Το μπουχαρί μας βάζει σε μπελάδες

Κανονικά δεν είχα σκοπό να ανεβάσω άρθρο σήμερα, αλλά έπεσα πάνω σ’ ένα μπουχαρί και θέλω να σας ρωτήσω δυο πράγματα και να σας πω μερικά άλλα, οπότε σας φορτώνομαι. Οι απορίες που έχω είναι στο τέλος.

Η λέξη «μπουχαρί» δεν υπάρχει σχεδόν σε κανένα λεξικό. Δεν υπάρχει στον Μπαμπινιώτη, δεν υπάρχει στο ΛΚΝ, δεν υπάρχει στο Μείζον Τεγόπουλου-Φυτράκη, δεν υπάρχει στο λεξικό του Παπύρου  (τάχαμου όλης της ελληνικής), δεν υπάρχει στο Λεξικό του Δημητράκου το πολύτομο (ξανατάχαμου όλης της ελληνικής, που έχει όποια απίθανα άπαξ λεγόμενα  κατέγραψε ο Ησύχιος αλλά στα νεοελληνικά σφυρίζει αδιάφορα). Ωστόσο, αν γκουγκλίσετε, θα προσανατολιστείτε περίπου τι είναι.

Μπουχαρί είναι η καμινάδα. Συχνά, είναι ειδικώς η πετρόχτιστη καμινάδα,  όπως στη φωτογραφία, που τη βρήκα σ’ αυτό το ζαγορίσιο μπλογκ, σε άρθρο με τον ωραίο τίτλο «Η τέχνη του μάστορα στο μπουχαρί φαίνεται». Όπως βρήκα, είναι λέξη κυρίως της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, αλλά και της υπόλοιπης βόρειας Ελλάδας, Μακεδονίας και Θράκης, ενώ υπάρχει και στη Λέσβο. Σε πολλά μέρη, ας πούμε στο Πήλιο, το λένε επίσης «ο μπουχαρής», που κάπως με παραξενεύει.

Είναι δάνειο από το ιδιωματικό τουρκικό buhari, καμινάδα. Η λέξη αυτή ανάγεται τελικά στο τοπωνύμιο Μπουχάρα, την ξακουστή πόλη που πιο γνωστή είναι από τα χαλιά της. Έχει παλιότερα ετυμολογηθεί από το τουρκικό buhar, που θα πει ατμός (και  buhar gemisi το ατμόπλοιο) αλλά ο Κ. Καραποτόσογλου έδειξε ότι αυτή η εκ πρώτης όψεως προφανής ετυμολογία δεν στέκει. Δείτε εδώ το σχόλιο 189.  Δεν  έχει σχέση με τον μπουχό, αυτό είναι μάλλον σλάβικο.  (Ούτε με το μπουχασί έχει σχέση, που το είχαμε συζητήσει εδώ παλιά).

Όμως, το μπουχαρί ή ο μπουχαρής δεν είναι μόνο η καμινάδα. Σε άλλα μέρη είναι και το τζάκι, τουλάχιστον στην Ήπειρο. Κάποιες φορές, αλλά μπορεί να σφάλλω,  είναι ειδικά το κωνικό τζάκι, στη γωνία του δωματίου. Το μπουχαρί το πρωτοείδα στον Κοτζιούλα, που το συχνοχρησιμοποιεί, αλλού για τζάκι και αλλού για καπνοδόχο -εδώ που τα λέμε, όταν βρίσκεσαι έξω από το σπίτι βλέπεις την καμινάδα να ξεχωρίζει’ όμως μέσα στο σπίτι, δεν ξεχωρίζει το τζάκι από την καπνοδόχο του, οπότε δεν είναι παράλογο η ίδια λέξη να εννοεί και το ένα και το άλλο.

Χτες συζητήσαμε εδώ στο ιστολόγιο μερικές ετυμολογίες αντάξιες του Γκας Πορτοκάλος, όπως ότι το πάρκινγκ προέρχεται από το «παρά τω οίκω». Έχει και το μπουχαρί τα δικά του… πορτοκάλια. Γκουγκλίζοντας, πέτυχα ένα χρονογράφημα του Πέτρου Μανταίου στην Ελευθεροτυπία, γραμμένο πριν από μερικά χρόνια, στο οποίο διερωτάται για τη λέξη «μπουχαρί» που τη γνώρισε στο Πήλιο, από πού προέρχεται κι αν έχει σχέση με τον μπουχό. Του απάντησε ένας Πηλιορείτης ερευνητής, περίπου αυτά που είπαμε κι εδώ. Απάντησε όμως κι ένας άλλος, φιλόλογος και συγγραφέας, ως εξής: «Η λέξη, νομίζω, είναι ο μπουχαρής. Στο χωριό μου, Αγιο Γεώργιο Καρδίτσας, έτσι τη λέμε. Προέρχεται από το πυρόμαχος, με μετάθεση του μ και κάποιες αυθαιρεσίες της θεσσαλικής διαλέκτου. Πυρόμαχος, από το πυρ και μάχομαι»

Ολοφάνερα, η λ. πυρόμαχος, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι υπάρχει, είναι εντελώς αδύνατο να οδηγήσει στη λ. μπουχαρής, όσες «μεταθέσεις» κι αν πάθει το μ, και όσες αυθαιρεσίες της διαλέκτου κι αν επιστρατεύσουμε. Ούτε στο σκραμπλ δεν γίνονται αυτά! Δεν είναι και έγκλημα, βέβαια,  αλλά δείχνει πόσο δύσκολο είναι να χωνέψουμε, μερικοί τουλάχιστο, ότι ένα τμήμα του λεξιλογίου μας δεν προέρχεται από τα αρχαία. Και έχει γούστο ότι έτυχε να το δω αμέσως μετά το χτεσινό άρθρο που είχε παρόμοιο θέμα.

Και τώρα οι απορίες μου.

Απορία πρώτη και αναμενόμενη. Αν ξέρετε τη λέξη, είτε ως «μπουχαρί» είτε ως «ο μπουχαρής», παρακαλείστε να το δηλώσετε -αναφέροντας περιοχή της Ελλάδας. Αναρωτιέμαι αν θα βρεθεί το μπουχαρί και στην παλιά Ελλάδα πλην Θεσσαλίας.

Απορία δεύτερη. Γράφω στην αρχή ότι η λ. μπουχαρί δεν υπάρχει «σχεδόν» σε κανένα λεξικό. Γιατί σχεδόν; Διότι την βρήκα σε ένα λεξικό, αλλά όχι έντυπο. Τη βρήκα στο διαδικτυακό λεξικό της LivePedia.gr, που  δίνει εκτός από τη σημασία και ένα παράθεμα, από τον Μυριβήλη: «… και σφύριζε ο αγέρας μέσα στο μπουχαρί… » Κι άλλες φορές έχω προσέξει αυτό το λεξικό να βάζει τα γυαλιά στα έντυπα λεξικά και θέλω να σας ρωτήσω, αν ξέρει κανείς περί τίνος πρόκειται, αν έχει αντίστοιχη έντυπη έκδοση, πώς φτιάχτηκε.

Αυτά με το μπουχαρί που μας βάζει σε μπελάδες.