Μπιρ και όχι μπιτ

Διάβαζα τις προάλλες ένα άρθρο για τις ιδιωτικοποιήσεις των αεροδρομίων, και βρήκα εκεί τη φράση «υπάρχει σχέδιο να δοθούν τα αεροδρόμια μπιτ παρά», που μου δίνει την αφορμή για το σημερινό αρθράκι. Διότι, μπιρ και όχι μπιτ.

Δεν είναι βέβαια υποχρεωμένος να ξέρει κανείς τούρκικα, αλλά αν είναι να χρησιμοποιεί τουρκικές εκφράσεις καλύτερα να τις χρησιμοποιεί σωστά. Θέλω να πω, η σωστή έκφραση στα τούρκικα είναι «μπιρ παρά», και σημαίνει «έναν παρά», αφού το μπιρ (bir) είναι ο αριθμός ένα στα τούρκικα.

Μπιρ παρά θα πει λοιπόν «έναν παρά», και ο παράς ήταν ευτελές νόμισμα, το πιο μικρό που υπήρχε στην οθωμανική εποχή (η λίρα είχε 100 γρόσια και το γρόσι είχε 40 παράδες) επομένως αν πουλήσεις κάτι έναν παρά το δίνεις σχεδόν τζάμπα, μισοτιμής, κοψοχρονιά, το σκοτώνεις, το δίνεις πάμφθηνα, χάρισμα, όσο-όσο, το βγάζεις στο σφυρί, το δίνεις αντί πινακίου φακής (όλες αυτές τις εκφράσεις και μερικές ακόμα, και μαζί την προβληματική ετυμολογία της λέξης κοψοχρονιά, μπορείτε να τις βρείτε σε ένα παλιότερο άρθρο που το είχα γράψει για να βοηθήσω το εθνοσωτήριο έργο των αποκρατικοποιήσεων).

Άλλωστε και στα ελληνικά λέμε «δεν δίνω έναν παρά» όταν αδιαφορούμε εντελώς για κάτι, όταν δεν δίνουμε δεκάρα ή πεντάρα (και δη τσακιστή) γι’ αυτό, όπως δεν δίνει για άντρες έναν παρά (ή τουλάχιστον έτσι λέει) η μοντέρνα γυναίκα που θα καπνίζει και θα ψηφίζει. Ο ένας παράς λοιπόν είναι αμελητέος, άσχετο που αν χάσει το αριθμητικό και γίνει σκέτος παράς, τότε μεγαλώνει βέβαια απροσμέτρητα η αξία του και γίνεται κυρίαρχος του κόσμου: ο παράς, το χρήμα· και με τον υποκορισμό δεν μικραίνει, διότι όποιος «έχει παραδάκι» είναι για να τον ζηλεύουνε, όχι να τον λυπούνται. Αλλά ξέφυγα από το θέμα μου.

Για προφανείς λόγους, η έκφραση «μπιρ παρά» ακούγεται πολύ συχνά στις μέρες μας, τώρα που συζητάμε συνεχώς για πώληση και ξεπούλημα, εκποιήσεις, ιδιωτικοποιήσεις και αποκρατικοποιήσεις. Σκέφτομαι ότι ίσως υποσυνείδητα πολλοί, όταν θέλουν να δείξουν ότι το τίμημα της πώλησης είναι αξιοθρήνητα ευτελές, διαλέγουν την τούρκικη έκφραση, λόγω της δείνωσης των δάνειων λέξεων, αλλά μπορεί να πέφτω και έξω. Πάντως, την ακούμε συχνά από πολιτικούς και από σχολιαστές.

Και πολλές φορές την ακούμε και λάθος, όπως είπα, «μπιτ παρά». (Με αφορμή προηγούμενο λάθος αρθρογράφου του protagon είχε γραφτεί και σχετικό άρθρο στη Λεξιλογία, από το οποίο έχω αντλήσει υλικό εδώ). Και πολιτικοί κάνουν βέβαια το λάθος αυτό· για παράδειγμα, ψάχνοντας τα πρακτικά της Βουλής βρήκα ότι μπιτ παρά χρησιμοποίησε (στις 5.10.2011) ο Γ. Καρατζαφέρης. Συγγνωστό το λάθος, αφενός διότι είναι ξένη και άγνωστη γλώσσα και αφετέρου επειδή το «μπιτ» είναι πιο γνωστό από το «μπιρ».

Το μπιτ αυτό, επίσης τούρκικο, από το ρήμα bitmek που σημαίνει τελειώνω, σημαίνει «εντελώς»: είναι μπιτ ανόητος ή είναι μπιτ για μπιτ ανόητος. Συνώνυμό του είναι το «ντιπ» (επίσης τουρκικό, από το dip = πάτος), είναι ντιπ ανόητος, είναι ντιπ καταντίπ ανόητος. Σε αρνητική πρόταση, το μπιτ μπορεί να σημαίνει και «καθόλου» (δεν έχει μπιτ μυαλό· πιο συχνά: δεν έχει ντιπ μυαλό). Οπότε, δεν είναι περίεργο που ειπώθηκε και το «μπιτ παρά» αν και, όπως είπα, καλύτερα να το λέμε σωστά· και ακόμα καλύτερα να μην το λέμε, εννοώ όμως να μη χρειάζεται να το λέμε.

Πάντως, παρόλο που είπα πως δεν θεωρώ το λάθος σοβαρό, γέλασα διαβάζοντας το εξής τιτίβισμα: Ένα τιπ για τους πολιτικούς που αρέσκονται να μιλούν Τουρκικά: υπάρχει μπιρ παρά και μπιτ μ@λ@κας,… μπιτ παρά δε σημαίνει τίποτα.

Μπιτ βέβαια υπάρχουν και άλλα στη γλώσσα μας· υπάρχει το bit της πληροφορικής, το δυαδικό ψηφίο, δυφίο που το είπαν (αλλά δεν ξέρω αν θα πιάσει) και οι οχτάμπιτοι και δεκαεξάμπιτοι χαρακτήρες ή μικροεπεξεργαστές (δεκαεξαδύφιοι;). Υπάρχει και το μπιτ, ο ρυθμός, γκετ δατ μπιτ που έλεγε κάποιος. Υπάρχει και το Μπιτ Παζάρ της Θεσσαλονίκης, που το έχει τραγουδήσει η Μαριώ, μια γειτονιά με παλαιοπωλεία και πράγματι στα τούρκικα bit pazarι είναι το γιουσουρούμι, η υπαίθρια αγορά μεταχειρισμένων ειδών. Αυτό το Μπιτ όμως δεν είναι το μπιτ που σημαίνει «εντελώς», ούτε το μπιτ της πληροφορικής (αν και σκέφτομαι ότι σε καμιά πενηνταριά χρόνια τα γιουσουρούμια θα έχουν γεμίσει αρχαίους κομπιούτορες, οπότε θα μπορούμε να τα λέμε «bit παζάρ» ή δυφιοπαζάρ). Το μπιτ του Μπιτ παζάρ είναι το τουρκικό bit που σημαίνει «ψείρα». Είδατε βέβαια την αναλογία: flea market στα αγγλικά, marché des puces στα γαλλικά (και τα δυο σημαίνουν ‘αγορά των ψύλλων’ αν και οι γνώμες διίστανται ποιο είνα το αρχικό), μπιτ παζάρ δηλ. αγορά της ψείρας στα τούρκικα. Το θέμα ασφαλώς αξίζει κι άλλη διερεύνηση.

Είδαμε πως μπιτ υπάρχουν πολλά, αλλά και μπιρ βρίσκουμε πού και πού, εκτός από το μπιρ παρά. Υπάρχει καταρχάς το Μπιρ Αλλάχ, το μεγάλο τραγούδι του Γιάννη Σταμούλη Παπαϊωάννου (ή αλλιώς: Σαν βγαίνει ο χότζας στο Τζαμί), που εδώ βλέπω να το τραγουδάει, απροσδόκητα, ο Πάνος Κατσιμίχας. Μπιρ Αλλάχ, για να εφαρμόσουμε όσα μάθαμε σήμερα, θα πει Ένας (είναι ο) Αλλάχ, ένας είναι ο Θεός.

Υπάρχει κι άλλο ένα «μπιρ», και δεν εννοώ το μπίρι-μπίρι ή το μπούρου-μπούρου, δηλαδή την ακατάσχετη φλυαρία ή την χαμηλόφωνη κουβεντούλα. Είναι το Μπιρ Χακίμ· το Μπιρ Χακίμ είναι όαση και οχυρό στην έρημο της Λιβύης, όπου το 1942 η 1η Ταξιαρχία των Ελεύθερων Γάλλων με τη διοίκηση ενός στρατηγού αλσατικής καταγωγής με γερμανικό όνομα, του Μαρί-Πιέρ Κενίγκ (Koenig), πρόβαλε επί 16 μέρες αντίσταση στις κατά πολύ υπέρτερες γερμανοϊταλικές δυνάμεις του Ρόμελ και έριξε τον «κόκκο άμμου» που σταμάτησε την ως τότε καλοκουρδισμένη ναζιστική φονική μηχανή. Το Μπιρ Χακίμ είναι στάση στο παριζιάνικο μετρό, είναι και ποίημα του Φώτη Αγγουλέ, που ήταν φυλακισμένος από τους Άγγλους σ’ εκείνα τα μέρη λίγα χρόνια αργότερα (το έχει μελοποιήσει ο Θωμάς Μπακαλάκος):

Αντιφασίστες Έλληνες, το προσκλητήριο να γενεί
χωρίς κανένα σάλπισμα, με σιγανή φωνή.

Τα ελληνικά σαλπίσματα, αντιφασίστες σαλπιχτές,
για τους νεκρούς του Μπιρ Χακίμ γνώριμα τόσο που ’ναι,
μέσα σ’ αυτή την έρημο δεν πρέπει ν’ ακουστούνε·
μη σηκωθούνε κι οι νεκροί συντρόφοι μας και τρέξουνε,
γιατί δεν πρέπει ο βωμός της άγιας τους θυσίας
τόπος της εξορίας πως έγινε να δούνε.

Αντιφασίστες Έλληνες το προσκλητήριο να γενεί
χωρίς κανένα σάλπισμα με σιγανή φωνή·
μην τύχει και ξυπνήσουμε, μέσα στην άναστρη βραδιά,
τους  Έλληνες συντρόφους μας, που γαληνά κοιμούνται
αγκαλιασμένοι αδελφικά με τους φρουρούς του Μπιρ Χακίμ,
του ήρωα γαλλικού λαού αθάνατα παιδιά.

Αντιφασίστες Έλληνες, το προσκλητήριο να γενεί
χωρίς κανένα σάλπισμα, με σιγανή φωνή.

Στα τούρκικα χακίμ είναι ο σοφός, αλλά μπιρ χακίμ, που είναι άλλωστε αραβικό, δεν είναι «ένας σοφός», είναι «το πηγάδι του σοφού»· βλέπετε, στα τούρκικα υπάρχει κι άλλο μπιρ, που σημαίνει πηγάδι. Με τη λογική αυτή, μπιρ παρά μπορεί κανείς  να σκεφτεί πως είναι το πηγάδι που τρώει τα λεφτά, πηγάδι χωρίς πάτο που πληρώνουμε και πληρώνουμε χαράτσια και φόρους και τελειωμό δεν έχει. Κι όπως θα τραγουδούσε σήμερα ο Παπαϊωάννου, κι όταν πουλάμε μπιρ παρά, η χώρα μας ματώνει…

Advertisement