Γαργάλατα, η σχεδόν οριστική διαλεύκανση

 

Τις προάλλες στο Φέισμπουκ, οι φίλοι κάποιων φίλων (που δεν κινδυνεύουν να γίνουν και δικοί μου) ειρωνεύονταν ένα ποίημα του Τάσου Κουράκη, βουλευτή του Σύριζα, κατά πάσα πιθανότητα απλώς επειδή ήταν γραμμένο από πολιτικό πρόσωπο που δεν ανήκε στην παράταξή τους. Σχολίασα λοιπόν ότι θεωρώ πολύ φτηνό να χλευάζει κάποιος τα ποιήματα ενός πολιτικού του αντιπάλου για να εξευτελίσει μέσω αυτών τον πολιτικό αντίπαλο -και βέβαια αυτό το πιστεύω ανεξάρτητα από το ποιος είναι ο ποιητής πολιτικός, γιατί δεν είναι ο Κουράκης το μοναδικό παράδειγμα, από τους εν ενεργεία πολιτικούς έχουμε τον Χυτήρη του ΠΑΣΟΚ και τον Κουβέλη της ΔΗΜΑΡ, αλλά σίγουρα θα υπάρχουν κι άλλοι πολιτικοί που είχαν γράψει ποιήματα στη νεότητά τους -ή και που συνεχίζουν να γράφουν.

Και τον Χυτήρη παλιότερα τον είχαν κοροϊδέψει για τα ποιήματά του, π.χ. αυτό με τον υδραυλικό (το οποίο εμένα μ’ αρέσει). (Ο Κουράκης τα δικά του τα παρουσιάζει στον ιστότοπό του). Είναι άλλωστε κι ο χαρακτήρας της σύγχρονης ποίησης τέτοιος που πολύ εύκολα μπορείς να διακωμωδήσεις σχεδόν οποιοδήποτε ποίημα, φτάνει να έχεις μπόλικη κακή θέληση, λίγη ευρηματικότητα και αρκετή αναισθησία. Οπότε, εγώ προτιμώ να επικρίνω τους πολιτικούς για τις θέσεις τους και για τις πράξεις τους, και όχι για τα ποιήματά τους. (Βέβαια, το νόμισμα έχει και την αντίθετη όψη, ότι ο ποιητής πολιτικός προσελκύει κάποτε και κόλακες, πράγμα που έγινε και με τον Χυτήρη, αλλά αυτοί οι κόλακες είναι σπάνιοι και συνήθως ανήκουν στη σφαίρα των φιλολογούντων, δεν σκάνε μύτη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης).

Όμως, το κατεξοχήν παράδειγμα ποιητή πολιτικού ήταν ο Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας, που ανέβηκε σε ανώτατα αξιώματα και στους δύο τομείς: ως Αθανασιάδης-Νόβας διετέλεσε  κατ’ επανάληψη βουλευτής και υπουργός και το 1965 έγινε πρωθυπουργός, και ως Γ. Αθάνας ήταν βραβευμένος ποιητής και πεζογράφος που έφτασε να γίνει ακαδημαϊκός. Βέβαια, σε αυτά τα ανώτατα αξιώματα έφτασε χωρίς να το αξίζει και τόσο· πρωθυπουργός έγινε εξαιτίας της αποστασίας τον Ιούλιο του 1965 και ακαδημαϊκός επειδή ήδη ήταν παράγοντας της δημόσιας ζωής· σκεφτείτε μόνο ποιοι ποιητές δεν έγιναν ακαδημαϊκοί. Ωστόσο, ως ποιητής (και πεζογράφος, συγγραφέας να πούμε γενικότερα) ο Αθάνας αξίζει μια καλή θέση στην ιστορία των γραμμάτων μας και κάποια από τα έργα του θα μείνουν (να ένα από αυτά).

Ο Αθάνας-Νόβας είναι επίσης ο πολιτικός εκείνος που περισσότερο από κάθε άλλον λοιδορήθηκε για ποιήματά του, όταν, μετά την αποστασία του 1965 ο κεντρώος και αριστερός τύπος χτυπούσε (δίκαια) τον δοτό πρωθυπουργό χρησιμοποιώντας, ανάμεσα στ’ άλλα, τα ποιήματά του σαν όπλο. Ο Αθάνας είχε χαρακτηριστικό του γνώρισμα την εύκολη ρίμα και την επαρχιακήν αφέλεια στα νεανικά του ποιήματα (γραμμένα σαρανταβάλε χρόνια πριν), π.χ.

Στ’ αυτάκια εγώ θα σου κρεμώ
χνουδάτα κουμπουρέλια
το χνούδι θα σε γαργαλά
και κα-κα-κα τα γέλια

Κι έτσι άρχισαν να ξεφυτρώνουν στον τύπο της εποχής διάφορα δίστιχα που είτε ήταν όντως του Αθάνα (όπως το παραπάνω) είτε αποδίδονταν σ’ αυτόν, με κορυφαίο το περίφημο Γαργάλατα, που εμφανίστηκε πρώτη φορά στα Νέα,  (δείτε αριστερά) στις 29 Ιουλίου 1965,όταν η κυβέρνηση Νόβα ζητούσε ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή.

Κι ήταν τα στήθη σου άσπρα σαν τα γάλατα
και μου ’λεγες Γαργάλα τα.

Αυτό ήταν! Το Γαργάλατα αμέσως καθιερώθηκε, ο Νόβας έγινε «ο Γαργάλατας» και η ιαχή έμελλε να συνοδεύει όπου κι αν εμφανιζόταν, έγινε τίτλος επιθεώρησης και σατιρικής εφημερίδας, ακόμα και σήμερα είναι πολύ γνωστό.

Λιγότερο γνωστό είναι ότι το επίμαχο δίστιχο δεν είναι του Νόβα αλλά το εμπνεύστηκε ένας δημοσιογράφος των Νέων, ο Κώστας Σταματίου (1929-1991), ένας πολύ αξιόλογος δημοσιογράφος και κριτικός (και θεατρικός μεταφραστής) που είχε μια δημοφιλέστατη στήλη (Αδιακρισίες, και μετά Ωτοβλεψίες) στα Νέα, στην οποία άλλωστε και δημοσιεύτηκε το διστιχο. Όλα αυτά τα έχουμε συζητήσει κατ’ επανάληψη στο ιστολόγιο, δείτε ας πούμε εδώ.

Βέβαια, πρέπει να πω ότι ένας φίλος του ιστολογίου υποστηρίζει ότι έχει διαβάσει το Γαργάλατα σε ποίημα του Αθάνα σε ένα ρουμελιώτικο περιοδικό (ο Αθάνας ήταν από τη Ναύπακτο), αλλά δεν με πείθει· πιστεύω πως θα διάβασε άλλο ποίημα σαν κι αυτό που παρέθεσα παραπάνω.

Πριν από μερικούς μήνες, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, που αρχικά μόνο με μισόλογα παραδεχόταν ότι ο Σταματίου είχε την πατρότητα της κατασκευής (και το παραδέχτηκε ανοιχτά το 1995), έδωσε αναλυτική εξιστόρηση των γεγονότων.

Ωστόσο, τις προάλλες, ενώ ξεφύλλιζα κάποια παλιά τεύχη του περιοδικού Πλανόδιον είδα ότι το θέμα έχει διαλευκανθεί προ πολλού, σχεδόν βέβαια, και αυτό θα σας παρουσιάσω στο σημερινό φιλολογικό μας σημείωμα (όλα τα παραπάνω ήταν εισαγωγή όπως καταλάβατε). Ένας φίλος που του το είπα, σήκωσε τους ώμους -ποιον να ενδιαφέρει το θέμα, αναρωτήθηκε. Λυπάμαι, αλλά ενδιαφέρει εμένα. Όσα ακολουθούν βασίζονται σε δυο άρθρα του Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλου στο περιοδικό Πλανόδιον το 1995, αλλά προσθέτω και δικές μου φιοριτούρες.

Για να μην σας κρατάω σε αγωνία, ο πρώτος που αποδεδειγμένα έγραψε δίστιχο με στήθια σαν τα γάλατα και με γαργάλατα είναι ο Πωλ Νορ, κατά κόσμον Νίκος Νικολαΐδης (1899-1981), ένας από τους μεγαλύτερους ευθυμογράφους του μεσοπολέμου, που έγραφε και μη ευθυμογραφικούς στίχους (με το ψευδώνυμο Νίκος Λαΐδης) και ανήκε στην παρέα των αριστερών και μποέμηδων ποιητών του Μπάγκειου. Ο Πωλ Νορ επί δικτατορίας Μεταξά είχε την τόλμη να δημοσιεύει κάθε μέρα στη Βραδυνή ποιηματάκια που εκ πρώτης όψεως ήταν σαχλά, αλλά έκρυβαν ακροστιχίδα με αντιδικτατορικό σύνθημα, όπως Ζήτω η Δημοκρατία ή Χέσε μέσα στο φασισμό. Κάποια μέρα το 1937 το κατάλαβαν οι λογοκριτές και ο μοίραρχος Κολλάτος ήρθε να τον συλλάβει. Ειδοποιημένος από κάποιον συνάδελφο δημοσιογράφο, ο Πωλ Νορ μπήκε στο βαπόρι και πήγε στην Αμερική, απ’ όπου γύρισε οριστικά μετά το 1975.

Νωρίτερα όμως, το 1933, ο Πωλ Νορ είχε την ιδέα να εκδώσει ένα σατιρικό περιοδικό, την Παπαρούνα, που έβγαλε είκοσι συνολικά τεύχη και που την έχω παρουσιάσει στον παλιό μου ιστότοπο μια και συνεργάτης της ήταν ο Άχθος Αρούρης, ο παππούς μου δηλαδή, με σατιρικά ποιήματα και παρωδίες.

Είχε κι άλλους συνεργάτες ο Πωλ Νορ στην Παπαρούνα, αλλά την περισσότερη ύλη την έγραφε ο ίδιος, καθώς ήταν πραγματική μηχανή παραγωγής καλαμπουριών και είχε κι αυτός εύκολη τη ρίμα, όπως κάθε επιθεωρησιογράφος. Φυσικά, είχε επινοήσει κάμποσους φανταστικούς συνεργάτες που είχαν μόνιμες στήλες, όπως ο παπα-Ρούνας ή ο φον Φάππεν. Στη φιλολογική σελίδα υπήρχε τακτική ποιητική στήλη (τα ‘Απονενοημένα διαβήματα’) που την υπέγραφε ο ποιητής Όνειρος Κελεπούρης, ενώ δίπλα δημοσιεύονταν τα ‘Σπαραχτικά πεζοτράγουδα’ που τα υπέγραφε ο Πούλος Πουλόπουλος, πτωχεύσας παντοπώλης (σε επόμενα τεύχη εμφανίζεται και ο εκ κλεψιγαμίας αδελφός του, Μούλος Πουλόπουλος).

Στο όγδοο τεύχος λοιπόν της Παπαρούνας, στη στήλη του Πούλου Πουλόπουλου, εμφανίστηκε το «απελπισμένο πεζοτράγουδο» που βλέπετε αριστερά, με τίτλο «Αγκιναροκούκια στο Ζέφυρο» (έχω βέβαια την Παπαρούνα στο αρχείο μου). Αυτό το είδος παρωδίας που κορόιδευε γενικώς και αορίστως τους πρωτοποριακούς ποιητές ήταν πολύ της μόδας την εποχή εκείνη (όπως της μόδας ήταν τότε και τα πεζοτράγουδα). Όπως βλέπετε είναι γραμμένο με εξεζητημένο λεξιλόγιο, λίγο από βλάμικο και λίγο από παλαμικό, με τολμηρές σύνθετες λέξεις και χωρίς κανένα νόημα. Και περιέχει και τους στίχους που μας ενδιαφέρουν:

Άειντε λοιπόν και ξάπλωστα τα στήθεια σαν τα γάλατα
και λιγωμένη ανάερα γαργάλα τα, γαργάλα τα,
και τους καϋμούς μου κλάψε τους ανάλατα.

Όπως μας πληροφορεί η έρευνα του Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλου, όταν έγινε το 1965 η φασαρία με τα Γαργάλατα και τον Νόβα, ο Πωλ Νορ, που ζούσε στη Νέα Υόρκη, τηλεφώνησε στα γραφεία των Νέων και τους είπε ότι είναι δικό του το δίστιχο αλλά «κρατήστε το μυστικό να μη χαλάσει η πλάκα». Και μόνο αργότερα, το 1976, έγραψε στον Ρένο Αποστολίδη την εξής έμμετρη επιστολή, όπως συνήθιζε:

Ποιος τα γαργάλαγε!

Φίλε Ρένε,
τα χρόνια ρένε,
οι άνθρωποι κατα()ρένε,
αλλά οι στίχοι μένουν
οτιδήποτε κι αν σημαίνουν

και τη ζωή ομορφαίνουν,

ιδίως σαν μιλούν περί μαστών
και κάνουν έν’ ακαδημαϊκόν ονομαστόν –
εκτός αν «πάρουμε τον ποιητή μας λάθος
κι αλλάξουμε ποιητή!»

όπως συμβαίνει στην περίπτωση αυτή.

Ας αποδώσουμε λοιπόν τα του Νόβα τω Νόβα
και τα του Πούλου Πουλοπούλου τω Πούλω Πουλοπούλω

κι αυτό είναι ούλο!

Πάντως,
επί τη βάσει του συνημμένου δοκου-
μέντου θα απάλλαττα
τον παλαιό μου φίλο Αθάνα ή Νόβα τουπίκλην
Γαργάλατα!

και θ’ άφηνα να τα πάρη ούλα η… «Θάλαττα!»

SOS
πωλ νορ

(Έτσι υπέγραφε -σος εννοώντας, δικός σου)

Και επισύναπτε φωτοτυπία του τεύχους της Παπαρούνας με το στιχούργημα -αυτό που είδατε πιο πάνω. Ο Αποστολίδης είχε θεωρήσει ότι το «μέντου» είναι λογοπαίγνιο με το λατινικό mens-mentis, νους. Εγώ αντίθετα πιστεύω ότι είναι απλώς συλλαβισμένη η λέξη «δοκουμέντου», χωρίς υπονοούμενο, αν και δεν έχω δει το χειρόγραφο. Ο Τριανταφυλλόπουλος πάλι θεωρεί ιταμή τη στάση του Πωλ Νορ, εγώ όμως, λόγω παλαιάς οικογενειακής φιλίας, θα είμαι πολύ επιεικέστερος. Άλλωστε το τέχνασμα του Σταματίου το ήξεραν κι άλλοι, ακόμα και καθηγητές της Ηθικής (ο Παπανούτσος εννοώ) και κανείς δεν μαρτύρησε το μυστικό, διότι πολιτικός αγώνας γινόταν, η άλλη παράταξη αγόραζε βουλευτές με παλατιανά εκατομμύρια· δεν θα πήγαιναν κι αυτοί με το σταυρό στο χέρι.

Αλλά, στο κάτω-κάτω, δεν είμαστε καν βέβαιοι ότι ο Σταματίου άντλησε από τον Πωλ Νορ, αν άντλησε από κάποιον. Διότι υπάρχει και τρίτο πρόσωπο στην υπόθεση, όπως ο Τριανταφυλλόπουλος ανακάλυψε, κι αυτός είναι ο Πέτρος Πικρός, ο έλληνας Γκόρκι, γερός πεζογράφος του μεσοπολέμου, στέλεχος του ΚΚΕ έναν καιρό, ύστερα τροτσκιστής, που τον τελευταίο καιρό τα έργα του επανεκδίδονται και το αξίζουν. Στο κύκνειο άσμα του, τη Λαμπηδόνα του βυθού, εκδομένο το 1955, ο Πικρός περιγράφει μιαν ερωτική σκηνή, και γράφει:

Ύστερις από την πανδαισία τη μονόχνωτη, αναθυμιότανε τις γλύκες:

Κι ήτανε τα στήθια της
άσπρα σαν τα γάλατα.
Και δείχνοντάς τα μούλεγε…
Τι άλλο να μου πη, μπρος στο καλλίτερο που μπόραγε να γίνη;…
–γαργάλα τα! γαργάλα τα…»

Ο Πικρός πέθανε λίγο αργότερα, το 1956. Έχουμε λοιπόν ένα δίστιχο που το κατασκεύασε ο Σταματίου το 1965 (και το απέδωσε στον Νόβα), αλλά το είχε χρησιμοποιήσει ο Πικρός το 1955 και παλιότερα ο Πωλ Νορ το 1933. Ο Πικρός ήταν ομότεχνος και συνοδοιπόρος με τον Πωλ Νορ-Νικολαΐδη στον μεσοπόλεμο, δεν είναι καθόλου απίθανο να είχε διαβάσει την Παπαρούνα, πολύ περισσότερο αν η ρίμα του Πωλ Νορ «στήθια γάλατα – γαργάλατα» ήταν, όπως υποψιάζομαι, δημοφιλής στις παρέες της εποχής που σκάρωναν στιχάκια και τραγουδάκια πολύ περισσότερο απ’ ό,τι οι επόμενες γενιές ή η σημερινή. (Μπορεί μάλιστα το δίστιχο να ήταν αδέσποτο και να το μάζεψε ο Πωλ Νορ και να το έβαλε στο στιχούργημά του).

Ο Σταματίου, επίσης, που διάβαζε πολύ, ήταν αρκετά πιθανό να έχει διαβάσει το μυθιστόρημα του Πικρού, κάπως λιγότερο πιθανό να έχει δει την εφημερίδα του 1933. Μπορεί βέβαια να έφτασε το δίστιχο στ’ αυτιά του από άλλην οδό, ή μπορεί να το επινόησε κι ο ίδιος -δεν θέλει δα και ανυπέρβλητο στιχουργικό τάλαντο, απλώς οι πιθανότητες συνηγορούν υπέρ του δανείου. Αλλά κι αν συμφωνήσουμε ότι ήταν δάνειο, δεν ξέρουμε αν το πήρε από τον Πικρό ή από την Παπαρούνα του Πωλ Νορ, και δεν θα μάθουμε εκτός αν το ξέρει ο Λευτέρης Παπαδόπουλος και το πει κάποτε ή αν ο Σταματίου το είχε εκμυστηρευτεί στη σύζυγό του ή στον γιο του.

Οπότε, διαβάσατε (αν αντέξατε) ένα σωρό μπερδεμένες παλιές ιστορίες, που σχεδόν κανέναν δεν ενδιαφέρουν, χωρίς καν να φτάσουμε στην οριστική διαλεύκανση του μικρού φιλολογικού μυστηρίου. Ωστόσο, την πλησιάσαμε τη λύση, οπότε ίσως δεν ήταν άδικος ο κόπος. Και μου δόθηκε κι η ευκαιρία να επαναλάβω την παράκληση, να μην κοροϊδεύετε τους ποιητές, αν τύχει κι ανακατεύονται με την πολιτική. Αν και δεν ξέρω τι είναι χειρότερο: να κοροϊδεύουν τους ποιητές ή να τους αγνοούν εντελώς, όπως συνήθως γίνεται;

 

Advertisement