Η λέξη που λείπει από ένα ανεπίκαιρο σονέτο

Κυριακάτικα δεν θα σχολιάσω την επικαιρότητα, αλλά ένα ποίημα που γράφτηκε πριν από πολλά χρόνια, σχεδόν αιώνα από σήμερα.

Είναι ένα ποίημα του κεφαλονίτη αναρχικού σατιρικού ποιητή Μικέλη Άβλιχου (1844-1917),  που το έγραψε την άνοιξη του 1915, ενώ δηλαδή είχε ξεσπάσει ο μεγάλος πόλεμος που σήμερα ονομάζεται πρώτος παγκόσμιος, κι ενώ τα σχέδια της Αντάντ για επίθεση στα Δαρδανέλια έβαζαν σε δεινή δοκιμασία την ελληνική ουδετερότητα.

Το ποίημα είναι το εξής (δεξιά το έχω σε σημερινή ορθογραφία, αριστερά βλέπετε πώς πρωτοδημοσιεύτηκε):

                                           Η Πόλη

(Το σονέτο ετούτο αν ήθελε έχω το σχετικό και  την ελευθερία, θα το αφιέρωνα εις την Α. Υ. Τ. Χ. Υ. Α. Τ. Κ. Π. Γ.)

Δεν έσωνε η Ελλάδα μας μονή
…………… την Πόλη για να πάρει,
κι αφού την καταφέραμε διπλή
την κράζουν στα Μπουγάζια για φανάρι.

Απάνου κάτου και για ψαρτική
το ιστορικό να ψάλει το τροπάρι,
«τη Υπερμάχω» κι έτσι λάου-λάου εκεί
με την Αντάντ η Αρκούδα να μπουκάρει.

Κατακαημένη Πόλη, τ’ είναι τούτα;
(οπού για σε το Γένος αιώνες τρέμει),
Για ενός Ψευτομεσσία τη μεσιτεία,

και για μπαξίσι λίγη Μικρασία,
βγαίνοντας αφ’ του Τούρκου το Χαρέμι
να γένεις του Χαχόλου Μαντενούτα;

Σχολιάζει έμμετρα από κάτω ο Μολφέτας, ο εκδότης του Ζιζανίου:

Σέβομαι, Μικελάκη μου, τσου στίχους που μου στέρνεις
γιατί τιμή στο φύλλο μου την τέχνη σου μού φέρνεις.
Αλλ’ ενταυτώ και μου χαλάς όλη μου την ουσία,
κοτζάμου Βενιζέλαρο να λες ψευτομεσσία!

Πριν προχωρήσουμε, θα το προσέξατε, από τον δεύτερο στίχο φαίνεται να λείπει κάτι, μια λέξη ή ίσως περισσότερες, τέσσερις συλλαβές θαρρώ. Ο Μολφέτας δεν σχολιάζει τη λέξη που (φαίνεται να) λείπει. Λίγο αργότερα, στις 2 Απριλίου, το ποίημα αναδημοσιεύτηκε στην (αντιβενιζελική) εφημερίδα «Αθήναι», του Πωπ, με υποσημείωση που επαινεί το Ζιζάνιο, που αν και βενιζελικής κατεύθυνσης δέχτηκε να δημοσιέψει αντιβενιζελικούς στίχους, και αργότερα αναδημοσιεύτηκε και σε άλλα έντυπα, ανάμεσα στ’ άλλα στον Νουμά το 1920 (ενώ ο Άβλιχος είχε πεθάνει) και το 1976 στα Άπαντά του από τον Ρουχωτά. Ούτε ο Χ. Αντωνάτος, στο αφιέρωμα του Νουμά, ούτε ο Ρουχωτάς στα Άπαντα σχολιάζουν τον κουτσό (ή δεν είναι κουτσός; ) δεύτερο στίχο.

Κατά πάσα πιθανότητα, ποτέ δεν θα μάθουμε αν ο Άβλιχος είχε αφήσει κενόν τον στίχο ή αν είχε γράψει κάτι που δεν διαβαζόταν (κοίταξα και τα επόμενα φύλλα του Ζιζανίου, αλλά δεν υπάρχει επιστολή για διόρθωση). Πάντως μου φαίνεται περίεργο που κανείς από τους επόμενους αναδημοσιευτές δεν σχολίασε ότι κάτι λείπει.

Αινιγματική είναι και η αφιέρωση «εις την Α. Υ. Τ. Χ. Υ. Α. Τ. Κ. Π. Γ.» Προφανώς «την αυτού υψηλότητα τον….» αλλά μετά σηκώνω τα χέρια ψηλά. Ιδέες κανείς;

Το σονέτο έχει και γλωσσικό ενδιαφέρον. Καταρχάς, τόσο ο Άβλιχος όσο και ο Μολφέτας που απαντάει, χρησιμοποιούν τη μητρική τους διάλεκτο κι έτσι γράφουν «ψαρτική» και «στέρνεις» αντί ψαλτική και στέλνεις. Τα Μπουγάζια είναι τα Δαρδανέλια όπου η Αντάντ ήθελε την ελληνική συμμετοχή, η Αρκούδα και ο Χαχόλος είναι φυσικά οι Ρώσοι, ενώ «μαντενούτα» είναι η ερωμένη, και μάλιστα η σπιτωμένη. Δεν πολυακούγεται η λέξη σήμερα, πάντως στην υπόλοιπη Ελλάδα τη λέμε θαρρώ «μαντινούτα» -στα Εφτάνησα μένουν πιο κοντά στο ιταλικό, mantenuta, «αυτή που τη συντηρούν» κατά λέξη.

Ο Άβλιχος, αντιρώσος, φοβόταν ότι αν πετύχαινε η ανταντική επίθεση στα Δαρδανέλια η Πόλη θα γινόταν ρωσική -πράγματι, η ρωσική πολιτική αυτή ήταν και το είχε αφήσει να φανεί καθαρά, γι΄αυτό άλλωστε και οι Ρώσοι δεν πολυήθελαν την πλήρη εμπλοκή της Ελλάδας στο μέτωπο αυτό.

Κανείς δεν ξέρει ποιες θα ήταν οι συνέπειες αν η Ελλάδα έμπαινε τότε στον πόλεμο, το 1915 δηλαδή -το σχεδόν βέβαιο είναι ότι θα πληρώναμε βαρύτατο φόρο αίματος, εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς. Κάθε άλλη πρόβλεψη είναι παρακινδυνευμένη.

Στην ιστορία αρέσει η ειρωνεία. Όταν δημοσιεύτηκε στον Νουμά το αφιέρωμα του Χ. Αντωνάτου στον Άβλιχο, ήταν Μάιος του 1920. Μέσα στην ευφορία των ημερών (λίγο πριν αρχίσουν οι διαπραγματεύσεις για τη συνθήκη των Σεβρών), ο Αντωνάτος σε υποσημείωση σχολιάζει: Κρίμα να μη ζούσε σήμερα ο Άβλιχος, να ιδεί πόσο άδικο είχε. Δυο χρόνια αργότερα δεν ήταν φανερό ποιος είχε άδικο και ποιος δίκιο.