Από τον Ράπανο στον Στουρνάρα

Άλλοι λένε ότι ήταν μια σειρά από πρωτοφανείς ατυχίες, σε σημείο που να κάνουν λόγο για μάτιασμα και ξεμάτιασμα, άλλοι ότι αυτά έγιναν σκόπιμα για να κερδηθεί χρόνος, άλλοι πάλι προτίμησαν να μην αποδώσουν σε δόλο ό,τι εξηγείται από την απειρία ή την ανικανότητα. Το θέμα είναι ότι, πριν ακόμα συγκληθεί η Βουλή, η νέα ημιδιακομματική κυβέρνηση συνεργασίας ή εθνικής ευθύνης έχει δώσει κωμικοτραγικά δείγματα γραφής: πέρα από τα εντελώς κατανοητά και ανθρώπινα προβλήματα υγείας, δεν νομίζω ότι κερδίζει η εικόνα της χώρας στο εξωτερικό όταν οι δυο από τους τρεις εταίρους συμμετέχουν στην κυβέρνηση με εξωκοινοβουλευτικά πρόσωπα και μάλιστα δίνουν την εντύπωση ότι θέλουν να μην εκτεθούν, όταν ο υπουργός οικονομικών κ. Ράπανος παραιτήθηκε χωρίς να προλάβει να ορκιστεί, όταν ο κ. Αβραμόπουλος αγνοεί ότι δεν μπορεί να εκπροσωπήσει τη χώρα αντί για τον πρωθυπουργό στην κρίσιμη σύνοδο κορυφής, όταν ο υφυπουργός Ναυτιλίας κ. Βερνίκος αναγκάζεται να παραιτηθεί εξαιτίας τυπικού κωλύματος λόγω της συμμετοχής του σε εξωχώρια (οφ-σορ) εταιρεία (και δεν το ήξερε ο συνταγματολόγος κ. Βενιζέλος που τον πρότεινε;) Ευτυχώς όμως δεν βγήκε πρώτος ο Σύριζα κι έτσι αποφύγαμε την ακυβερνησία.

Τέλος πάντων, αυτά έχουν σχολιαστεί κατά κόρον και θα τα σχολιάσετε, αν θέλετε, και εδώ. Εγώ θα ήθελα μόνο να εκφράσω την απορία μου, για ποιο λόγο θεωρείται ευεργετικό ή και σχεδόν απαραίτητο ο υπουργός Οικονομικών να μην είναι πολιτικό πρόσωπο, να μην είναι βουλευτής, να είναι «τεχνοκράτης»· συμβαίνει άραγε κάτι τέτοιο στη Γερμανία ή τη Γαλλία;  Ή μήπως παραδεχόμαστε ότι το σύνολο του πολιτικού προσωπικού των συγκυβερνώντων κομμάτων είναι τόσο αναξιόλογο που δεν μπορεί να αναδείξει έναν επαρκή υπουργό Οικονομικών;

Σχολιάστηκε επίσης το γεγονός ότι και ο παρά λίγο και ο οριστικός υπουργός Οικονομικών έχουν «σημαδιακά» επώνυμα, που προσφέρονται για λογοπαίγνια, αλλά βέβαια το σημαδιακό επώνυμο δεν είναι λόγος για να αποφευχθεί ο διορισμός κάποιου σε αξίωμα. Άλλωστε, είναι αστείρευτη η συλλογική μας λογοπαικτική ικανότητα, αφού, ας πούμε, στο πρόσφατο παρελθόν έδωσε λογοπαίγνια και με επώνυμα που εκ πρώτης όψεως δεν δίνουν πολλά περιθώρια· έτσι, τον Παπαδήμο τον είπανε Παπαδήμιο και έκαναν λόγο για Παπαδημοκρατία. Από την άλλη, η απουσία λογοπαιγνίων με το όνομα δεν σημαίνει ότι ο πολιτικός έχει κατακτήσει τον σεβασμό· για τον κ. Παπακωνσταντίνου δεν έχω ακούσει καμιά εύθυμη παραλλαγή του επωνύμου του, αλλά δεν θεωρείται και επιτυχημένος.

Αν παρέμενε υπουργός ο κ. Ράπανος είμαι βέβαιος ότι θα είχαμε λογοπαίγνια με τα ραπανάκια: ψωμί δεν έχουμε να φάμε, ραπανάκια για την όρεξη, είναι μια φράση που χλευάζει όσους προβάλλουν υπερβολικές απαιτήσεις ή κάνουν μεγαλόπνοα σχέδια παραγνωρίζοντας την πραγματικότητα. Τα ραπανάκια ή ρεπανάκια (όπως τα λέει ένας αγαπημένος φίλος) είναι το υποκοριστικό· λέμε ρεπάνι ή ραπάνι, αλλά νομίζω ότι ο τύπος με -α είναι ο συχνότερος. Αυτή η διτυπία υπάρχει ήδη από τα αρχαία, όπου καταγράφονται οι τύποι ράφανος και ρέφανος, αλλά και ράπανος και ρέπανος, γιατί στην ίδια λέξη υπάρχει κι άλλη διτυπία, με π ή με φ. Το βασικό ουσιαστικό ήταν η ραφανίς, αγνώστου ετύμου (από το ραδίως φαίνεσθαι, πίστευαν οι αρχαίοι).  Η ραφανίς ήταν κάποιο γογγύλι, αλλά επειδή, όπως συμβαίνει με πάρα πολλά οπωρολαχανικά, οι ίδιες λέξεις χρησιμοποιούνται σε διάφορες εποχές για διαφορετικά λαχανικά, δεν είμαστε βέβαιοι σε ποιο σημερινό λαχανικό αντιστοιχεί (μια εργασία υπάρχει εδώ).

Πάντως, για να πούμε και κάτι ακατάλληλο για ανηλίκους, συχνό μοτίβο σε αρχαίες κωμωδίες είναι ότι τους μοιχούς τους τιμωρούσαν βάζοντάς τους μια ραφανίδα «εκεί που ξέρουμε» και υπήρχε και το σχετικό ρήμα «ραφανιδώ». Ραφανίδας λαμβάνοντες καθίεσαν εις τους πρωκτούς τούτων, επισημαίνει ο σχολιαστής του Αριστοφάνη. Και ο Διογένης Λαέρτιος καταγράφει το ευφυολόγημα του Μενέδημου, ο οποίος είπε σε έναν μοιχό που καυχιόταν για τις επιτυχίες του: αγνοείς ότι ου μόνον κράμβη χυλόν έχει χρηστόν, αλλά και ραφανίδες; Δεν είναι μόνο το λάχανο νόστιμο αλλά και το ρεπάνι, μεταφράζει η έκδοση του Κάκτου, αλλά χωρίς υποσημείωση και χάνεται το αστείο.

Αλλά ο κ. Ράπανος παραιτήθηκε κι έτσι δεν θα γίνουν λογοπαίγνια για τα ραπανάκια και την όρεξη. Θα γίνουν ίσως με το στουρνάρι, διότι, όπως ξέρουμε, στουρνάρι λέγεται μεν η τσακμακόπετρα και κατ’ επέκταση κάθε αιχμηρή πέτρα, αλλά μεταφορικά στουρνάρι (και στούρνος) είναι ο αμόρφωτος, ο άξεστος, ο κουτός άνθρωπος. Το λέμε για ακαλλιέργητους ορεσίβιους, το λένε όμως και πολύ συχνά οι καθηγητές για τους (και: στους) μαθητές τους. Το έλεγαν και κάποιοι καθηγητές στο Μετσόβιο Πολυτεχνείο, που έβγαλα, και αυτοί ίσως πιο δικαιολογημένα, αφού ένας από τους ευεργέτες που χρηματοδότησαν το ίδρυμα ήταν και ο Νικόλαος Στουρνάρας ή Στουρνάρης, μετσοβίτης μεν αλλά εγκαταστημένος στην Αίγυπτο· άλλωστε και η οδός που περνάει μπροστά από την πλαϊνή είσοδο του ΕΜΠ είναι η οδός Στουρνάρα (όπως τη λένε όλοι) ή Στουρνάρη (όπως γράφουν οι πινακίδες).

Το επώνυμο Στουρνάρας φαίνεται πιθανότερο να προέρχεται από παρατσούκλι, αλλά αυτό το λέω χωρίς βεβαιότητα διότι το πιο δύσκολο κομμάτι της ετυμολογίας είναι η προέλευση των επωνύμων· δεν μπορείς να κάνεις σωστή ετυμολόγηση αν δεν ξέρεις πού εμφανίζεται το κάθε επώνυμο, ποιοι κλάδοι υπάρχουν κτλ. Εδώ που τα λέμε, και η ετυμολογία της ίδιας της λ. στουρνάρι δεν είναι ξεκαθαρισμένη. Τα περισσότερα λεξικά προκρίνουν προέλευση από το αμάρτυρο *στορυνάριον, υποκοριστικό του ελληνιστικού «στορύνη» (νυστέρι), το οποίο έτσι κι αλλιώς είναι σπάνια λέξη, μία φορά απαντά στη γραμματεία. Προσέξτε πόσες δυσκολίες έχει αυτή η ετυμολογία: σπάνια λέξη, αμάρτυρος τύπος υποκοριστικού, διαφορά σημασίας, διότι άλλο είναι το νυστέρι και άλλο η κοφτερή πέτρα. Δεν λέω ότι είναι αδύνατη η παραγωγή, αλλά είναι εξαιρετικά απίθανη. Αυτή την εξαιρετικά απίθανη (κατ’ εμέ) ετυμολογία τη δέχονται όλα τα λεξικά, έστω και με επιφυλάξεις, και μόνο το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη αναφέρει επίσης σαν δεύτερη εκδοχή την προέλευση από το αρωμουνικό sturnari, πληθυντικό του sturnare, που σημαίνει ακριβώς τον πυριτόλιθο, την τσακμακόπετρα, μια ετυμολογία που προσωπικά μού φαίνεται οφθαλμοφανής αλλά έχει το μειονέκτημα να μην είναι ελληνοπρεπής.

Κι εδώ ολοκληρώνεται η λεξιλογική μας περιήγηση από τον Ράπανο στον Στουρνάρα. Μακάρι να μπορούσαμε να σχολιάζουμε εξίσου ελαφρά και εύθυμα και τα πολιτικά και οικονομικά πράγματα της χώρας…

Advertisement