Η κατάρα, μια «φιλολογική εκτροχίαση» του Ν. Λαπαθιώτη

Κυριακή σήμερα, θέμα λογοτεχνικό θα έχουμε -και επειδή την Τετάρτη που μας έρχεται, στις 21 Μαρτίου, είναι η ημέρα της ποίησης, ταιριάζει να βάλω ένα ποίημα και μάλιστα αθησαύριστο. Το άρθρο μου που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στο τεύχος 31 του κυπριακού περιοδικού Μικροφιλολογικά που μόλις κυκλοφόρησε.

Ο Λαπαθιώτης με τη στολή του έφεδρου ανθυπολοχαγού, γύρω στο 1918

Στην αυτοβιογραφία του, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης αναφέρεται, στη ρύμη του λόγου του, σε διάφορα ποιήματα ή πεζά έργα του που έχουν μείνει αθησαύριστα, χωρίς όμως να δίνει και πολλές ενδείξεις στον ερευνητή που θα ήθελε να τα αναζητήσει. Μια τέτοια περίπτωση ήταν το «Εις τον θάνατον των υιών του Ριτσιότη Γαριβάλδη», που το παρουσίασα σε προηγούμενο τεύχος των Μικροφιλολογικών (και στο ιστολόγιο). Ο Λαπαθιώτης δεν μνημονεύει  σαφώς το συγκεκριμένο ποίημα· απλώς αναφέρει ότι μέσα στον πόλεμο έγραψε άρθρα και ποιήματα υμνητικά για τη Γαλλία, χωρίς να δίνει περισσότερες λεπτομέρειες.

Μια κάπως σαφέστερη νύξη υπάρχει σε άλλο σημείο της αυτοβιογραφίας του, κι αυτή με οδήγησε στο αθησαύριστο ποίημα που θα παρουσιάσω σήμερα. Συγκεκριμένα, στις τελευταίες σελίδες του έργου (σελ. 272-3 στην έκδοση του Κέδρου), εκεί που αφηγείται τη ζωή του στην Αίγυπτο το 1917, ο Λαπαθιώτης θυμάται: «Σχετίσθηκα επίσης και με τους ελληνικούς φιλολογικούς κύκλους του Καΐρου, και μάλιστα συνέβη και τούτο το νόστιμο: Ένα περιοδικό, ο Φοίνικας, που μου είχε ζητήσει συνεργασία και του έδωκα, επειδή εν τω μεταξύ είχα δημοσιεύσει στις εκεί ελληνικές εφημερίδες κάποιο ποίημα, που έθιγε τους πολύ εύθικτους πολιτικούς αντιφρονούντας, έβαλε το πεζοτράγουδό μου στην πρώτη του σελίδα και στην τελευταία μ’ έβριζε πατόκορφα! Εκεί έγραψα και άλλα πολλά πράγματα -στίχους και πεζά- που έχουν μείνει εντελώς ανέκδοτα ως σήμερα, κι ίσως ποτέ να μη δουν το φως -ποιος ξέρει…»

Το επίμαχο τεύχος του Φοίνικα ήταν το τριπλό τεύχος 10-12 (Σεπτ.-Νοε. 1916). Ωστόσο, παρά την χρονολογική αυτή ένδειξη, το περιοδικό σίγουρα τυπώθηκε πολύ αργότερα, σαφώς μέσα στο 1917, και μάλιστα η εκτύπωση έγινε σε δόσεις, όπως συνηθιζόταν τότε. Το «πεζοτράγουδο» του Λαπαθιώτη ήταν το εναρκτήριο κείμενο του τεύχους, αν και προτιμώ να το χαρακτηρίζω «διήγημα», μεταξύ άλλων και λόγω της έκτασής του (τρεις σελίδες) όσο κι αν, πράγματι, βρίσκεται ανάμεσα στα δυο είδη. Διήγημα άλλωστε το χαρακτήρισε και η συντακτική ομάδα του περιοδικού, σε μια σημείωση στις τελευταίες σελίδες του τεύχους: «Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, Ενταύθα. Το διήγημά σου αν το βλέπεις να δημοσιεύεται στον Φοίνικα είναι γιατί είχε τυπωθεί ένα μήνα πριν από τη φιλολογική εκτροχίασή σου: ο μόνος λόγος που μας αναγκάζει σήμερα να το κυκλοφορήσουμε». Αυτό είναι το βρισίδι στο οποίο αναφέρεται ο Λαπαθιώτης -όχι και τόσο πατόκορφο, θα έλεγα, αλλά γράφει 23 χρόνια μετά και από μνήμης. Πάντως, σε αδρές γραμμές, η αναφορά της αυτοβιογραφίας επιβεβαιώνεται.

Να θυμηθούμε τα περιστατικά: ο Ναπολέων Λαπαθιώτης ταξίδεψε στην Αίγυπτο τα Χριστούγεννα του 1916, συνοδεύοντας τον πατέρα του, Λεωνίδα Λαπαθιώτη, στρατηγό του στρατού της Εθνικής Άμυνας· αντικείμενο της αποστολής τους ήταν να αντλήσουν οικονομική ενίσχυση και να στρατολογήσουν εθελοντές από τις ελληνικές παροικίες της Αιγύπτου. Στις αλεξανδρινές εφημερίδες της εποχής βρίσκω αρκετές αναφορές στις δραστηριότητες του στρατηγού, τις διαλέξεις που έδινε και τις συναντήσεις του με επιφανείς παράγοντες της ομογένειας, αλλά λίγες φορές μνημονεύεται ο Ναπολέοντας· βρίσκουμε ωστόσο το όνομά του στην κατάσταση των επιτυχόντων στον διαγωνισμό ανθυπολοχαγών-διερμηνέων.

Ποια ήταν όμως η πέτρα του σκανδάλου; Το έργο του Λαπαθιώτη που χαρακτηρίστηκε «φιλολογική εκτροχίαση» λάνθανε μέχρι σήμερα. Ο Τάκης Σπετσιώτης υποθέτει ότι έτσι χαρακτηρίστηκε η «έμμετρη υπεράσπιση των Γάλλων και της Αντάντ», υπονοώντας το γαλλόφιλο σονέτο Κραυγή!, αλλά δεν έχει δίκιο. Είχα την τύχη να ανακαλύψω το… σώμα του εγκλήματος στην αλεξανδρινή εφημερίδα Ταχυδρόμος-Ομόνοια, στο φύλλο της 2 Ιουνίου 1917. Πρόκειται για ένα ποίημα που δημοσιεύεται στη δεύτερη σελίδα, αλλά σε περίοπτη θέση και με παχιά, ημίμαυρα τυπογραφικά στοιχεία. Προτάσσεται η εξής εισαγωγή (μονοτονίζω και εκσυγχρονίζω την ορθογραφία):

Επικαίρως μας εστάλη σήμερον εκ Καΐρου το κατωτέρω δημοσιευόμενον ποίημα του κ. Ναπ. Λαπαθιώτου, ελπίζομεν δ’ ότι θα ευρεθεί κανείς εκ των οπαδών τού εκπτώτου να το απαγγείλει κατά την αυριανήν υπέρ αυτού δοξολογίαν.

Η Κατάρα!

… Εσύ, που πλάνος στης ψυχής τα βάθη διαστρεμμένος,
μια μέρα ανάξια ανέβηκες τα πορφυρά σκαλιά,
και κάνοντας αδέρφια σου του Κρούμου τα σκυλιά,
μας μάρανες τ’ αμάραντο πολεμικόν μας μένος,

κι έκαμες αίμα να χυθεί στον τόπο το γλυκό,
κι έκανες την πασίχαρη την αδερφή μου Αθήνα,
για μια σου πράξη ταπεινή να τήνε δέρν’ η πείνα,
κι ως εδώ χάμου τη βαριά σκλαβιά της ν’ αγροικώ,

και σκότωσες, και γίνηκες το κήρυγμα του Τρόμου,
κι ενώ έκανες πως στοργικά βαστούσες την ελιά,
κρυφά σαν κλέφτης έδινες το χέρι στα σκυλιά,
κι αλύπητα παράδωνες τα πάντα στον εχτρό μου.

Τώρα που η νύχτα πλάκωσε, και πάνε οι θησαυροί,
κι εμείς για να ΤΟΥΣ ΣΩΣΟΥΜΕ γυρνάμε μέσ’ τα ξένα,
τώρα μονάχα μια ευκή μας έμεινε για σένα:
-άλλη σαν τη σημερινή μέρα να μη σε βρει!…

ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΛΑΠΑΘΙΩΤΗΣ

Αποδέκτης της κατάρας είναι βέβαια ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, που βρίσκεται ακόμη στο θρόνο στην Αθήνα αλλά έχει κηρυχθεί έκπτωτος από το βενιζελικό κράτος της Θεσσαλονίκης· μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην περίοδο του εθνικού διχασμού. Και επειδή η Αίγυπτος ακολουθεί το νέο ημερολόγιο ενώ η Αθήνα το παλιό, η ημερομηνία της 2ας Ιουνίου στην Αίγυπτο αντιστοιχεί με τις 20 Μαΐου. Στην Αθήνα, δηλαδή, είναι 20 Μαΐου, παραμονή της γιορτής του βασιλιά, που αναμένεται να γιορταστεί με δοξολογία και με μεγάλη, απελπισμένη ίσως, λαμπρότητα. Και ο Λαπαθιώτης στέλνει για την περίσταση κατάρα αντί για ευχές μακροημέρευσης, απαριθμώντας ένα προς ένα τα εγκλήματα για τα οποία η βενιζελική παράταξη κατηγορούσε τον βασιλιά: την παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας στους Βούλγαρους, την υποκριτική δήθεν φιλειρηνική του στάση, τη σύγκρουση με την Αντάντ με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό και την πείνα, τα Νοεμβριανά και την επιστρατική τρομοκρατία που ακολούθησε.

Άψογο τεχνικά, το ποίημα είναι γραμμένο στη ρωμαλέα δημοτική που χρησιμοποιούσε ο Λαπαθιώτης την εποχή εκείνη, με τις γνωστές του προτιμήσεις στο λεξιλόγιο (π.χ. χάμου) και άλλα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα όπως τα όχι απαραίτητα τελικά νι.

Η Κατάρα είναι το μοναδικό ποίημα του Λαπαθιώτη που δημοσιεύτηκε στον αλεξανδρινό Ταχυδρόμο το πρώτο εξάμηνο του 1917, όσο δηλαδή ο ποιητής βρισκόταν στην Αίγυπτο· η διατύπωση του Λαπαθιώτη υποβάλλει την ιδέα ότι το ποίημα ίσως δημοσιεύτηκε και σε άλλα έντυπα, ενώ δεν αποκλείεται να υπάρχουν και άλλες συνεργασίες του σε καϊρινές εφημερίδες, αλλά δεν έχω μπορέσει να βρω σώματα εφημερίδων του Καΐρου εκείνης της εποχής, μόνο σκόρπια φύλλα.

Πάντως, ο Φοίνικας, το καϊρινό περιοδικό με το οποίο ήρθε σε σύγκρουση ο Λαπαθιώτης, κάθε άλλο παρά φιλοβασιλικό ήταν· η αντίθεσή του με τους βενιζελικούς φαίνεται να ήταν περισσότερο αντίθεση στον πόλεμο. Μάλιστα, ο Λαπαθιώτης είχε συνεργαστεί και σε προηγούμενα τεύχη του περιοδικού. Στο αμέσως προηγούμενο, επίσης τριπλό, τεύχος (7-9, Ιούνιος-Αύγουστος 1916) είχε δημοσιεύσει την πανταχού παρούσα Κραυγή! (με την ένδειξη «μας το’στειλε ο ποιητής»), ενώ το τεύχος 6 (Μάιος 1916) άνοιγε με ένα άλλο δικό του ποίημα, τα Σύθαμπ’ αργά, που αξίζει να το παρουσιάσω, μια και είναι ελάχιστα γνωστό· δεν είναι βέβαια αθησαύριστο αφού το παρουσίασε η Αλίκη Παληοδήμου το 1983, αλλά δεν περιλαμβάνεται σε καμιά συγκεντρωτική έκδοση ποιημάτων του Λαπαθιώτη και είναι εξαιρετικά δυσεύρετο σήμερα:

Σύθαμπ’ αργά…

Les soirs crucifiés sur l’horizon, les soirs saignent…
(Les soirs – Verhaeren)

…Σύθαμπα αργά και βασιλέματα,
που σούρνεστε όμοια μ’ οκνά φίδια,
στα βραδινά τα ουράνια τρίστρατα,
και πάτε όλο σκυφτά, και τα ίδια…

και μιαν αγλύκαντα, σαν κλάματα,
στα βύσσινα λιγοθυμάτε,
και μια η ψυχή σας, κάτι μήλινο,
και σα μουγγά γλυκό, θυμάται!

κι αναγερτά στα πλατιά πέλαγα,
σα να σας έκρουσεν η ανία,
μαδάτε τα σπερνά ροδόφυλλα
και τούς λυγάτε τη μανία…

να σας το ειπώ, τώρα που τήκεστε,
κι η γης, μουγγά, σας μεγαλύνει
τι πράα κι αργά βυθά κι η θλίψη μου,
μέσ’ τη νεκρή μου τη γαλήνη…

Η Κατάρα πάντως, έπιασε· δέκα μέρες μετά τη δημοσίευσή της, στις 30 Μαΐου με το παλιό ημερολόγιο, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος αναγκάστηκε από την Αντάντ να εγκαταλείψει την Ελλάδα αφήνοντας τον θρόνο στον δευτερότοκο γιο του Αλέξανδρο, με αποτέλεσμα να επανέλθει ο Βενιζέλος στην Αθήνα και να επανενωθεί το κράτος. Λίγο αργότερα, οι Λαπαθιώτηδες, πατέρας και γιος, επέστρεψαν κι αυτοί στην Ελλάδα αφού είχε εκλείψει ο λόγος για τον οποίο είχαν ταξιδέψει στην Αίγυπτο, δηλ. η στρατολόγηση εθελοντών: τώρα υπήρχε τακτικός ελληνικός στρατός για να πολεμήσει. Ο Ταχυδρόμος δημοσιεύει στο φύλλο της 10/23 Ιουνίου την είδηση ότι ο στρατηγός Λαπαθιώτης έφτασε στη Θεσσαλονίκη.

Κατά σύμπτωση, με την επιστροφή από την Αίγυπτο τελειώνει, απότομα, και η δημοσίευση της αυτοβιογραφίας του Ν. Λαπαθιώτη στο Μπουκέτο, μια διακοπή που μάλλον δεν ήταν προσχεδιασμένη· υποθέτω ότι με την κήρυξη του πολέμου στις 28 Οκτωβρίου 1940 είτε η συντακτική ομάδα του Μπουκέτου είτε ο ίδιος ο Λαπαθιώτης αποφάσισαν ότι δεν άρμοζε στις νέες συνθήκες η συνέχιση της δημοσίευσης. Πράγματι, η τελευταία συνέχεια της αυτοβιογραφίας, με το εσπευσμένο κλείσιμο, τυπώθηκε στο φύλλο του Μπουκέτου της 31ης Οκτωβρίου, το οποίο ελάχιστα κυκλοφόρησε (και γι’ αυτό αναδημοσιεύτηκε σε επόμενο φύλλο).

Πάντως, ο Ναπολέων Λαπαθιώτης γύρισε από την Αίγυπτο με τη στολή του ανθυπολοχαγού-διερμηνέα και επί τρία χρόνια υπηρέτησε στην επιτελική υπηρεσία: τρία χρόνια από τα οποία ελάχιστες δημοσιεύσεις του έχουν ανευρεθεί. Όσο για τα άλλα ποιήματα και πεζά που έγραψε στην Αίγυπτο και που έμειναν ανέκδοτα, ίσως βρίσκονται στο μυθικό αρχείο Λαπαθιώτη, που λέγεται ότι διέσωσε ο παλιός διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης Α. Παπανδρέου και βρίσκεται σήμερα στα χέρια των παιδιών του.

Advertisement