Η συγκινητική ποίηση της Ειρήνης Τσιλιγκιρίδη

Προτού προχωρήσετε παρακάτω, σπεύδω να διευκρινίσω: δεν ξέρω αν υπάρχει Ειρήνη Τσιλιγκιρίδη, ούτε αν γράφει ποιήματα. Αν υπάρχει (πάντως δεν γκουγκλίζεται τέτοιο ονοματεπώνυμο) της ζητώ συγνώμη που αναφέρομαι με φιλοπαίγμονα διάθεση στο όνομά της. Όμως, γιατί διάλεξα τη φράση αυτή για τίτλο του σημερινού σημειώματος, το οποίο, πρέπει να το πω, δεν είναι ιδιαίτερα σοβαρό, παρότι οι μέρες είναι μάλλον κρίσιμες και βαριές; Πάντως, δεν πρόκειται να μιλήσω για ποίηση. Τότε, τι νόημα έχει ο τίτλος; Το αφήνω για κουίζ, είμαι βέβαιος ότι θα το βρείτε………

Ο τίτλος, είμαι βέβαιος ότι το βρήκατε, έχει την ιδιομορφία ότι έχει έναν μόνο φωνηεντικό φθόγγο, τo i, σε όλες του τις συλλαβές. Πρόκειται δηλαδή, για να εξακολουθήσω έναν ιδιωτικό νεολογισμό που είχα χρησιμοποιήσει σε προηγούμενο παρόμοιο άρθρο, για μονοφθογγική πρόταση. Επιπλέον, χρησιμοποιούνται οι πέντε από τους έξι τρόπους με τους οποίους αποδίδουμε τον φθόγγο i στα ελληνικά: ι, η, υ, ει, οι. Ο έκτος τρόπος είναι το σπανιότατο υι.

Το σημερινό λοιπόν άρθρο είναι αφιερωμένο στον φθόγγο i και στο γράμμα ι, Ι. Βέβαια, ο φθόγγος i στα ελληνικά δεν αποδίδεται μόνο με το ι, το γιώτα, αλλά και με τους άλλους τρόπους που όλοι μας μαθαίνουμε με χίλια ζόρια στην πρώτη δημοτικού. Αυτή η… πολυδιάσπαση οφείλεται στο ότι έχουμε ιστορικήν ορθογραφία, κληρονομημένην από τα αρχαία ελληνικά -βέβαια, οι αρχαίοι, το η, το υ, το ει και το οι φυσικά δεν τα πρόφερναν όπως το ι. Αυτό έλειπε, να προφέρεται με τον ίδιο τρόπο το «ημείς» (εμείς) και το «υμείς» (εσείς)! Με τον καιρό όμως, και όχι βέβαια ταυτόχρονα, η προφορά των η, υ, ει, οι έγινε ίδια με την προφορά του ι. Αυτό το φαινόμενο, που λέγεται ιωτακισμός ή γιωτακισμός, έχει πολύ ενδιαφέρον και θα μπορούσε να του αφιερωθεί βιβλίο -αλλά δεν θα πω περισσότερα σ’ αυτό το άρθρο. Στο υπόλοιπο άρθρο, όταν γράφω i θα εννοώ όλα τα «ι»: η, υ, ι κτλ.

Το ι λοιπόν, το αρχαίο ιώτα, σημερινό γιώτα, είναι το ένατο γράμμα του αλφαβήτου μας. Μην το πείτε στον Άδωνη Γεωργιάδη, αλλά προέρχεται από το φοινικικό γιοντ (yodh) που σήμαινε χέρι και που προφερόταν όπως το γερμανικό J, δηλαδή «γι». Καθώς είναι το πιο στενό γράμμα του αλφαβήτου, θεωρήθηκε η πιο μικρή ποσότητα κειμένου, όπως λέει και η ευαγγελική περικοπή «ιώτα μεν ή μία κεραία ου μη παρέλθη από του νόμου έως αν πάντα γένηται», που έδωσε την παροιμιακή φράση «δεν άλλαξα ούτε γιώτα», που τη χρησιμοποιεί κι ο Μακρυγιάννης: «κατά τις οδηγίες οπού άφησε εις τον πεθαμό του   -δεν αλλάξαμεν ούτε γιώτα». Στα βυζαντινά χρόνια το γιώτα ήταν θηλυκού γένους, και αυτό μας κληροδότησε την παροιμία «έμεινε γιώτα μοναχή» (για κάποιον που απομένει πεντάρφανος ή ολομόναχος) αλλά και την λέξη «η υπογεγραμμένη» για το υπογεγραμμένο γιώτα που το είχαμε μέχρι τις τελευταίες μεταρρυθμίσεις στη γραφή μας.

Το γιώτα βέβαια δεν έχει καμιά σχέση με το γυναικείο όνομα Γιώτα (εκ του Παναγιώτα), ούτε με την Τογιότα. Τη Γιώτα και την Τογιότα (αλλά χωρίς το γιώτα) τα είχε βάλει σε τραγούδι ο Ρασούλης: Το σόι μου είναι σόικο και τ’ όνομά μου Γιώτα / μα σένα σ’ ερωτεύομαι και με χωρίς Τογιότα. Είχε γράψει και καλύτερα.

Συνεχίζουμε μετά το μουσικό διάλειμμα.

Το ι είναι ένα από τα δύο φωνήεντα που εμφανίζονται όχι απλώς διπλά αλλά και τριπλά σε ελληνική λέξη -δεν λογαριάζω τα επιφωνήματα όπως ωωω, εεε. Η λέξη αυτή με τα τρία γιώτα, που βέβαια ενοχλεί πολλούς αλλά εγώ τη χρησιμοποιώ, είναι «αντιιικός». Το άλλο φωνήεν που θα το βρείτε τριπλό είναι το α, στην αρχαία λέξη αάατος που έχει γίνει διάσημη στις μικρές αγγελίες σαν λόγιο (και αποτελεσματικότερο) ισοδύναμο της Ααβόρας και του αβάδιστα.

Σύμφωνα με το σχολικό αστείο, η λέξη με τέσσερα i είναι «πιρίμινι», με πέντε ι πιριμίνιτι, με έξι πιριμίνιτί μι, και με εφτά μη μι πιριμίνιτι. Καλό, αλλά στα όσα ακολουθήσουν δεν θα δεχτούμε τέτοια i που είναι στην πραγματικότητα e, παρά μόνο τα αυθεντικά.

Πάμε τώρα στις  μονοφθογγικές λέξεις. Με τρία γιώτα υπάρχουν πολλές στα ελληνικά, με τέσσερα γιώτα όχι και τόσες: ριπιτίδι, τσιμισίρι, φιρφιρίκι, και δεν θα τις βρείτε και σε όλα τα λεξικά. (Ριπιτίδι ή ριπιτί είναι η διάρροια, χρησιμοποιείται στη φράση «με πήγε ριπιτίδι», τρόμαξα πάρα πολύ’ τσιμισίρι ή τσιμσίρι είναι ο πύξος ή το πυξάρι, και το ξύλο του’ φιρφιρίκι είναι όρος της πρέφας). Θα μπορούσαμε επίσης να προσθέσουμε και την Πιπισιπί, την παλιά αριστερίστικη φοιτητική παράταξη, καθώς και τον Μισισίπι, αν παραλείψουμε να τον εξελληνίσουμε σε Μισισιπή. Αν βρείτε κι άλλες, που ασφαλώς θα υπάρχουν, προσθέστε τις στα σχόλια.

Λέξεις με πέντε γιώτα δεν ξέρω να υπάρχουν, αν βρείτε πολύ ευχαρίστως να αναφέρετε. Με πέντε i όμως, δηλαδή να δεχτούμε όλες τις γραφές του φθόγγου i, είναι πολλές. Παράδειγμα: φιλειρηνική, συντηρητική, συζητήσιμη. Με έξι δεν μου έρχεται καμιά μονοφθογγική λέξη, μπορείτε να βρείτε εσείς; Αν χαλαρώσουμε τις απαιτήσεις μας, να δεχτούμε και άλλα φωνήεντα στη λέξη, η λέξη που βρήκα με τα περισσότερα i έχει εφτά: συντηρητικοποίηση.

Μια ιδιαίτερη περίπτωση είναι η λέξη διείσδυση. Έχει μόνο τέσσερα i, αλλά τα έχει όλα διαφορετικά -λείπει μόνο το οι (και το σπανιότατο, είπαμε, υι). Μπορείτε να βρείτε άλλες παρόμοιες; Μήπως καμιά που να έχει και τα πέντε i;

Μονοφθογγικό επώνυμο είδαμε με πέντε ι το Τσιλιγκιρίδης. Υπάρχει και το Διζικιρίκης. Και τα δυο είναι τούρκικης αρχής: τσιλιγκίρης είναι ο κλειδαράς, ντιζί κιρίκ το σπασμένο γόνατο.  Με περισσότερα i δεν ξέρω να υπάρχει κανένα, εκτός βέβαια κι αν ένας Τσιλιγκιρίδης παντρευτεί μία Διζικιρίκη και αποφασίσουν να δώσουν στα παιδιά τους και τα δύο επώνυμα. Παρεμπιπτόντως, θα σας έχω μιλήσει στο ιστολόγιο για τον Γιάκωβο Διζικιρίκη, έναν λόγιο που παρά το επώνυμό του (ή ίσως εξαιτίας αυτού) αντιπαθούσε τον γιωτακισμό. Όταν είχε εμφανιστεί ο ηχητικός κινηματογράφος, στη δεκαετία του 1920 (πριν εμφανιστεί ο ομιλών), είχε προτείνει να λέγεται «αχολόγος» επειδή το «ηχητικός» ήταν ενοχλητικό με τα αλλεπάλληλα i του.

Οπότε, καιρός είναι να ξαναπιάσουμε τη φράση του τίτλου και να δούμε αν μπορούμε να τη μακρύνουμε, αλλά βέβαια να έχει μόνο i. Μπορούμε, βέβαια, και ιδού μια προσπάθεια:

Τι διημείφθη στην κρίσιμη συζήτηση της συγκινητικής, φιλειρηνικής ποίησης της σφριγηλής συντηρητικής φίλης τής Ισμήνης Τηλικίδη-Πισιμίση, της Ειρήνης Τσιλιγκιρίδη-Διζικιρίκη;

Αυτή έχει, αν μέτρησα σωστά, 64 συλλαβές με i, αλλά παραδέχομαι ότι έκλεψα με τα διπλά επώνυμα και με το στοίβαγμα επιθέτων. Τέλος πάντων, είμαι βέβαιος ότι θα με ξεπεράσετε, είτε προσθέτοντας σ΄αυτή τη φράση, είτε (προτιμότερο) βρίσκοντας άλλες, διαφορετικές!