Κροατικές γραβάτες

Το σημερινό άρθρο είναι επικαιρανεπίκαιρο -δηλαδή αναφέρεται σε κάτι που ειπώθηκε σχετικά πρόσφατα, που με την ευρύτερη έννοια θα μπορούσε να θεωρηθεί σχετικό με την προεκλογική περίοδο, αλλά που -επειδή ήταν γλωσσικό θέμα- δεν έμεινε στην επικαιρότητα κι έτσι τώρα που το σχολιάζω έχει ήδη γίνει ανεπίκαιρο.

Εννοώ το «Γραβάτας εγκώμιον» που δημοσίευσε στα Νέα, πριν από καμιά δεκαριά μέρες, ο Θ. Πάγκαλος (διαβάστε το από τον προσωπικό του ιστότοπο). Βέβαια, από μιαν άποψη θα έλεγα ότι προσωπικά είμαι εντελώς ακατάλληλος να μιλήσω για γραβάτες, μια και πρόκειται για ένα είδος ρουχισμού που δεν το χρησιμοποιώ παρά πολύ-πολύ σπάνια και που αισθάνομαι ευτυχία που δεν το χρησιμοποιώ καθημερινά. Γραβάτα έμαθα να δένω, θυμάμαι, στον στρατό, αλλά οι φορές που φόρεσα ως πολίτης  (στον γάμο μου, ας πούμε) είναι μετρημένες στα δάχτυλα, κι έτσι όταν θα ξαναφορέσω (π.χ. στον γάμο των κοριτσιών μου) θα χρειαστεί να με βοηθήσει κάποιος. Όμως εδώ λεξιλογούμε και δεν ενδυματολογούμε, οπότε θα μιλήσουμε για τα γλωσσικά της γραβάτας και όχι για τα ζαμπουνικά της. Μας δίνει άλλωστε την πάσα το άρθρο του Θ. Πάγκαλου, αφού αναφέρεται ρητά στην ιστορία της λέξης.

Για να κάνω μια παρένθεση, δεν είναι η πρώτη φορά που βρίσκω, σε άρθρο του Πάγκαλου, κάποια γλωσσική ή ετυμολογική νύξη. Ο πρώην αντιπρόεδρος αρέσκεται να διανθίζει τα άρθρα του με γλωσσικές πληροφορίες, που όμως δεν τις έχει πάντοτε ελέγξει ώστε να είναι εντελώς έγκυρες. Κάτι τέτοιο συμβαίνει και στο άρθρο για τη γραβάτα, όπου ο Θ.Π. γράφει: Σε κάποιο σημείο της Κεντρικής Ευρώπης -μερικοί λένε στην Κροατία εξ ου και το όνομά της, παραφθορά του επιθέτου «κρβτσκα» δηλαδή Κροατική- εφευρέθηκε η γραβάτα. Η κεντρική ιδέα είναι σωστή: η γραβάτα έχει σχέση, και γλωσσική και ιστορική, με την Κροατία. Όμως το όνομά της δεν είναι «παραφθορά του επιθέτου κρβτσκα, που δεν ξέρω αν υπάρχει τέτοια λέξη και σε ποια γλώσσα -πάντως όχι στα κροάτικα, όπου το επίθετο «κροατική» είναι χρβάτσκα, όπως άλλωστε Hrvatska είναι και η ίδια η Κροατία. Για να κάνω παρένθεση στην παρένθεση, ο Πορφυρογέννητος, γράφοντας τον 10ο αιώνα, κάνει λόγο για «Χρωβατία». Αλλά ας γυρίσουμε στη γραβάτα.

Τον 17ο αιώνα, στη Γαλλία χρησιμοποιούσαν σώματα ελαφρού ιππικού από Κροάτες μισθοφόρους, π.χ. στον Τριακονταετή πόλεμο. Αυτοί οι Κροάτες ιππείς είχαν, ως εξάρτημα της στολής τους, και έναν λαιμοδέτη, ο οποίος φαίνεται πως έκανε εντύπωση. Τους μισθοφόρους τούς έλεγαν Cravates, δηλαδή Κροάτες (που ίσως είναι δάνειο κατευθείαν από το hrvat το κροατικό, ίσως όμως μεσολάβησε και το γερμανικό διαλεκτικό Krawat), κι έτσι ονομάστηκε cravate και ο λαιμοδέτης. Για ένα διάστημα δηλαδή η γαλλική λέξη cravate δηλώνει τους καβαλάρηδες, και μετά, περίπου από το 1650, τους λαιμοδέτες.

Έτσι στα γαλλικά από τα τέλη του 17ου αιώνα και μετά cravate oνομάζεται κάθε λαιμοδέτης, και στη συνέχεια η λέξη διεθνοποιείται και περνάει σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες -πάντως στα αγγλικά λένε necktie, αν και υπάρχει και το cravat. Στα ελληνικά πρέπει να μας ήρθε μέσω ιταλικών (cravatta), ενώ και στα κροατικά η γραβάτα λέγεται kravata, είναι δηλαδή αντιδάνειο. (Στα ρωσικά και μερικές ακόμα γλώσσες της περιοχής είναι γκαλστούκ, που πρέπει να είναι το γερμανικό Halstuch, φουλάρι). Το γ της ελληνικής λέξης εξηγείται από την συμπροφορά με το άρθρο στην αιτιατική, που οδήγησε σε ηχηροποίηση: την κραβάτα > τη γκραβάτα > γκραβάτα > γραβάτα.

Ανήκει δηλαδή η γραβάτα στη μεγάλη ομάδα λέξεων της ένδυσης που πήραν την ονομασία τους από κάποιο τοπωνύμιο, αν και συνήθως έτσι ονοματίζονται υφάσματα (π.χ. το τζιν από τη Γένοβα ή η μουσελίνα από τη Μοσούλη) ή είδη που ανήκουν σε μια γενικότερη κατηγορία (π.χ. οι βερμούδες από τα νησιά του Ατλαντικού). Μπορούμε βέβαια να θεωρήσουμε πως κι η γραβάτα δεν είναι αυτοτελές εξάρτημα της αμφίεσης, αλλά ένα είδος από τη γενικότερη κατηγορία των λαιμοδετών, μαζί π.χ. με το παπιγιόν και το φουλάρι.

Μια συλλογή διηγημάτων του Διονύση Χαριτόπουλου έχει τίτλο «Δανεικιά γραβάτα», ενώ ο Κραουνάκης έχει γράψει (αρχικά για την Άλκηστη Πρωτοψάλτη) τη Ροζ γραβάτα:

Όσοι έζησαν στα ογδόνταζ, ίσως θυμούνται και τον κοντό με τη γραβάτα (ήταν γάτα, βεβαίως). Οι ακόμα παλιότεροι μπορεί να θυμούνται την εντύπωση που είχαν προκαλέσει τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες οι πολύχρωμες αμερικάνικες γραβάτες, με σχέδια και παραστάσεις αντί για τη συντηρητική μονοχρωμία. Οι δικηγόροι στα δικαστήρια, όπως λέει και ο Πάγκαλος στο άρθρο του, ήταν υποχρεωμένοι παλιότερα να φοράνε γραβάτα, ίσως και ακόμα να είναι. Και σε πολλά καζίνα για να μπεις πρέπει να φοράς γραβάτα, όπως διαπίστωσα τη μία και μοναδική φορά που πήγα σε τέτοιο ευαγές ίδρυμα. Κάπου εδώ κολλάει και το ανέκδοτο με εκείνον που πουλούσε γραβάτες στην έρημο, που βλέπω να το λένε τώρα με Ταλιμπάν (!) και Εβραίο, αλλά σας διαβεβαιώνω ότι το είχα ακούσει χωρίς τέτοιους προσδιορισμούς όταν ακόμα στο Αφγανιστάν είχαν βασιλιά. Υπάρχει βέβαια και το άλλο το γυμνασιακό με εκείνον τον καθαρευουσιάνο που έτρωγε το ρο και που ζητούσε να αγοράσει «γαβάτα με γαμμάς». Χατζηγραβάτα αποκαλούν καμιά φορά τον Νίκο Χατζηνικολάου.

Στα πρώτα χρόνια του ΠΑΣΟΚ, ο Ανδρέας Παπανδρέου συνήθιζε να φοράει ζιβάγκο αντί για κουστούμι με γραβάτα, μεταξύ άλλων και μέσα στη Βουλή, κάτι που είχε τότε κάνει αίσθηση και ακόμα το θυμούνται όσοι έζησαν τα χρόνια εκείνα, εκτός ίσως από τον Θ. Πάγκαλο που ξέχασε να συμπεριλάβει τον ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ στους αρνητές της γραβάτας ή στους κατόχους μαλλιαρών, σπυριάρικων και ιδρωμένων σβέρκων. Αν και ο βασικός στόχος του Θ. Πάγκαλου μου φαίνεται πως δεν είναι γενικώς οι αγραβάτωτοι, αλλά μάλλον εκείνοι που, παρότι πέρασαν δεκαετίες σε υπουργικά έδρανα γραβατωμένοι, την απαρνήθηκαν πρόσφατα -αυτούς τουλάχιστον κατηγορεί για ψηφοθήρες και μαυρογιαλούρους.

Βέβαια, και το ντύσιμο εξελίσσεται. Κάποτε ήταν αδιανόητο να κυκλοφορεί κανείς χωρίς καπέλο, ίσως και η γραβάτα στο μέλλον καταντήσει μουσειακό είδος, ποιος ξέρει. Αυτά τα πράγματα έχουν τους δικούς τους νόμους και δεν επιβάλλονται με φιρμάνια, όσο κι αν ο δικτάτορας Πάγκαλος, ο παππούς του πρώην αντιπροέδρου, είχε προσπαθήσει να ρυθμίσει νομοθετικά το μήκος της γυναικείας φούστας στους τριάντα πόντους από το έδαφος.

Advertisement