Μουσαντένιο μούσι

Το σημερινό άρθρο είναι επανάληψη ενός άρθρου που είχαμε δημοσιέψει πέρσι τέτοιον καιρό, και που είχε ανεβεί το 2008 στον παλιό μου ιστότοπο, αλλά με καναδυό ουσιαστικές διορθώσεις σε βασικά σημεία.

Η λέξη «μουσαντένιος» μπήκε ορμητικά στην επικαιρότητα των τηλεπαραθύρων πριν από 3-4 χρόνια, με τον δικηγόρο… Πεντακαθαρίδη εκ Θεσσαλονίκης που βιντεοσκοπήθηκε (παράνομα, αλλά ποιος τα εξετάζει αυτά) να κομπάζει για τη «μουσαντένια» αγωγή που είχε κάνει, παναπεί ψεύτικη, ή πιο σωστά γεμάτη εσκεμμένα λάθη ώστε να καταρρεύσει στο δικαστήριο. Μουσαντένια λοιπόν, μια λέξη που δεν υπάρχει στα γενικά λεξικά, όπως παρατήρησε τότε σε άρθρο του ο Παντελής Μπουκάλας. Το slang.gr που κάνει καλή δουλειά στη συγκέντρωση όρων από διάφορες ιδιολέκτους, έχει καταγραμμένο τον όρο «μουσαντέ», και για να πω την αμαρτία μου, εγώ πίστευα ότι πρόκειται για σχετικά νέο σχηματισμό. Πάντως, δεν περίμενα τις κομπίνες του Βαλτοπεδίου για να μάθω τη λέξη, την είχα ήδη συναντήσει, κυρίως σε ποδοσφαιρικά συμφραζόμενα, όπου το τάδε πέναλτι θεωρήθηκε μουσαντένιο, δηλαδή ανύπαρκτο, ψεύτικο. Λίγο παλιότερα, θαρρώ, αυτό το λέγαμε «πέτσινο».

Ωστόσο, το μουσαντένιος και το μουσαντέ δεν είναι και τόσο καινούργιοι όροι. Τους βρίσκω στο λεξικό της πιάτσας του Ζάχου (1981). Ακόμα παλιότερα, στο λεξικό της πιάτσας του Βρασίδα Καπετανάκη (πρώτη έκδοση 1950, δεύτερη 1962) βρίσκω τον τύπο μουσαντά, ως επίρρημα, με σημασία «ψέματα, δήθεν» και με παραδειγματική φράση: Αυτά που είπα χτες, τα είπα μουσαντά, για να τ’ ακούει η γυναίκα μου. Όμως, εκεί που το λήμμα έχει την τιμητική του, είναι στα Καλιαρντά του Ηλία Πετρόπουλου (1971), ο οποίος καταγράφει όχι μόνο τα λήμματα «μουσαντό» ( = ψέμα) και «μουσαντένιος» (πλαστός, ψεύτικος ), αλλά και δεκάδες άλλα λήμματα με πρώτο συνθετικό το «μουσαντο-», το οποίο προσδίδει στις λέξεις τη σημασία του ψεύτικου, του πλαστού. Για παράδειγμα, μουσαντόμαγκας είναι στα καλιαρντά ο μπαμπέσης. Εκτός λεξικών, τη λέξη την ακούμε στην ταινία Διπλοπεννιές (1965) του Σκαλενάκη, όπου ο Αυλωνίτης λέει στον Παπαμιχαήλ (που δεν ξέρει να παίζει μπουζούκι): «Θα βαστάς μπουζούκι, στα μουσαντά, μουσαντένιο».

Κατά τον Ηλία Πετρόπουλο, το μουσαντό κτλ. προέρχονται από το μούσι, με ψευτογαλλική κατάληξη. Αυτό εκ πρώτης όψεως φαίνεται λογικό, εφόσον «μούσι» σημαίνει μεταφορικά το ψέμα,  μια σημασία που τη θυμάμαι από παιδί· πολλές φορές μάλιστα πιάναμε απλώς το πηγούνι με τα δάχτυλα για να δηλώσουμε σιωπηρά ότι αυτό που ακούμε είναι μούσι. Πώς άραγε έφτασε το μούσι να σημαίνει «ψέμα»; Μην ξεχνάμε πως στην καθομιλουμένη τα παχιά ή τα ανόητα λόγια λέγονται τρίχες –και τι άλλο είναι το μούσι παρά πολλές μακριές τρίχες (ενίοτε και κατσαρές); Θαρρώ λοιπόν πως από τις τρίχες περάσαμε στο μούσι. Ασφαλώς όμως θα έπαιξαν ρόλο και οι ψεύτικες γενειάδες, οι αποκριάτικες, που είναι το πιο εύκολο μασκάρεμα. Κάπως έτσι και η αρχαία φενάκη, που αρχικά σήμαινε την περούκα, πήρε τη σημασία του ψέματος, της απάτης.

Από πού ετυμολογείται όμως το μούσι; Θα περίμενε κανείς να είναι ομόρριζο με το μουστάκι, αλλά δεν είναι· ούτε με το μουσούδι. Δεν έχω χώρο να επεκταθώ στις ετυμολογίες αυτές, αλλά το μεν μουστάκι είναι αυτοχθόνως ελληνικό (και από τη λέξη μύσταξ προέρχονται τα moustache και συναφή των ευρωπαϊκών γλωσσών) το δε μουσούδι είναι από το ιταλικό muso. Αντίθετα, το μούσι είναι γαλλικό, και δη γαλαζοαίματο!

Οι εστεμμένες τρίχες του Ναπολέοντα του μικρού

Οι γαλλομαθείς θα σας πουν ότι στα γαλλικά mouche είναι η μύγα, είναι όμως και το μικρό γενάκι κάτω από το κάτω χείλος. Τώρα, η τριχοφυική ορολογία μπερδεύεται, διότι εμείς αυτό το γενάκι το λέμε μπαμ τρελελέ. Να πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Μια μέρα που δεν είχε τι να κάνει (λόγω τιμής, έτσι λέει το λεξικό!) ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ο 13ος, διάταξε τους αξιωματικούς της φρουράς του να ξυρίσουν τα γένια τους, έτσι που ν’ αφήσουν μόνο το μουστάκι κι ένα γενάκι μικρό, ίσα μια κουτσουλιά, κάτω από το κάτω χείλος. Την ίδια μόδα, άλλωστε, την ακολούθησε κι ο ίδιος, και γι’ αυτό το γενάκι εκείνο ονομάστηκε αρχικά «βασιλικό» (la royale).

Αργότερα, το γενάκι αυτό, επειδή ήταν μικρό και μαύρο, πήρε την ονομασία mouche, παναπεί μύγα, από το 1840 περίπου. Την ίδια περίπου εποχή ο αυτοκράτορας Λουδοβίκος Ναπολέων ο 3ος (1808-1873), ο λεγόμενος «ο μικρός» και άξιος του προσωνυμίου του, είχε ένα διάσημο mouche, που όπως βλέπετε στην εικόνα το άφηνε λιγάκι πιο μακρύ, και αυτό ονομάστηκε l’impériale (το αυτοκρατορικό). Σύμφωνα με την πρόταση του Κ. Δαγκίτση, από αυτό το «λεμπεριάλ» ή το «μπαρμπ εμπεριάλ» μπορεί να προήλθε, μέσα από κακοτράχαλα μονοπάτια, το δικό μας «μπαμ τρελελέ». Ωστόσο, πιο πειστική αν και λιγότερο ένδοξη βρίσκω την πρόταση του Κ. Καραποτόσογλου, ότι το μπαμ τρελελέ, που αλλού ακούγεται και ως νταμ τιριλέ, προέρχεται από το τούρκικο bam teli = υπογένειο (και ακριβέστερα οι τρίχες (tel, από εκεί και το τέλι) κάτω από το κάτω χείλος).

Το μπαμ τρελελέ είναι ίσως παλιομοδίτικο αλλά ακόμα το συνηθίζουν κάποιοι (π.χ. ένας από τους Κατσιμιχαίους, δεν θυμάμαι ποιος). Τη λέξη θα την ακούσετε και ως μπαμ τερλελέ (έτσι λέγεται και μια μουσική σκηνή της Θεσσαλονίκης) ή μπαμ τιρλελέ ή μπαμ τιριλέμ, για να μην επεκταθώ στις πιο αλλόκοτες παραλλαγές.

Μάλιστα, σε άρθρο του Στέφ. Στεφάνου για την Αθήνα της εποχής του Γεωργίου του Α’ αναφέρεται ότι ο Μελέτης, ο καλύτερος μπαρμπέρης της εποχής, στην οδόν Αιόλου, «όταν ήθελε να ξυρίσει το μπαμ τρελελέ, όπως ελέγετο το κάτωθεν του στόματος γενάκι, εφώναζε του πελάτου ‘να κάνει μύγδαλο’, να φουσκώσει δηλαδή εσωτερικώς με τη γλώσσα του το μέρος εκείνο». Αναρωτιέμαι πώς το έλεγαν στον αυτοκράτορα οι δικοί του κουρείς.

Ας αφήσουμε όμως το μπαμ τρελελέ κι ας γυρίσουμε στο μούσι. Το mouche το γαλλικό έγινε σ’ εμάς μούσι, μάλλον στα τέλη του 19ου αιώνα (τη λέξη μούσι την έχω βρει σε εφημερίδα του 1902) και με το δανεισμό σαν να μεγάλωσε κιόλας, αφού αρχικά μεν σήμαινε το υπογένειο (που οι Γάλλοι το λένε bouc), ενώ σήμερα μπορεί να σημαίνει και το γένι, αν και ίσως όχι τη μακριά γενειάδα. Όσο για το γαλλικό mouche, τη μύγα, είναι λατινικής αρχής (musca), αλλά αυτή την ετυμολογία την αφήνω για άλλη φορά. Ταιριάζει πάντως να πω ότι όταν κάποιος λέει χοντρά ψέματα, σαν αυτά που μας σερβίρουν πολλοί και διάφοροι από τα τηλεπαράθυρα, ή όταν απλώς λέει ανοησίες, λέμε ότι μας γέμισες αλογόμυγες. Να λοιπόν μια ακόμα σύνδεση, έστω και συμπτωματική, της μύγας με το μούσι και με τις μουσαντένιες ιστορίες.

Αυτά έλεγε το παλιό άρθρο, αλλά η σύνδεση του μουσαντένιου με το μούσι, που πρότεινε ο Ηλίας Πετρόπουλος και που μου είχε φανεί πειστική, μάλλον δεν είναι αληθινή. Σύμφωνα με πειστική πρόταση του Κ. Καραποτόσογλου, που έγινε επίσης σε αυτό το ιστολόγιο, η λ. προέρχεται από το τουρκικό musanna‘ (πρόσθετος, τεχνητός, πλαστός, πλαστογραφημένος). Λογικό είναι μια λέξη που σημαίνει την απάτη και το ψέμα να είναι απατηλή και στην ετυμολογία της!

θα βαστάς μπουζούκι, στα μουσαντά, μουσαντένιο