Έγινε άρατος λοιπόν

 

Μια και είναι μεγαλοβδόμαδο, συνεχίζω από χτες με μια ακόμα λαϊκή λέξη που έχει γεννηθεί από την εκκλησιαστική γλώσσα και ειδικότερα τις πασχαλινές λειτουργίες, όσο κι αν η προέλευσή της δεν είναι καθόλου φανερή. Είναι μια λέξη που την έχω συμπεριλάβει στο βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται«, αλλά που είχα να πω λίγο περισσότερα γι’ αυτήν (αφού στο βιβλίο έβαλα όριο τις 200 λέξεις για κάθε λήμμα του). Βέβαια, δεν είναι και τόσο γνωστή λέξη, και δεν ξέρω σε ποιο βαθμό χρησιμοποιείται ακόμα -και περιμένω να μου πείτε εσείς αν την ξέρετε κι αν τη χρησιμοποιείτε.

Πρόκειται για τη λέξη άρατος, που είναι εύχρηστη ιδίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στη φράση «έγινε άρατος», που σημαίνει «εξαφανίστηκε, έγινε άφαντος, τράπηκε σε φυγή», και η οποία ακόμα ακούγεται στην Πελοπόννησο, την Αιτωλοακαρνανία και την Ήπειρο (αν ακούγεται κι αλλού θα μου το πείτε). Από τον άρατο έχει προκύψει και ρήμα αρατίζω = τρέπω σε φυγή, π.χ. «αράτισες τους άντρες μας, φοβερέ μ’ Αλή Πασιά», και αρατίζομαι = το βάζω στα πόδια, εξαφανίζομαι τρέχοντας, π.χ. Έφτασε ένα φοβέρισμα του Γεσίλα κι ο ψάλτης αρατίστηκε από το βελούχι (Χατζόπουλος, Ο πύργος του Ακροπόταμου).

Η φράση έχει γεννηθεί από ένα εκκλησιαστικό δρώμενο, που γίνεται μετά την Ανάσταση. Επειδή εγώ δεν έχω ιδία πείρα, μεταφέρω περιγραφή από ένα ζακυθινό ιστολόγιο: Μετά το «Χριστός Ανέστη» όταν οι ιερείς γυρίσουν στην εκκλησία, γίνεται το εξής: πριν έμπει ο παπάς στην εκκλησία, γίνεται το έθιμο του «Άρατε πύλας». Η πόρτα της εκκλησίας είναι κλειστή κι ο παπάς κρατώντας υψωμένη τη λαμπάδα της Ανάστασης, λέει με δυνατή φωνή: «άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών, και επάρθητε, πύλαι αιώνιοι, και εισελεύσεται ο βασιλεύς της Δόξης». Ο κρυμμένος από μέσα νεωκόρος, υποκρινόμενος τον Σατανά ρωτάει: «τις εστίν ούτος ο βασιλεύς της δόξης»; Και ο παπάς απαντά: «Κύριος κραταιός και δυνατός, Κύριος δυνατός εν πολέμω, Κύριος των Δυνάμεων» κλπ Κι αμέσως δίνει μια κλωτσιά στην πόρτα, την ανοίγει και περνά με τους πιστούς, προβάλλοντας την Αναστάσιμη λαμπάδα. Ο νεωκόρος πρέπει αμέσως να εξαφανιστεί και να μην τον δει κανείς εκείνη τη στιγμή. Αν συμβεί το αντίθετο, νομίζουν ότι θα γίνει κάποιο κακό.

Παρόμοια τελετή, που οι πιστοί την παρακολουθούν σαν θέαμα, γίνεται -όπως διαβάζω στον Νικόλαο Πολίτη, γιατί από αυτά δεν πολυσκαμπάζω- και στα εγκαίνια εκκλησίας, όπου απέξω από την πόρτα στέκεται ο δεσπότης και από μέσα κάποιος παπάς υποδύεται το ρόλο του διαβόλου και τρέπεται σε άτακτη φυγή μόλις ο δεσπότης απέξω ανοίξει την πόρτα.

Από αυτό το δρώμενο, κι επειδή το «άρατε πύλας» δεν σήμαινε τίποτα για τους πιστούς που παρακολουθούσαν, γεννήθηκε η φράση «έγινε άρατος πύλατος», δηλαδή εξαφανίστηκε, που καταγράφεται σε πολλές παλαιότερες συλλογές λαογραφικού υλικού, και μετά σκέτο «έγινε άρατος». Στο ποίημα «Ανθρωπομάζωμα», ο Γ. Κοτζιούλας αναφέρεται στους Γερμανούς της κατοχής με τους στίχους:

Σαν εκείνους τους σκασμένους που γενήκαν άρατοι,
κι άλλοι τους, θροφή των όρνιων, μείναν στις λακκούβες

ενώ στο «Φως που καίει» ο Βάρναλης έχει τους στίχους:

Κι από το κλάμα τ’ άσωτο
τα μάτια έχουνε σβήσει
κι εχάθη ο ήλιος άρατος
για Σένα, Αλήθειας βρύση

Χρησιμοποιείται καθόλου η λέξη «άρατος» σήμερα; Γκουγκλίζοντας βρήκα σε καλαματιανή εφημερίδα ένα άρθρο με παιδικές αναμνήσεις: Με το που βγήκαμε [από το αστυνομικό τμήμα], γίναμε άρατοι, φοβούμενοι μήπως το μετανιώσουν και μας ξαναβουτήξουν.

Βέβαια, υπάρχει και αρχαίο όνομα Άρατος, και μάλιστα δύο αρκετά γνωστά πρόσωπα λέγονταν έτσι: από τη μια ο αστρονόμος Άρατος ο Σολεύς και ο Άρατος ο Σικυώνιος, ο στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Μάλιστα, σε ένα άρθρο περί τσακώνικης διαλέκτου, γραμμένο προφανώς από κάποιον Λάκωνα, υποστηρίζεται ότι η φράση «έγινε άρατος» οφείλεται στον… στρατηγό Άρατο, επειδή «σε μάχες που δόθηκαν, με τους Σπαρτιάτες, αυτός και τα στρατεύματά του τρέπονταν σε φυγή, εξ ου και το έγινε άρατος. Ολα αυτά τα γεγονότα λάμβαναν χώρα το 262-222 π.Χ. Φανταζόμαστε τι εντύπωση θα είχε προκαλέσει τότε που διατηρήθηκε απ’ τους γηγενείς κατοίκους». Αλλού πάλι υποστηρίζεται ότι το «έγινε άρατος» προέρχεται από το «αρά= κατάρα» ή, κάπως λιγότερο απίθανα, από το «αόρατος». Ωστόσο, η ύπαρξη της ενδιάμεσης μορφής «άρατος πύλατος» δείχνει την αρχή της φράσης με ασφάλεια.

 

Advertisement