Αναιμικό καρότο, τσουχτερό μαστίγιο

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε προχτές στην Αυγή της Κυριακής, στην τακτική μηνιάτικη στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Η εικόνα είναι από την εφημερίδα.

Διάβασα τις προάλλες στην Αυγή ότι επιχειρείται να σταλεί στην Ελλάδα ένα μήνυμα «καρότου και μαστιγίου», ενώ αλλού θα είδατε τίτλους για «Μαστίγιο και καρότο στη σύνοδο κορυφής» ή «Καρότο και μαστίγιο από τους εταίρους», μια έκφραση που ακούγεται συχνά τον τελευταίο καιρό σαν χαρακτηρισμός της τακτικής που ακολουθούν οι εταίροι της Ε.Ε. απέναντι στην Ελλάδα και που μ’ αυτήν θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας σημείωμα.

Την έκφραση με το μαστίγιο και το καρότο πρέπει να την έχουμε δανειστεί τις τελευταίες δεκαετίες· λέμε επίσης για «καρότο και ραβδί», μια κάπως λιγότερο συχνή παραλλαγή, που δεν πρέπει να είναι η αρχική στα ελληνικά, παρόλο που αυτή ακριβώς αντιστοιχεί στην αγγλική stick and carrot, που φαίνεται να είναι και η αρχαιότερη γενικώς, αφού έχει καταγραφεί από το 1880, αν και μόνο μεταπολεμικά έγινε ευρέως γνωστή. Βέβαια, είτε με ραβδί είτε με μαστίγιο, η σημασία της έκφρασης δεν αλλάζει. Λέγεται για μια τακτική πειθάρχησης ή διαπαιδαγώγησης που συνίσταται στην εναλλάξ χρησιμοποίηση επιβραβεύσεων ή δελεαστικών μέσων (το καρότο) και τιμωρίας ή απειλών (το μαστίγιο ή το ραβδί). Η έκφραση με το ραβδί βέβαια αναφέρεται και σε μια συναφή μέθοδο παρακίνησης υποζυγίων: δένουν με σπάγγο ένα καρότο στην άκρη ενός ραβδιού και το κρεμάνε μπροστά στη μουσούδα του γαϊδάρου, ο οποίος υποτίθεται ότι θα τρέχει όλο και πιο γρήγορα (και μάταια) για να το πιάσει, αν και βέβαια τα πραγματικά υποζύγια δεν είναι τόσο ανόητα.

Πάντως, στις άλλες γλώσσες υπάρχει ποικιλία εκφράσεων για την τακτική του καρότου και του μαστιγίου: οι Γάλλοι (la carotte et le bâton) και οι Ιταλοί (bastone e carota) ακολουθούν τους Άγγλους χρησιμοποιώντας επίσης ραβδί και καρότο, ενώ οι Γερμανοί προτιμούν γλυκόψωμο και μαστίγιο (mit Zuckerbrot und Peitsche) και οι Ρώσοι κνούτο και μπισκοτάκι (knut i pryanik). Ακριβώς σαν κι εμάς, μαστίγιο και καρότο, έχουν οι Δανοί. Επειδή τα γλωσσικά ληξιαρχεία της ελληνικής γλώσσας δεν λειτουργούν καλά, δεν μπορώ να σας πω πότε μπήκε η έκφραση στην ελληνική γλώσσα· πάντως ο Νίκος Δήμου έγραψε δοκίμιο Το μαστίγιο και το καρότο το 1977. Η άλλη παραλλαγή, με το ραβδί, έχει κι αυτή τιμηθεί με τίτλο βιβλίου· ο (και βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ) Πέτρος Τατσόπουλος έδωσε τον τίτλο Το ραβδί και το καρότο σε μια συλλογή βιβλιοκρισιών του, εννοώντας τις μεθόδους που πρέπει να μετέλθει ένας κριτικός για να αναγκάσει το κείμενο να του αποκαλύψει τα μυστικά του.

Το μαστίγιο είναι υποκοριστικό της μάστιγας, που είναι λέξη αρχαία. Στη σημερινή γλώσσα, η μάστιγα έχει αποκλειστικά μεταφορική χρήση, για κάποια κοινωνική πληγή ή συμφορά (όπως όταν λέμε ότι π.χ. τα ναρκωτικά είναι η «μάστιγα της εποχής»). Σαν όργανο βασανιστηρίων, το μαστίγιο έχει πολλά συνώνυμα: έχουμε τον βούρδουλα, λέξη μεσαιωνική αμφισβητούμενης ετυμολογίας· το καμουτσίκι ή καμτσίκι (από τα τούρκικα), το λόγιο βούνευρο, το ρωσοφερμένο κνούτο και το ευαγγελικό φραγγέλιο, δάνειο από τα λατινικά (flagellum). Βούρδουλας ονομαζόταν μια παλιά σατιρική εφημερίδα, Φραγκέλιο (επίτηδες ανορθόγραφο) το περιοδικό που έβγαζε ο χριστιανοκομμουνιστής ζωγράφος Νίκος Βέλμος περί το 1927.

Το καρότο πάλι είναι αντιδάνειο, διότι ανάγεται στο αρχαίο ελληνικό καρωτόν (που ετυμολογικά συνδέεται με την κάρα, το κεφάλι), το οποίο πέρασε στα λατινικά και από εκεί στα ιταλικά (carota) και επανήλθε σε μας. Το αρχαίο καρωτόν βέβαια ήταν σπανιότατη λέξη, μία φορά υπάρχει στον Αθήναιο και μάλιστα σε αμφισβητούμενο απόσπασμα, οι αρχαίοι δαύκο το έλεγαν κυρίως το λαχανικό, απ’ όπου και το νεότερο δαυκί, οπότε μου φαίνεται εντελώς αδικαιολόγητη η επιλογή του λεξικού Μπαμπινιώτη να γράφει με ωμέγα τη νεοελληνική λέξη. Πέρα από το καρότο και το μαστίγιο (ή ραβδί) άλλη έκφραση με καρότα δεν διαθέτει η φρασεολογία μας, ενώ π.χ. στα γαλλικά υπάρχει η διαδεδομένη έκφραση «les carottes sont cuites», κατά λέξη «τα καρότα μαγειρεύτηκαν», που τη λένε όταν μια κατάσταση είναι ανεπανόρθωτα κακή, δεν παίρνει γιατρειά.

Βέβαια και με το μνημόνιο η κατάσταση γιατρειά δεν παίρνει όσο κι αν προσπαθούν οι εταίροι μας άλλοι μεν να μας δελεάσουν κραδαίνοντας το καρότο της ολίγης από ανάπτυξη κι άλλοι να μας συνετίσουν δείχνοντας με νόημα το μαστίγιο (ή το ραβδί ή τον βούρδουλα ή το καμουτσίκι ή όποιο άλλο σύνεργο βασανισμού προτιμάτε, διότι στη δημοκρατία δεν υπάρχουν αδιέξοδα). Βέβαια, αυτές οι μεταφορές με τα καρότα και τα μαστίγια σε τετράποδα πάντοτε παραπέμπουν· μετά τις εκλογές του Ιουνίου, κι αν έχουμε ψηφίσει σαν άνθρωποι και όχι σαν υποζύγια που λιγουρεύονται το καρότο και τρέμουν το μαστίγιο, ίσως να καταλάβουν οι εταίροι μας ότι πρέπει να συζητήσουμε το πρόβλημα του χρέους, το ελληνικό και γενικά του Νότου της Ευρώπης, σαν ισότιμοι εταίροι, με σχέσεις βασισμένες στην αλληλεγγύη και στην επιδίωξη του αμοιβαίου οφέλους.