Ένας φακίρης, πολλοί φουκαράδες

Ελπίζω βλέποντας τον τίτλο να μη σκεφτήκατε ότι αναφέρεται στην πολιτική ή οικονομική κατάσταση της χώρας μας -αν και θα μπορούσε κάποιος να πει ότι στην Ελλάδα ένας φακίρης, δηλαδή θαυματοποιός αμφιβόλου ποιότητας και αποτελεσματικότητας, έχει δημιουργήσει πολλούς, χιλιάδες και χιλιάδες φουκαράδες. Όχι όμως, αφενός ο υπεύθυνος δεν είναι μόνο ένας και αφετέρου το σημερινό άρθρο δεν πολιτικολογεί ούτε οικονομολογεί, αλλά λεξιλογεί: θα δούμε αυτές τις δυο λέξεις, που είναι συγγενικές μεταξύ τους.

Φακίρης είναι στα ελληνικά ο Ινδός ασκητής, με το σαρίκι και το περίζωμα γύρω από τα σκέλια, που οι γελοιογράφοι αγαπούν να τον παρουσιάζουν να ξαπλώνει σε καρφιά σε έναν από τους πιο ανθεκτικούς κοινούς τόπους της γελοιογραφίας -όλοι θα έχετε δει τέτοια σκίτσα, σαν κι αυτό εδώ που έκλεψα από το Διαδίκτυο. Λένε πως επειδή τα καρφιά είναι πολύ κοντά το ένα στο άλλο, μπορούν να στηρίζουν το βάρος του σώματος χωρίς να το τρυπάνε και ότι στην πραγματικότητα ο φακίρης δεν έχει καμιά ιδιαίτερη αντοχή στον πόνο· ίσως είναι έτσι, αλλά και πάλι δεν το έχω δοκιμάσει. Είναι όμως φακίρης και γενικότερα ο θαυματοποιός, που καταπίνει σπαθιά και κάνει διάφορα άλλα τέτοια κόλπα, που λέγονται «φακίρικα», και στην αργκό φακίρικο κόλπο ή σκέτο φακίρικο είναι ένα τέχνασμα, μια πατέντα που λύνει με μαγικό (αλλά κάποτε και ύποπτο) τρόπο ένα πρόβλημα, ή που φέρνει απροσδόκητο αποτέλεσμα, όπως σε πρόσφατο τίτλο άρθρου σε επαρχιακόν ιστότοπο, «Τα φακίρικα ενός διαγωνισμού», όπου καταγγέλλεται η εφαρμογή ενός μαθηματικού τύπου που έφερε νικητή του διαγωνισμού τον δεύτερο πλειοδότη.

Περιέργως, η σημασία αυτή δεν καταγράφεται στο slang.gr, αν και υπάρχει η έκφραση «τη βγάζω φακίρικα», για κάποιον που ζει ασκητικά, πολύ φτωχικά, κάτι σαν υπερθετικός βαθμός του «τη βγάζω σπαρτιάτικα». Θυμάμαι επίσης στα μαθητικά μου χρόνια, πως η στερεότυπη απάντηση στην καθιερωμένη ατάκα «μάγος είσαι;» (που τη λέγανε σε κάποιον που έκανε μιαν αυτονόητη πρόβλεψη) ήταν «όχι, βοηθός φακίρη». Παναπεί, ο φακίρης έχει δυο όψεις, την ασκητική και την ταχυδακτυλουργική.

Ο φουκαράς, αντιθέτως, έχει μία όψη, την αξιοθρήνητη. Φουκαράς είναι ο φτωχός, ο κακομοίρης, ο αξιολύπητος. Η λέξη είναι φορτισμένη· λέγοντας κάποιον «φουκαρά» συνήθως τον συμπονάμε, συμπάσχουμε για την κατάστασή του («ρε τι έπαθε ο φουκαράς!»). Ο φουκαράς έχει κάμποσες παραλλαγές· υπάρχει ο φουκαριάρης, που δεν διαφέρει σε σημασία, αλλά έχει ευκολότερο θηλυκό, τη διάσημη πια «τη φουκαριάρα τη μάνα μου»· υπάρχει και ο φουκαρατζίκος, που είναι από τα λίγα υποκοριστικά με αυτή τη σπάνια κατάληξη, αν και ο Καρυωτάκης απαθανάτισε τον φουκαράκο, τον φαντάρο Μιχαλιό, που πέθανε στρατιώτης και σαν τον έθαψαν Απάνω του σκεπάστηκεν ο λάκκος / μα του άφησαν απέξω το ποδάρι: / Ήταν λίγο μακρύς ο φουκαράκος… Υπάρχει ακόμα και το φουκαραδάκι, που μου φέρνει στο νου τον Βέγγο και γενικά τον παλιό ελληνικό κινηματογράφο. Λέξη «φουκαραλίκι» δεν ξέρω αν υπάρχει· σε λεξικό δεν τη βρήκα, και είναι ζήτημα αν βγάζει μία-δύο γκουγκλιές. Ωστόσο, αν την ακούσουμε θα καταλάβουμε ότι σημαίνει την ιδιότητα, την κατάσταση του φουκαρά. Η λέξη υπάρχει στα τούρκικα (fikaralik), όπου βρήκα και την παροιμία fιkaralik maskaralik, φουκαραλίκι μασκαραλίκι, παναπεί η φτώχεια σε αναγκάζει να κάνεις πράγματα που δεν είσαι περήφανος γι’ αυτά.

Όμως αυτές τις δυο λέξεις, τον φακίρη και τον φουκαρά (ή μάλλον τους φουκαράδες) δεν τις συνδύασα τυχαία στον τίτλο, το είπα κιόλας ότι συνδέονται μεταξύ τους. Όχι απλώς συνδέονται, ετυμολογικά θα λέγαμε ότι ουσιαστικά είναι η ίδια λέξη. Να εξηγηθώ. Τον φακίρη τον πήραμε από τα τούρκικα (fakir, φτωχός αλλά και ασκητής), δάνειο από τα αραβικά (faqir). Και τον φουκαρά από τα τούρκικα τον πήραμε, από το fukara, δάνειο και αυτό από τα αραβικά (fuqara), που όμως είναι ο πληθυντικός του faqir! Δηλαδή στα αραβικά, το ουσιαστικό faqir (φτωχός) έχει πληθυντικό fuqara (οι φτωχοί). Στα τούρκικα η λέξη σχηματίζει και ομαλό πληθυντικό (fakirler) αλλά και ανώμαλο (αραβότροπο) πληθυντικό, fukara, κι αυτό το τελικό -a θεωρήθηκε στα ελληνικά ενικός.

Στα τούρκικα μάλιστα υπάρχει και η έκφραση fakir fukara, που σημαίνει τους πάμφτωχους, τους φτωχότερους των φτωχών, αυτούς που δεν έχουν περιουσία και στον ήλιο μοίρα. Η έκφραση έχει περάσει και στα ελληνικά, φακίρ φουκαρά(ς) και θα τη βρείτε αρκετά συχνά στα έργα του Παπαγιώργη τα σχετικά με το 1821. Βέβαια, στα τουρκικά έχω την εντύπωση (και διορθώστε με) πως το fakir fukara είναι σε πληθυντικό αριθμό, ενώ εμείς το χρησιμοποιούμε στον ενικό, αλλά συχνότατα με συλλογική σημασία, όπως π.χ. όταν λέμε ότι οι νόμοι δείχνονται άτεγκτοι όταν έχουν να κάνουν με τον φακίρ φουκαρά.

Κι έτσι, όπως ο Τούρκος λέει patates τη μία πατάτα και barbunya το ένα μπαρμπούνι, προφανώς επειδή έτσι άκουσε να τα διαλαλεί ο Ρωμηός μανάβης ή ψαράς, έτσι και εμείς είπαμε φουκαρά σε ενικό αριθμό τους fukara των Τούρκων, και μετά πλάσαμε λογικότατα δικό μας πληθυντικό, τους φουκαράδες. Κάτι παρόμοιο έγινε και με μερικές ακόμα λέξεις, σαν τον ουλεμά (μουσουλμάνος λόγιος, που είναι δάνειο από το ulema, αραβικός πληθυντικός του alim (λόγιος, σοφός).

Πάντως, το φαινόμενο του διπλού δανεισμού δυο τύπων της ίδιας λέξης, αν και σπάνιο, δεν είναι μοναδικό. Υπάρχει κι άλλη μια τουρκική λέξη που την έχουμε δανειστεί διπλά, στον ενικό και στον πληθυντικό, σαν τον φακίρη και τον φουκαρά, αλλά την αφήνω για μελλοντικό άρθρο και παρακαλείται ο Δύτης και οι λοιποί αραβοτουρκομαθείς να μην τη μαρτυρήσουν. Προς το παρόν μένουμε εδώ, στον ένα φακίρη και τους πολλούς φουκαράδες. Αν και φοβάμαι πως ούτε με φακίρη μπορεί να βγει το πρόγραμμα του μνημονίου.