Γομάρια στο βήμα

Ένας εκλεκτός φίλος του ιστολογίου με (προσ)κάλεσε να σχολιάσω τα γομάρια, τον χαρακτηρισμό που εκτόξευσε προς τους υπουργούς της κυβέρνησης προχτές ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του Λάος κ. Ροντούλης. Θα έλεγα μάλιστα ότι η συζήτηση στη Βουλή μπήκε για τα καλά στα χωράφια μου, διότι μετά τον κ. Ροντούλη πήρε το λόγο και ο θιασάρχης του Λάος, ο κ. Καρατζαφέρης, ο οποίος, με το λεξικό στο χέρι, διάβασε τον ορισμό της λέξης γομάρι, ώστε να πείσει ότι γομάρι είναι το «ζώο με φορτίο», και να συνεχίσει κουτοπόνηρα: «Σαφέστατα ήταν μία φράση που θα μπορούσε να είχε παραληφθεί. Αλλά όταν έρχεται ως προϊόν μιας εξαιρετικώς ανάλγητης πολιτικής, δεν μπορεί κανείς παρά να αναγκάζεται να χρησιμοποιεί υπερβολικές εκφράσεις για να διατυπώσει το υπερβολικόν της αναλγησίας. Γιατί είναι προσβλητικό να πει κάποιος ότι είστε έμφορτοι προβλημάτων;» Δικολαβισμοί επιπέδου τρίτης γυμνασίου (και πολύ λέω).

(Παρεμπιπτόντως, το σωστό είναι «θα μπορούσε να είχε παραλΕΙφθεί», διότι παραλείπουν και δεν παραλαμβάνουν. Την ανορθογραφία βέβαια τη χρεώνουμε στα Νέα, απ’ όπου πήρα το απόσπασμα Καρατζαφέρη και την αφιερώνουμε στους διευθυντές των εφημερίδων που πίστεψαν πως το σπελτσέκερ του Γουόρντ μπορεί να αντικαταστήσει τον άνθρωπο διορθωτή· αμ δεν μπορεί!)

Με τον θίασο Καρατζαφέρη δεν θα ασχοληθώ άλλο, παρά μόνο για να παρατηρήσω πως ο θιασάρχης μοιράζει τους ρόλους σωστά. Στον επαρχιώτη κ. Ροντούλη δίνει τον ρόλο του χωριάτη, στον κ. Αϊβαλιώτη αναθέτει να μιλήσει για τη μαλακόσφαιρα. Ο καθένας στο είδος του.

Να δούμε όμως αυτό το γομάρι που μας θύμισε ο Λαρισαίος βουλευτής. Σύμφωνα με το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, γομάρι είναι καταρχήν ο γάιδαρος, κατά δεύτερο ο αναίσθητος, αδιάντροπος και αχάριστος άνθρωπος, και κατά τρίτο ο σωματώδης άνθρωπος. Οι δυο αντιπρόεδροι της κυβέρνησης ίσως είχαν απορία ποιαν από τις δυο σημασίες εννοούσε ο Ροντούλης, αλλά είναι σαφές ότι πρόκειται για βρισιά. Ωστόσο, η λέξη έχει και μιαν άλλη σημασία, που τη δίνει το λεξικό Μπαμπινιώτη, σημειώνοντας ότι είναι σπάνια. Γομάρι είναι το φορτίο που φορτώνεται σε ζώο (εννοεί σε υποζύγιο), π.χ. «τρία γομάρια ξύλα», δηλαδή τρία φορτώματα ξύλα.

Αυτή η σπάνια σημασία θυμίζει την αρχική σημασία της λέξης. Πράγματι, στην αρχή της αλυσίδας βρίσκεται το αρχαίο ελληνικό γόμος που αρχικά σήμαινε «φορτίο πλοίου» (από το ρ. γέμω) και από εκεί το ελληνιστικό υποκοριστικό γομάριον (φορτίο ζώου). Στα μεσαιωνικά χρόνια γομάριν είναι α) το φορτίο, β) το φορτωμένο ζώο, γ) ο γάιδαρος -και αυτή είναι η αλυσίδα της σημασιολογικής εξέλιξης· το γομάρι με την έννοια του φορτίου επιβιώνει ακόμα ή τουλάχιστον επιβίωνε -το βρίσκω σε ένα διήγημα που το συζητάει στην αλληλογραφία του ο Τσίρκας: βάνουμε φωτιά και την ταΐζουμε με εννιά γομάρια ξερόκλαδα, δηλ. με εννιά φορτώματα ξερόκλαδα.

Σε κάποια μέρη το γομάρι χρησιμοποιείται αντί για το γαϊδούρι· για παράδειγμα, το βρίσκω σε παροιμίες εκεί που η κοινή ελληνική έχει «γαϊδούρι»: έχει δέσει τη γομάρα του αυτός και δεν μπορεί να μοιράσει σε δυο γομάρια άχυρο, καθώς και όλο το γομάρι το ’φαγε και στην ουρά απόστασε που και τις τρεις τις βρίσκω σε μια συλλογή παροιμιών από το Πήλιο. Υπάρχει και η μεγαλώνει το γομάρι και μικραίνει το σαμάρι, που λέγεται στ’ αστεία για τα ρούχα των παιδιών που σταματάνε να τους κάνουν, καθώς τα παιδιά ψηλώνουν.

Σε μιαν άλλη συλλογή λεσβιακών παροιμιών (από τη Λέσβο δηλαδή) βρίσκω έχει βαρύ γομάρι, που λέγεται, αν μπορείτε να το μαντέψετε, για άντρα μεγάλης ηλικίας που έχει νέα και όμορφη γυναίκα και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις ορμές της (έτσι λέει) και έβγαλε το γομάρι από πάνω του που λέγεται για κάποιον που κατάφερε να παντρέψει τις κόρες του. Τώρα βέβαια, αυτές τις παροιμίες δεν τις έχω ακούσει και δεν ξέρω αν λέγονται ακόμα, απλώς μεταφέρω ό,τι έχω αποδελτιώσει. Και τέλος, σε μια ηπειρώτικη συλλογή παροιμιών βρίσκω τη φράση «είδε το νουνό τ’ γομάρι», που σημαίνει περίπου είδε τον ουρανό σφοντύλι -ή τον Χριστό φαντάρο, αν θυμάστε τον Αργύρη Καμπούρη. Στους Αθλίους των Αθηνών του Κονδυλάκη, όταν ο μάστορας πιάνει τον παραγιό του που το έχει σκάσει, τον αρχινάει στα χαστούκια και του λέει «Εμπρός, γομάρι, να σου δείξω εγώ πώς σηκώνουν παντιέρα!»

Να σημειώσουμε ότι και ο Μακρυγιάννης στα Απομνημονεύματά του χρησιμοποιεί μία φορά μόνο τη λέξη γαϊδούρι και πέντε ή έξι τη λ. γομάρι: Και ο Σουλτάνος το γομάρι δεν ξέρει τι του γίνεται τον γελάνε εκείνοι οπού τον τρογυρίζουν (φράση Τούρκου) ή γομάρια είναι οι Έλληνες, αυτείνοι τα ᾿χουν φκιασμένα τα σαμάρια και τους σαμαρώνουν ή κι αρχινώ τα κλάματα με μεγάλες φωνές και μετάνοιες τ᾿ είναι αυτό οπού ᾿γινε σ’ εμέναν, γομάρι είμαι να με δέρνουν;

Διότι, τα κατεξοχήν γομάρια δεν είναι, κύριε Ροντούλη μου, οι υπουργοί της κυβέρνησης, αλλά τα συνήθη υποζύγια, οι εργαζόμενοι και οι συνταξιούχοι, που όλους σας τρέφουν κι αγόγγυστα -προς το παρόν– πληρώνουν και πληρώνουν φόρους και τέλη. Σαν τον κυρ Μέντιο της γνωστής μπαλάντας του Βάρναλη, που όχι κατά σύμπτωση χρησιμοποιεί επίσης τη λέξη:

Είκοσι χρονών γομάρι σήκωσα όλο το νταμάρι
κι έχτισα στην εμπασιά του χωριού την εκκλησιά

…

και στον πόλεμο όλα για όλα κουβαλούσα πολυβόλα
να σκοτώνονται οι λαοί για του αφέντη το φαΐ

…

χάιντε θύμα, χάιντε ψώνιο, χάιντε Σύμβολον αιώνιο!
αν ξυπνήσεις, μονομιάς θα ’ρθει ανάποδα ο ντουνιάς!

Να  το ακούσουμε, στη μελοποίηση του Λουκά Θάνου, σε μια υπέροχη εκτέλεση του Νίκου Ξυλούρη, και να κλείσουμε έτσι, με μιαν ελπίδα: