Ενεοί και κεχηνότες

Το σημερινό άρθρο δεν θα είναι πολιτικό, λυπάμαι’ το ιστολόγιο τόσες μέρες παρασύρθηκε από την εκλογική και τη μετεκλογική μέθη και ξέχασε τον ιδρυτικό προσδιορισμό του, ότι δηλαδή είναι ένα ιστολόγιο «για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και όλα τα άλλα». Καιρός σήμερα να κάνουμε μιαν ανάπαυλα και να ασχοληθούμε μ’ ένα θέμα εντελώς ανεπίκαιρο, μ’ ένα αρθράκι αμιγώς γλωσσικό. Βέβαια, αν ήθελα να το πολιτικοποιήσω το θέμα, θα μπορούσα να ισχυριστώ πως εμπνεύστηκα τον τίτλο από την έκφραση που πήραν τα πρόσωπα των ηγετικών στελεχών των δύο μεγάλων κομμάτων όταν ανακοινώθηκαν τα πρώτα αποτελέσματα των εκλογών το βραδάκι της Κυριακής που μας πέρασε. Όμως αυτό θα ήταν ψέμα: δεν είχα την τύχη να δω από πρώτο χέρι τις αντιδράσεις τους, άσε που οι περισσότεροι είχαν τις κρυφές δημοσκοπήσεις οπότε θα ήταν προετοιμασμένοι για τη δυσάρεστη έκπληξη. Είναι όμως σίγουρο ότι κάποιοι ακούγοντας τα αποτελέσματα θα έμειναν «ενεοί και κεχηνότες» δηλαδή άναυδοι και μ’ ανοιχτό το στόμα.

Στην πραγματικότητα, το σημερινό θέμα το εμπνεύστηκα όχι τη μέρα των εκλογών, αλλά λίγο νωρίτερα, όταν, σε συζήτηση με έναν παλιό μου συμμαθητή στο Φέισμπουκ, εκείνος,  για να δηλώσει την κατάπληξή του για κάτι που του είπα, έγραψε: «Μένω κεχηνώς». Μια φίλη που παρακολουθούσε τη συζήτηση με ρώτησε με κατιδίαν μήνυμα τι σημαίνει η λέξη. Με ανοιχτό το στόμα, της λέω, κατάπληκτος, άφωνος, άναυδος.

Έχουμε πολλές λέξεις και εκφράσεις για να δηλώσουμε την κατάπληξη, το ξάφνιασμα, το σάστισμα, το απροσδόκητο και αδιανόητο γεγονός που μας κάνει να μένουμε με το στόμα ανοιχτό, μη μπορώντας να αρθρώσουμε λέξη γι’ αυτό που μόλις συνέβη ή μόλις μάθαμε. Σαστίζει κανείς, ξαφνιάζεται, τα χάνει, μένει άναυδος, άφωνος, άλαλος, σύξυλος, εμβρόντητος, κατάπληκτος, αποσβολώνεται, μένει μ’ ανοιχτό το στόμα, μένει ακίνητος σαν άγαλμα, σαν κεραυνόπληκτος, σαν στήλη άλατος, του έρχεται κεραμίδα, μένει κόκαλο, του κόβεται η μιλιά, μένει με το δάχτυλο στο στόμα, ανοίγει διάπλατα τα μάτια, μένει κάγκελο, μένει μαλάκας, μένει κεχηνώς ή ενεός. Υπάρχουν εκφράσεις για όλα τα γούστα και τα επίπεδα ύφους και είμαι βέβαιος ότι μπορείτε κι εσείς να προσθέσετε κάμποσες. Χωρίς να είναι εντελώς συνώνυμες, όλες αυτές οι εκφράσεις έχουν κοινό στοιχείο το ξάφνιασμα, τη μεγάλη έκπληξη.

Για να γυρίσουμε όμως στις δικές μας, το κεχηνώς σημαίνει κάπως ειδικότερα αυτόν που μένει με ανοιχτό το στόμα. Σήμερα η ετυμολογία δεν είναι διάφανη, αφού η λέξη είναι αρχαία, αλλά αυτό το κεχηνώς είναι μετοχή παρακειμένου του ρήματος χαίνω, και του παράλληλου ρήματος χάσκω, που το έχουμε και σήμερα. Χάσκω σημαίνει ακριβώς «μένω με ανοιχτό το στόμα» αλλά από το θέμα αυτό βγαίνει μόνο ο ενεστώτας και ο παρατατικός (έχασκον) και από εκεί και πέρα χρησιμοποιεί τους χρόνους του «χαίνω», από τους οποίους ο παρακείμενος είναι «κέχηνα», παρακείμενος με σημασία ενεστώτα. Η μετοχή κεχηνώς σημαίνει αυτόν που έχει ανοιχτό το στόμα, που χάσκει, τον χαζό, τον χάχα, τον αφελή, γι’ αυτό και το «κεχηνότες» συχνά χρησιμοποιείται υποτιμητικά -και αυτό από τον καιρό του Αριστοφάνη, ο οποίος αποκάλεσε Κεχηναίους τους Αθηναίους. Το «κεχηνότες» ήταν σχετικά συχνό στην αρχαιότητα, και όχι σπάνιο στην καθαρεύουσα, γι’ αυτό και ο Ζουράρης που θέλει να βρίζει με πρωτοτυπία πήγε και ξέθαψε τους «χάσκακες», ένα σχεδόν άπαξ λεγόμενο, που πρέπει να σημαίνει το ίδιο ακριβώς. (Προσθήκη: δεν είναι σωστό αυτό, ο όρος είχε ήδη χρησιμοποιηθεί από τον Μανουήλ Γεδεών, βλ. σχόλιο 22).

Το αρχαίο «κέχηνα», με σημασία ενεστώτα, σήμαινε και «χασμουριέμαι». Στην αρχή από τους Αχαρνείς, ο Αριστοφάνης βάζει τον Δικαιόπολη να παραπονιέται ότι μέσα στην εκκλησία του Δήμου βαριέται και: στένω κέχηνα σκορδινώμαι πέρδομαι, απορώ γράφω παρατίλλομαι λογίζομαι, δηλαδή, σε μια ωραία μετάφραση (με λίγο ανακατεμένη τη σειρά): στενάζω και τεντώνομαι και χασμουριέμαι, κλάνω, δεν ξέρω τι να κάνω και μαδιέμαι, και φιάχνω κάτω ζωγραφιές και συλλογιέμαι. Και πάλι, ανοιχτό στόμα.

Εγώ προσωπικά δεν το χρησιμοποιώ το «μένω κεχηνώς», αλλά η φίλη μου που με ρώτησε, μόλις της είπα μερικά από τα παραπάνω, δήλωσε ότι στο εξής θα χρησιμοποιεί τη νέα λέξη. «Δεν γίνεται», της απάντησα, «είναι μια λέξη μόνο για άντρες». Γιατί; Επειδή το «κεχηνώς» είναι μετοχή, άρα αν είσαι γυναίκα δεν μπορείς να πεις «μένω κεχηνώς» αλλά πρέπει να πεις «μένω κεχηνυία» (προφέρεται κεχινία). Αυτό το «κεχηνυία» είναι σπανιότατο ήδη στα αρχαία. Στα νέα ελληνικά ακούγεται εξωτικό. Αν το χρησιμοποιήσει κάποιος (ή μάλλον κάποια) σήμερα, είναι απολύτως βέβαιο ότι κανείς δεν θα καταλάβει τι εννοεί, με κίνδυνο κωμικές παρανοήσεις, όπως «Μένω κεχηνυία!». «Ναι; Κι εγώ μένω Λυκόβρυση!». Κι αφού η λέξη είναι αρχαία και ασυμμόρφωτη με το νεοελληνικό τυπικό, δεν παίρνει γιατρειά, δεν μπορούμε να σκαρφιστούμε κανένα «κεχηνώσα», άσε που κι αυτό ελεεινό είναι. Όχι, το «κεχηνώς-κεχηνότες», όσο ζήσει ακόμα στη γλώσσα μας, θα παραμείνει προνόμιο των αρσενικών, κατάλληλο ίσως για τους χρυσαυγίτες που αφενός δεν έχουν παρά ελάχιστες γυναίκες στη συμμορία τους και αφετέρου μένουν συχνά με ανοιχτό το στόμα.

Το άλλο επίθετο του τίτλου, ενεός, είναι κι αυτό αρχαίο, με αρχική σημασία «άναυδος, άλαλος». Σήμερα δεν το χρησιμοποιούμε παρά μόνο για να δηλώσουμε μεγάλη έκπληξη: έμεινε ενεός μόλις άκουσε ότι…  Και πάλι, το θηλυκό είναι πολύ ασυνήθιστο -κανονικά είναι «η ενεά» αν και δεν θα τσακωθούμε αν πείτε «η ενεή». Στα αρχαία, η λέξη είναι αγνώστου ετύμου.

Είπαμε πιο πάνω ότι οι αρχαίες θηλυκές μετοχές σε -υία είναι εντελώς ασυνήθιστες στα νέα ελληνικά -πράγματι, έχουμε μόνο μία που κάπως ακούγεται, την καθεστηκυία, π.χ. την καθεστηκυία τάξη. (Υπάρχει και η προβεβηκυία ηλικία, παναπεί προχωρημένη, όπως και η εκκλησιαστική έκφραση ‘γεγωνυία τη φωνή’, παναπεί φωναχτά, αλλά αυτές είναι μάλλον αρμοδιότητας Ζουράρη). Την καθεστηκυία τη θυμήθηκα προχτές, στο φύλλο των Νέων όταν ο Θ. Διαμαντόπουλος, σχολιάζοντας παρεμπιπτόντως τους σολοικισμούς που ακούστηκαν κατά την προεκλογική περίοδο ειρωνεύτηκε μια καθηγήτρια πανεπιστημίου επειδή έκανε λόγο για «καθεστηκυία κόμματα».

Δικαίως την ειρωνεύτηκε (δεν ξέρω ποια είναι, αν ξέρετε πείτε μου) γιατί το «καθεστηκυία» είναι ενικός θηλυκού γένους, κι όχι πληθυντικός ουδέτερου, άρα το «καθεστηκυία κόμματα» είναι μαργαριτάρι ολκής, αλλά δεν μας είπε ποιο είναι το κατά τη γνώμη του σωστό. Πάντως, το γραμματικά σωστό (στα αρχαία) δεν στέκει, διότι δεν νομίζω πως μπορείτε να γράψετε «τα καθεστηκότα κόμματα» χωρίς να γελάσουν και οι (καθεστη-)κότες. Θα τα πείτε «κατεστημένα κόμματα» ή κάτι τέτοιο και θα ξεμπερδεύετε.

Κι εδώ, κάπως απότομα, τέλειωσε το σημερινό μας, ελαφρώς αρχαιόπρεπο, άρθρο, αλλά πριν σας αποχαιρετήσω έχω να κάνω δυο ανακοινώσεις.

Η  πρώτη, ότι στον ιστότοπό μου ανέβασα τη 10η και την 11η -και τελευταία- συνέχεια από το «Αφιέρωμα στον Μενέλαο Λουντέμη» του Δημήτρη Δαμασκηνού που το δημοσίευα σε συνέχειες. Μεθαύριο Παρασκευή, 11 Μαΐου, γίνεται εκδήλωση στα Χανιά, στο θέατρο Βλησίδη στις 8 μ.μ. Θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ του Δαβίδ Ναχμία για τον Λουντέμη και θα ακολουθήσει το λογοτεχνικό αφιέρωμα με αφήγηση και αποσπάσματα από τα έργα του, ενώ θα υπάρχει ζωντανή ορχήστρα που θα παίζει τραγούδια της εποχής. Εδώ βλέπετε την αφίσα της εκδήλωσης με όλα τα στοιχεία.

Η δεύτερη ανακοίνωση είναι ότι συνεχίζεται μέχρι το μεσημέρι της Δευτέρας 14 Μαΐου η ψηφοφορία για τα Ελληνικά Βραβεία Διαδικτύου, τα e-awards ή ηλεβραβεία. Κλικάρετε στο μπανεράκι πάνω δεξιά ή εδώ. Αφού εγγραφείτε, μπορείτε, αν θέλετε, να ψηφίσετε το ιστολόγιό μας στην κατηγορία “Ιστολόγια” και το εξαιρετικό φόρουμ Λεξιλογία στην κατηγορία των Φόρουμ.

Advertisement