Θα γελάσουν τάχα οι πικραμένοι;

 

Το άρθρο ανεβαίνει περίπου με αυτόματο πιλότο, μια και κατά πάσα πιθανότητα ως το βράδυ δεν θα είμαι σε σύνδεση, αλλά στις 10 το πρωί, αν όλα πήγαν σύμφωνα με το πρόγραμμα, ορκίστηκε η υπηρεσιακή κυβέρνηση που θα οδηγήσει τη χώρα στις εκλογές. Κάποια φημολογούμενα ονόματα υπουργών άκουσα, αλλά το σίγουρο είναι το όνομα του πρωθυπουργού, που είναι ο πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, ο Παναγιώτης Πικραμμένος.

Το όνομά του είχε αναφερθεί ήδη τις προηγούμενες μέρες, ήταν η πιθανότερη επιλογή ανάμεσα στους τρεις ανώτατους δικαστικούς που βάσει του Συντάγματος μπορούσαν να κληθούν να αναλάβουν αυτό το καθήκον, οπότε κανείς δεν αιφνιδιάστηκε. Επειδή όμως το ιστολόγιο προτιμά να λεξιλογεί αντί να πολιτικολογεί, ή έστω, ιδίως σε προεκλογικούς καιρούς, να πολιτικολογεί λεξιλογώντας, ας λεξιλογήσουμε γύρω από τον κ. Πικραμμένο.

Και ξεκινάμε από την ορθογραφία: γιατί με δύο μι, τη στιγμή που η μετοχή «πικραμένος», από την οποία ολοφάνερα προέρχεται το επίθετο, γράφεται με ένα; Στην αρχή σκέφτηκα μήπως έχουμε μια περίπτωση «ορθογραφικού ξεκαρφώματος» όπως κάνουν μερικοί που έχουν παρεξηγήσιμο ή κακέμφατο επώνυμο, π.χ. ο παλιός ευρωβουλευτής Ζαββός ή ο παλιότερος λέσβιος πολιτευτής Μαλλιάκας ή οι διάφοροι Τσεπαπαδάκοι (Ξε- είναι το αρχικό), όμως το Πικραμένος δεν είναι δα και τόσο κακό, αν και βέβαια κάλλιο να σε ζηλεύουνε παρά να σε λυπούνται. Ύστερα όμως θυμήθηκα ότι παλιά το έγραφαν «πικραμμένος» -αν δείτε καμιά παλιά έκδοση του εθνικού ύμνου ίσως υπάρχει το «εκεί μέσα εκατοικούσες πικραμμένη εντροπαλή». Οπότε ισχύει αυτό που έγραψε σε ένα χτεσινό σχόλιο ο φίλος Άγγελος, ότι τα επώνυμα διατηρούν παλιότερες ορθογραφίες, όπως π.χ. Παππάς (ενώ συνήθως γράφουμε «παπάς», καθώς και Παπαδόπουλος, Παπαγεωργίου κτλ.) ή Χατζηδάκις,. ενώ επίσης είναι ευεπίφορα στον ορθογραφικό ευπρεπισμό, αν σκεφτούμε πως γράφουμε π.χ. Ραυτόπουλος ενώ κανείς δεν πηγαίνει στον *ραύτη, ή Καυταντζόγλου κι ας υπάρχουν τα καφτάνια. Οπότε, ο Πικραμμένος, όπως άλλωστε και ο Καμμένος, γράφονται με δύο μι επειδή παλιότερα οι μετοχές πικραμένος και καμένος γράφονταν και με δύο μι (η γραφή αυτή θεωριόταν πιο αρχοντική, ας πούμε).

Ορθογραφικό διάλειμμα: ποιες μετοχές γράφονται με δύο μι, σε -μμένος; Όχι ο πικραμένος και ο καμένος (καίω) αλλά μόνο οι μετοχές ρημάτων με χειλικόληκτο θέμα (-π, -β, -φ, -πτω, -φτω π.χ. ραμμένος, στριμμένος, βαμμένος, θρεμμένος, κομμένος) καθώς και όσες αρχαίες και λόγιες μετοχές διατηρούν τον αναδιπλασιασμό π.χ. (προ-κατ)ειλημμένος, κατησχυμμένος. Ένα πρόβλημα υπάρχει με το «οξυμένος», που κατά Μπαμπινιώτην θέλει δύο μι, αλλά επειδή ο ίδιος Μπαμπινιώτης το «αμβλυμένος» το γράφει με ένα μι, προφανώς για να κάνει τα παιδιά να γράφουν όλα με γκρίκλις, νομίζω πως ο κανόνας που αναφέρω πιο πάνω (περίπου παρμένος από το Εγκόλπιο του Μαρωνίτη) είναι περισσότερο διδάξιμος.

Ο πικραμένος έχει πικραθεί. Η λέξη πικρός είναι αρχαία, πανάρχαιη. Η αρχική της σημασία είναι «αιχμηρός, διαπεραστικός» και στη συνέχεια «δριμύς, οξύς στη γεύση»· στον Όμηρο βρίσκουμε και τις δυο σημασίες, π.χ. «πικρόν οϊστον» (αιχμηρό βέλος) στο Δ της Ιλιάδας, αλλά και «άλμην πικρήν» στην Οδύσσεια. Δεν άργησαν ν’ ακολουθήσουν και οι μεταφορικές σημασίες, ενώ το πικρό κλάμα, που το βρίσκουμε σε όλα τα καψουροτράγουδα και τα μελό έργα, αλλά και στο «κλαύσατε πικρώς» στους Νεκροθάπται (σικ) του Μποστ, υπάρχει επίσης στο Ευαγγέλιο: όταν ο Πέτρος απαρνιέται τον Ιησού και λαλάει το κοκοράκι και τον πιάνουν οι τύψεις, «και εξελθών έξω έκλαυσεν πικρώς». Και κόντρα παρένθεση: αν σας φαίνεται λιγάκι σόλοικο το «εξελθών έξω» σκεφτείτε πως το κείμενο είναι θεόπνευστο -και μην κοροϊδεύετε όποιον λέει «απανέκαθεν».

Για τα λεξιλογικά της πίκρας και του πικραμένου δεν θα πω περισσότερα, γιατί το θέμα είναι πολύ μεγάλο. Όμως θα αναφέρω, επειδή ίσως να μην το ξέρουν πολλοί, πως στην Κρήτη ο πικραμένος είναι πρικαμένος. Στον Ερωτόκριτο, ας πούμε, «απηλογιά της ήδωκε με χείλη πρικαμένα». Κι όχι μόνο ο πρικαμένος, παρά και ο πικρός είναι πρικύς, το πικρό είναι πρικιό ή πρικί, το πικρίζω είναι πρικίζω και η πίκρα είναι πρίκα (μη με ρωτήσετε πώς την ξεχωρίζουν από την προίκα, μπορεί να τη λένε αλλιώς, άσε που έχει καταργηθεί). Δεδομένου ότι τα κρητικά είναι τα ευφωνικότερα ελληνικά (σοβαρά το λέω αυτό), κάποιον λόγο θα έχουν, αν και φαντάζομαι ότι σήμερα ο οδοστρωτήρας του σχολείου και της τηλεόρασης θα έχει επιβάλει τα καλαμαρίστικα και στην Κρήτη.

Όταν πρωτοσυζητήθηκε το ενδεχόμενο να αναλάβει υπηρεσιακός πρωθυπουργός ο κ. Πικραμμένος, σχολίασα (όπως και άλλοι χίλιοι δεκατρείς) ότι «τώρα θα γελάσει και ο κάθε πικραμένος» ή κάποια άλλη ανάλογη εξυπνάδα. Η έκφραση «θα γελάσει και ο κάθε πικραμένος» λέγεται για κάτι πολύ αστείο ή πολύ γελοίο (που θα συμβεί ή που θα ειπωθεί). Πρόκειται για μια έκφραση που ακούγεται αρκετά και θα έλεγα ότι ακούγεται περισσότερο σήμερα παρά π.χ. πριν από πενήντα χρόνια. Ωστόσο, δεν είναι καινούργια έκφραση, αφού σε παροιμιολογική συλλογή των αρχών του 20ού αιώνα από το Ζαγόρι βρίσκω την σχεδόν όμοια «είναι να γελούν κι οι πικραμένοι», ενώ κι ο Πολίτης έχει την κεφαλονίτικη «να γελούν κι οι πεθαμένοι» (επί παγγελοίου πράγματος, εξηγεί). Περισσότερο πάντως νομίζω ότι λέγεται η σχεδόν συνώνυμη έκφραση «θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι», που έχει πολύ ενδιαφέρουσα παραπολιτική ιστορία, αλλά θα την αφήσω για μιαν άλλη φορά.

Λοιπόν, σύμφωνα με την παροιμία, θα χρειαστεί κάτι πολύ αστείο ή πολύ γελοίο για να γελάσουν κι οι πικραμένοι, κάτι σπάνιο ασφαλώς. Στις 6 Μαΐου, κι ας μην έγινε κάτι αστείο, είδα πολλούς πικραμένους να χαμογελάνε. Να δούμε, θα γελάσουν τελικά οι πικραμένοι;

 

Advertisement