίο Το χειρόγραφο της Πράγας του φίλου Παναγιώτη Κονιδάρη, για να μην πω ότι έχει και περισσότερο σασπένς! Αλλά ας γυρίσουμε στον Έκο.

Το Κοιμητήριο της Πράγας έχει θέμα γοητευτικό: παρακολουθούμε τη ζωή ενός επαγγελματία πλαστογράφου στον 19ο αιώνα, και όχι όποιου κι όποιου παρά του αρχιπλαστογράφου που χάλκευσε τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών και το σημείωμα που ενοχοποίησε τον Ντρέιφους. Ο λοχαγός Σιμονίνι, έτσι λέγεται ο πλαστογράφος, είναι ένα δυστυχισμένο κάθαρμα που έχει γαλουχηθεί με ασίγαστο μίσος για τους εβραίους, είναι σεξουαλικά ανίκανος, ζει μόνος και ξενιτεμένος στο Παρίσι και ξοδεύει τα λεφτά που τον πληρώνουν για τις παλιανθρωπιές του αναζητώντας γαστριμαργικές ηδονές σε πανάκριβα εστιατόρια. Είναι το μόνο φανταστικό βασικό πρόσωπο του μυθιστορήματος, ή τουλάχιστον έτσι ισχυρίζεται ο Έκο: όλοι οι άλλοι που παρελαύνουν, τουλάχιστον οι πρωταγωνιστές, είναι υπαρκτά πρόσωπα, άλλα γνωστά στον πολύ κόσμο, σαν τον Γαριβάλδη, κι άλλα μόνο στους παροικούντες την ιστορία του 19ου αιώνα, ας πούμε διάφοροι αστυνόμοι, μεγαλοκατάσκοποι, στρατιωτικοί και απατεώνες (κάμποσοι έχουν περισσότερες από μία ιδιότητες). Την εποχή μας, που όλα αυτά τα πλαστογραφημένα σκουπίδια των χαφιέδων του 19ου αιώνα αναβαπτίζονται στο Διαδίκτυο, ο μπαγάσας ο Έκο καταφέρνει να γίνει εξαιρετικά επίκαιρος.

Όπως όλα τα βιβλία του Έκο, έτσι και τούτο δω είναι πονοκέφαλος για τη μετάφρασή του, διότι είναι γεμάτο (βρίθει αν είστε καθαρολόγοι) με αναφορές σε πρόσωπα και πράγματα που ο συγγραφέας τα έχει ψαρέψει σε παλιά βιβλία, έτσι που χρειάζεται ο μεταφραστής να έχει εποπτεία όλης της ευρωπαϊκής ιστορίας του προπερασμένου αιώνα για να τα βγάλει πέρα. Επιπλέον, είναι πάμπολλα τα παραθέματα σε άλλες γλώσσες (εδώ στα γαλλικά) κι αυτό βάζει το πρόβλημα των μεταφραστικών επιλογών: θα τα μεταφράσεις; αν τα αφήσεις αμετάφραστα, όπως επέλεξε να κάνει η μεταφράστρια, ο μη γαλλομαθής αναγνώστης του βιβλίου είναι σε μειονεκτική θέση. Θα μου πείτε, το ίδιο ισχύει και για τον αναγνώστη του πρωτοτύπου. Δεν θα έχετε δίκιο: η απόσταση ιταλικών-γαλλικών είναι πολύ μικρότερη από την απόσταση ελληνικών-γαλλικών.

Μεταφράστρια του Έκο είναι, όπως πάντα, η άξια Έφη Καλλιφατίδη. Όμως, μετά τις ανακατατάξεις στο εκδοτικό τοπίο, ο εκδοτικός οίκος έχει αλλάξει· τώρα είναι ο Ψυχογιός, που ανακοίνωσε ότι θα επανεκδώσει και όλα τα παλιότερα βιβλία του Έκο. Ο προηγούμενος εκδότης είχε ως τακτική να μη βάζει σχεδόν καθόλου υποσημειώσεις στα βιβλία του Έκο (αν θυμάμαι καλά, στον Μπαουντολίνο έχει μία και μόνη υποσημείωση!) και ίσως να έπραττε σοφά, διότι αν είναι να βάλεις υποσημειώσεις, ειδικά στον Έκο, πρέπει να βάλεις χιλιάδες (και αυτό δεν είναι σχήμα λόγου). Στο Κοιμητήριο της Πράγας η ταχτική άλλαξε και υπάρχει επιμελήτρια, η οποία έβαλε υποσημειώσεις –αλλά οι υποσημειώσεις δεν μπαίνουν για να κάνουμε επίδειξη εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, παρά για να βοηθήσουμε τον αναγνώστη. Και η γάτα μου μπορεί να γράψει μια φλύαρη υποσημείωση τεσσάρων αράδων για τις περισκελίδες, τις culottes των ευγενών την εποχή της Γαλλικής επανάστασης, αλλά ο δόκτορας Τισό, για τον οποίο γίνεται λόγος επανειλημμένα στο βιβλίο (μάλιστα, ο κεντρικός ήρωας έχει καθιερώσει τη συνθηματική φράση «Με στέλνει ο Τισό» με τους πελάτες του) μένει ανερμήνευτος. Αμ, στα δύσκολα χρειάζεται η επιμέλεια, όχι να μας πει τι σημαίνει arrondissement και ότι το Παρίσι έχει είκοσι από δαύτα!

Για να μη σας μείνει η απορία, ο δόκτορας Τισό ήταν ένας Ελβετός (από τη Λωζάννη) γιατρός του 18ου αιώνα, διάσημος στην εποχή του («ο βασιλιάς των γιατρών και ο γιατρός των βασιλιάδων») που έγραψε πολλά για τον αυνανισμό και επηρέασε πολύ τη σκέψη των ανθρώπων για το θέμα αυτό, διότι από αυτόν προέρχεται η αντίληψη ότι ο αυνανισμός είναι αρρώστια που φθείρει τον οργανισμό. Μια υποσημειωσούλα την ήθελε, πολύ περισσότερο που εμφανίζεται στο σημείο όπου ο κεντρικός ήρωας μιλάει για το «μοναχικό βίτσιο».

Αυτό το έφερα σαν παράδειγμα για να υποστηρίξω την άποψή μου  ότι η επιμέλεια δεν στάθηκε στο ύψος του βιβλίου, πολύ περισσότερο που ούτε απέτρεψε τα μεταφραστικά λάθη που θα αναφέρω στη συνέχεια. Και ο Ψυχογιός παίρνει κακό βαθμό και στα τεχνικά, διότι αν και η έκδοση είναι καλαίσθητη (και μάλιστα με εικόνες που μιμούνται τις γκραβούρες του παλιού καιρού), το πρόγραμμα συλλαβισμού που έχει είναι ελαττωματικό και χωρίζει συλλαβή διχοτομώντας το ου, π.χ. περνο/ύν. Παρωνυχίδα, αλλά στον Έκο αξίζει βιβλίο άρτιο από κάθε άποψη.

Πάμε τώρα στα καθαυτό μεταφραστικά. Αφού επαναλάβω ότι η Ε.Κ. είναι άξια μεταφράστρια και ότι η μετάφρασή της διαβάζεται ευχάριστα και απρόσκοπτα (με εξαίρεση τα αμετάφραστα γαλλικά), θα αναφέρω μερικά μάλλον σοβαρά μεταφραστικά λάθη που με ενόχλησαν. Καταλαβαίνω βέβαια ότι το βιβλίο μεταφράστηκε με μεγάλη πίεση χρόνου, αλλά θα έπρεπε να το κοιτάξει κι ένα άλλο μάτι για να πιάσει μαργαριτάρια σαν κι αυτά που ακολουθούν, τα οποία τα εντόπισα διαβάζοντας το ελληνικό, δεν έκατσα βέβαια να κάνω συστηματική αντιπαραβολή με το ιταλικό πρωτότυπο. (Όμως, αυτές τις περιπτώσεις που εντόπισα τις αναζήτησα και στο πρωτότυπο μετά· διότι, σημείο των καιρών, πολύ εύκολα βρήκα σε έναν ρώσικο ιστότοπο, αλλά και στο scribd, το ιταλικό πεντέφι του Κοιμητηρίου).

Σαν προοίμιο, να πω ότι η μεταφράστρια έχει την πολύ ενοχλητική συνήθεια να αφήνει σε μισοϊταλιάνικη μορφή λέξεις που έχουν εξελληνιστεί θαυμάσια. Κι αν δεν ενοχλούν τόσο οι Τζενοβέζοι, οι Γαριβαλδίνοι μού στέκονται στο στομάχι (και είναι μια λέξη που εμφανίζεται εκατοντάδες φορές στο κείμενο, αλλά και στο οπισθόφυλλο!), πολύ περισσότερο που έχουν υπάρξει και έλληνες Γαριβαλδινοί! Θέλω να πω, είναι ελληνικότατη λέξη και ο Μαβίλης δεν θυσιάστηκε στον Δρίσκο για να τον παρατονίζουμε εκατό χρόνια μετά (εντάξει, υπερβάλλω). Πολύ ενοχλητική είναι και η Αλβέρνη (σ. 12) –πες την Ωβέρνη, Αρβέρνη αν θες, αλλά γιατί αφήνεις την ιταλικούρα σε ένα γαλλικό τοπωνύμιο; Όλα αυτά πιθανόν να είναι (ατυχείς) επιλογές και όχι άγνοια, αλλά οι… Ντεκαμπριστές (σελ. 256) είναι τέρας που δείχνει πως η μεταφράστρια πιθανότατα αγνοεί τους Δεκεμβριστές, τους Ρώσους επαναστάτες, που έχουν έτσι περάσει στην ελληνική βιβλιογραφία εδώ και πολλές, πολλές δεκαετίες (στα ιταλικά decabristi). Ούτε λέμε Σουήβους (σελ. 25) τους Σουηβούς! Επίσης, περίεργα έχουν μεταγραφεί μερικά γαλλικά ονόματα. Π.χ. στη σελ. 462 ο Vaillant μεταγράφεται Βεγιάν (αντί για Βαγιάν) ενώ ο Tailhade δεν νομίζω ότι προφέρεται Ταϊλάντ (που θυμίζει και την Ταϊλάνδη!) αλλά Ταγιάντ ή Τεγιάντ. (και οι δυο είναι υπαρκτά πρόσωπα, π.χ. δείτε για τον Ταγιάντ). Και όποιος ξέρει με σιγουριά πώς προφέρεται, ας το πει.

Πάμε τώρα στα καθαυτό μαργαριτάρια.

Ένα χοντρό λάθος βρήκα στην πρώτη κιόλας σελίδα του μυθιστορήματος (σελ. 11 του βιβλίου): … μέσα σ’ ένα λαβύρινθο από δύσοσμα δρομάκια, κομμένα στα δύο από τη λεωφόρο Μπιέβρ, η οποία πρόβαλλε εκεί κάτω από τα σπλάχνα της μητρόπολης που την κρατούσαν καιρό αιχμάλωτη, για να ξεχυθεί παράφορη, λαχανιασμένη και ρυπαρή στον ποταμό Σηκουάνα.

Ποια είναι η λεωφόρος Μπιέβρ και γιατί προβάλλει «κάτω από τα σπλάχνα» της πόλης; Και πώς ξεχύνεται στον Σηκουάνα μια λεωφόρος; Απλούστατα, η λεωφόρος Μπιέβρ αξίζει να γίνει η κεντρική λεωφόρος της Νομανσλάνδης, της χώρας των ανύπαρκτων, διότι δεν είναι λεωφόρος, είναι ποταμός, ο Μπιέβρ (Bièvre), που είναι ο δεύτερος ποταμός του Παρισιού, παραπόταμος του Σηκουάνα. Σήμερα είναι όλος υπόγειος όσο περνάει από το Παρίσι, αλλά τον 19ο αιώνα ο μισός Μπιέβρ μέσα στο Παρίσι ήταν ξεσκέπαστος, γι’ αυτό και γράφει ο Έκο ότι σε ένα σημείο προβάλλει κάτω από τα σπλάχνα της μητρόπολης και μετά χύνεται παράφορος στον Σηκουάνα! Ποταμός είναι, όχι λεωφόρος! Και να πεις ότι δεν είναι σαφές το ιταλικό; Σαφές είναι ακόμα και για μένα που έχω κάνει μονάχα ένα χρόνο ιταλικά: tra un groviglio di vicoli maleodoranti, tagliati in due settori dal corso della Bièvre, che laggiù ancora fuori usciva da quelle viscere della metropoli dove da tempo era stata confinata, per gettarsi febbricitante, rantolante e verminosa nella vicinissima Senna.

Πώς ο ρους του Μπιέβρ έγινε λεωφόρος Μπιέβρ; Θέλει πολύ απρόσεχτο διάβασμα και θέλει να μεταφράζεις πρίμα βίστα χωρίς να ξαναβλέπεις  το κείμενό σου. Ένας καλός θεωρητής  θα το τσάκωνε το μαργαριτάρι, αλλά ο εκδότης έκρινε περιττό το έξοδο. Και αμέσως μετά, στο τέλος αυτής της πρώτης παραγράφου, τα venti soldi μεταφράζονται, εντελώς διεστραμμένα, δέκα σόλδια, αντί για είκοσι. Δεν είναι σοβαρό, αλλά γιατί τόση επιπολαιότητα;

Πιο πέρα, στη σελ. 28, μιλάει για μπιραρίες όπου οι σερβιτόρες είναι ντυμένες σύμφωνα με ένα θέμα, και λέει «εδώ βρίσκεις γερμανικές κελερίνες, εκεί … σερβιτόρες με τηβέννους δικηγόρων». Τι είναι οι κελερίνες; Όσοι διαβάζουν το ιστολόγιό μας ή τον Μαβίλη θα αναγνωρίσουν τις κελνερίνες, δηλαδή τις γερμανίδες σερβιτόρες. Στα ιταλικά, kellerine tedesche, αλλά στα ελληνικά, έλεος, ή θα πεις «κελνερίνες» ή, επειδή δεν είναι και πολύ γνωστό σαν λέξη, θα βάλεις «σερβιτόρες με γερμανικές ενδυμασίες» ή κάτι τέτοιο –και γιατί «γερμανικές» και όχι «γερμανίδες»; έχω τη φριχτή υποψία πως η Ε.Κ. εδώ δεν καταλάβαινε τι μετάφραζε.

Στη σελ. 53: «είναι γνωστό ότι ο Δουμάς λεηλατούσε τα χρονογραφήματα της πραγματικότητας». Αυτό δεν βγάζει νόημα, χρονογραφήματα της πραγματικότητας δεν υπάρχουν, στα ιταλικά είναι si sa che Dumas saccheggiava cronache vere, δηλαδή, στα ελληνικά, ο Δουμάς λεηλατούσε τις ειδήσεις των εφημερίδων δηλ. έπαιρνε τα θέματά του από πραγματικά γεγονότα.

Στη σελ. 173, ο ήρωας, που είναι και φανατικός αντίπαλος των κομμουνιστών, βρίσκει στη Σικελία έναν καλόγερο που του αρχίζει το κομμουνιστικό κήρυγμα. Και λέει: Απ’ όσα κατάλαβα απ’ το πανεπιστήμιο του περίφημου μανιφέστου των κομμουνιστών, αυτός ο καλόγερος είναι δικός τους. Υπάρχει πανεπιστήμιο του μανιφέστου των κομμουνιστών; Μπα, είναι μεταφραστικό ή τυπογραφικό λάθος. Το σωστό είναι «Απ’ όσα κατάλαβα στο πανεπιστήμιο για το περίφημο μανιφέστο των κομμουνιστών, αυτός ο καλόγερος είναι δικός τους» δηλ. κομμουνιστής. Στα ιταλικά: Per quello che avevo capito all’università del famoso manifesto dei comunisti, questo monaco è uno di loro. Το λάθος μπορεί να οφείλεται και στον δαίμονα του πληκτρολογίου, αλλά και πάλι είναι σημάδι ότι η επιμέλεια δεν έγινε σωστά.

Τελειώνω με ένα εντυπωσιακό μαργαριτάρι που βρήκα στην σελ. 338. Βρισκόμαστε στο τέλος της Κομμούνας του Παρισιού, το 1871, ενώ ο κυβερνητικός στρατός έχει ήδη μπει στην πόλη και τουφεκίζει αβέρτα τους κομμουνάρους. Ο ήρωάς μας έχει διεισδύσει στην πόλη για κάποια βρομοδουλειά και αφηγείται: Κατά μήκος των τοίχων, είδα φρεσκοκολλημένες αφίσες, όπου η Επιτροπή Δημόσιας Υγείας παρακινούσε τους πολίτες στην έσχατη άμυνα. Από την Επιτροπή Δημόσιας Υγείας θα περίμενε κανείς, βάσει των αρμοδιοτήτων της, να παρακινεί τους πολίτες να θάψουν γρήγορα τους νεκρούς ή να πλύνουν τα αίματα, όχι να ξεσηκωθούν και να πάνε όλοι στα οδοφράγματα! Απλώς η μεταφράστρια διάβασε επιπόλαια το Comitato di salute pubblica (Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας νομίζω ότι έχει αποδοθεί) και μπέρδεψε το salute (σωτηρία) με το sanita (υγεία):  Lungo i muri vedevo dei manifesti appena incollati, dove il Comitato di salute pubblica esortava i cittadini all’ultima difesa. Όμως ένα δεύτερο μάτι θα τσάκωνε το μαργαριτάρι!

Θα σταματήσω εδώ την απαρίθμηση μαργαριταριών, όχι επειδή δεν υπάρχουν άλλα αλλά επειδή κουράζει και δεν έχει και πολύ νόημα πλέον αφού το βιβλίο έχει εκδοθεί –σκοπός ήταν να τα βρουν στο δακτυλόγραφο. Επαναλαμβάνω ότι η μετάφραση ρέει αβίαστα (με εξαίρεση τις γαλλικούρες) και ότι όταν κάποιος μεταφράζει κατεπειγόντως για να βγει το βιβλίο όσο καλός κι αν είναι θα την πατήσει πολλές φορές. Ευθύνη του εκδότη κυρίως, που δεν πρόβλεψε για ενισχυμένη επιμέλεια, αφού το βιβλίο μεταφράστηκε βιαστικά.

Όσο για τις γαλλικούρες, ασφαλώς ενοχλεί να διαβάζεις αραδιαστά ονόματα φαγητών (π.χ. ο Μπραφμάν παρήγγειλε escalopes de poularde au velouté, αλλά το πιάτο δεν ήταν του γούστου του και το άλλαξε με filets de poularde piques au trouffe) αλλά ο αναγνώστης δεν χάνει και πολλά που δεν ξέρει τι ακριβώς είναι, ξέρει ότι είναι περίτεχνα πιάτα της υψηλής γαστρονομίας. Όμως, έχουν αφεθεί αμετάφραστα, και συνήθως χωρίς να εξηγούνται από υποσημειώσεις, δεκάδες γαλλικές λέξεις, όχι ονόματα φαγητών, διάσπαρτες στο κείμενο, που επηρεάζουν περισσότερο το νόημα. Π.χ. στη σελ. 227 «Βλέπετε, σε κάθε υπουργείο, σε κάθε κυβερνητικό κτίριο, υπάρχει πάντα ένας τυφλοπόντικας, ένα sous-marin, που δημιουργεί διαρροή πληροφοριών». Καταρχάς, αναρωτιέμαι αν στα ελληνικά ο τυφλοπόντικας έχει τη σημασία του πληροφοριοδότη όπως στα ιταλικά (και στα γαλλικά). Και μετά, αναρωτιέμαι αν ο έλληνας αναγνώστης που διαβάζει το sous-marin, χωρίς επεξήγηση, θα καταλάβει ότι είναι περίπου συνώνυμο του τυφλοπόντικα, δηλ. κρυφός πληροφοριοδότης -κατά λέξη σημαίνει «υποβρύχιο». Και, για να τελειώνω με τις γαλλικούρες, δεν ξέρω γιατί δεν μεταφράζεται, ούτε εδώ ούτε στη Βικιπαίδεια, το bordereau, το χειρόγραφο σημείωμα που ενοχοποίησε τον Ντρέιφους.

Με δυο λόγια, αρκετές λάθος επιλογές, εκ των πραγμάτων βιαστική μετάφραση, αλλά και τσαπατσούλικη επιμέλεια για ένα βιβλίο που σχεδόν σίγουρα, παρά την κρίση, θα πουλήσει πολλά αντίτυπα. Έπειτα, φαίνεται ότι η θεώρηση της μετάφρασης ήταν ανύπαρκτη -αλλά δεν μπορεί ο ίδιος άνθρωπος να κάνει διόρθωση και επιμέλεια αλλά και θεώρηση! Ο Έκο θα πουλήσει, είπαμε, χιλιάδες -χάθηκε να πληρώσετε έναν άνθρωπο να θεωρήσει τη μετάφραση; Και ο θεός να μεταφράζει, όταν μεταφράζει βιαστικά ένα απαιτητικό βιβλίο σαν και τούτο εδώ, θα κάνει λάθη.

Μ’ άλλα λόγια, ο εκδότης δεν αντιμετώπισε τους αγοραστές του βιβλίου του με τον σεβασμό που δικαιούνται. Κρίμα.