Τα πούρα των τραμπούκων

Την Κυριακή που μας πέρασε, το Βήμα δημοσίεψε ένα άρθρο του κ. Θ. Πάγκαλου, στο οποίο ο πρώην υπουργός επιχειρεί μια εσφαλμένη και επικίνδυνη, κατά τη γνώμη μου, ταύτιση των «δύο άκρων», του Σύριζα και της Χρυσής Αυγής. Θα δώσω ένα απόσταγμα παγκαλικής σοφίας για να πάρετε μια ιδέα: Αν ο κύριος Μιχαλολιάκος και οι μαυροφορεμένοι του είναι τα SS, τότε ο κύριος Τσίπρας και τα παρδαλά στίφη του είναι τα SA με όρους Βαϊμάρης. Ωστόσο, επειδή εδώ εμείς προτιμάμε να λεξιλογούμε, δεν θα μπω στην ουσία του άρθρου (μπορείτε, αν δεν έχετε τίποτ’ άλλο να κάνετε, να το διαβάσετε όλο εδώ). Θα περιοριστώ  στις γλωσσικές πτυχές του. Διότι ο Θ. Πάγκαλος συνηθίζει να διανθίζει τα κείμενά του με γλωσσικές πληροφορίες. Έτσι, το άρθρο ξεκινάει με  ορισμό του τραμπούκου από δύο λεξικά και με την πληροφορία ότι το όνομα συνδέθηκε με την πολιτική επειδή στα λατινοαμερικάνικα πραξικοπήματα οι διοργανωτές μοίραζαν πούρα τύπου trabuco για να εξασφαλίζουν χειροκροτητές.

Πράγματι, αυτή είναι η επικρατούσα άποψη για τη γέννηση της λέξης τραμπούκος. Σύμφωνα π.χ. με το ΛΚΝ, η λέξη προέρχεται από το ισπαν. trabucos (πληθ. που θεωρήθηκε ενικός) μάρκα πούρων (η ονομασία από την ομοιότητα με trabuco, παλιό τύπο όλμου) που παλιοί πολιτικοί προσφέρανε στους ανθρώπους τους (πρβ. το τραμπούκο `φιλοδώρημα΄). Τα ίδια λέει και ο Μπαμπινιώτης. Στο ετυμολογικό γλωσσάρι του Παπαδιαμάντη, ο Κ. Καραποτόσογλου δίνει ότι trabuco είναι μεγάλο, χαμηλής ποιότητας πούρο, που δινόταν ως δώρο σε εκλογέα ή σε κομματάρχη (με παραπομπή σε ισπανοαγγλικό λεξικό που δεν το έχω). Και, παρόλο που σήμερα υπάρχει μάρκα πούρων Trabucos, αρχικά δεν επρόκειτο για εμπορική ονομασία κατοχυρωμένη, αλλά για όνομα ενός τύπου πούρων.

Και πράγματι, το πούρο, είναι συχνό φιλοδώρημα. Η έννοια του ρεγάλου ή της δωροδοκίας υπάρχει ιδίως στα παλιότερα λεξικά. Στο λεξικό της Πρωίας, ας πούμε, διαβάζουμε ότι τραμπούκος και (το) τραμπούκο είναι: α) είδος πούρου της Αβάνας και β) η ευτελής δωροδοκία, και μετωνυμικά ο τραμπούκος είναι «ο λαμβάνων τραμπούκο, ο ευτελής, ουτιδανός, άνθρωπος των καταγωγίων, κουτσαβάκης». Παρόμοια και ο Δημητράκος, για τον οποίο τραμπούκος είναι «ο λαμβάνων τραμπούκο, ο ευτελώς χρηματιζόμενος κομματάρχης, ο πωλών την ψήφον του εκλογεύς». Σχεδόν απουσιάζει δηλαδή η σημερινή έννοια του μπράβου που βιαιοπραγεί και στο προσκήνιο βρίσκεται η ευτελής εξαγορά ή δωροδοκία των ανθρώπων αυτών. Ότι τραμπούκο σήμαινε φιλοδώρημα, μπαξίσι, δωροδοκία, το τεκμηριώνει και ο Παπαδιαμάντης στους Χαλασοχώρηδες, όταν βάζει τον ταβερνιάρη Δημήτρη Τσιτσάνη να παραπονιέται ότι οι ισχυροί κομματάρχες τρώνε όλο τον τραμπούκο (τα χρήματα που μοίραζαν οι υποψήφιοι βουλευτές) και δεν περισσεύει για τους παρακατιανούς: «Πού επερίσσευε τραμπούκος απ’ αυτούς που έχουν δόντια, κατάλαβες, για να φάνε κι οι άλλοι, οι παραμικροί;»

Επομένως, φαίνεται πολύ πιθανή η πορεία της λέξης από το πούρο στο φιλοδώρημα και από το φιλοδώρημα στον λήπτη του. Ένα σημείο που δεν έχω διαλευκάνει είναι αν η σημασία «φιλοδώρημα, ιδίως σε εκλογέα ή κομματάρχη» αναπτύχθηκε στα ισπανικά ή στα χώματά μας. Ο Καραποτόσογλου φαίνεται να υπονοεί ότι υπήρχε ήδη στα ισπανικά αυτή η σημασία, αλλά σε σημερινά λεξικά δεν τη βρήκα. Επίσης αδιευκρίνιστο έχω το αν η λέξη έφτασε στα ελληνικά απευθείας από τα ισπανικά ή αν μεσολάβησαν τα ιταλικά.

Θα μπορούσε το άρθρο να τελειώνει εδώ, αλλά θα φλυαρήσω κι άλλο για να φωτίσω ή για να μπερδέψω κάποιες πλευρές του ζητήματος.

Η αρχική σημασία της λέξης trabuco, στα ισπανικά, δεν είναι το πούρο. Αρχικά, trabuco στα ισπανικά είναι ένα είδος καταπέλτη των μεσαιωνικών χρόνων, και μετά ένα εμπροσθογεμές τουφέκι, απ’ αυτά που τα λέμε και μουσκέτα. Ομολογώ ότι δεν έχω καταλάβει αν ο μοντέρνος καταπέλτης και το πρωτόγονο τουφέκι είναι απλώς ομόηχες λέξεις διαφορετικής ετυμολογίας ή αν η δεύτερη είναι μετεξέλιξη της πρώτης. Πάντως, το μουσκέτο έμεινε, και το μουσκέτο, από το σχήμα της κάννης του, έδωσε το όνομά του στο πούρο.

Η λέξη trabuco με τις δυο σημασίες (του μουσκέτου και του πούρου) περνάει και στα γαλλικά. Ο trabucaire ήταν στρατιώτης οπλισμένος με τέτοια μουσκέτα, και βέβαια οι στρατιώτες αυτοί, όταν ξέμεναν από μισθοδοσία συχνά μετατρέπονταν σε ληστές και λήστευαν ταξιδιώτες, στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, και από τις δυο μεριές των Πυρηναίων. Θα μπορούσε ο δικός μας τραμπούκος να προέρχεται από εκεί, από τους στρατιώτες-ληστές, αλλά δεν έχω καμιά πηγή που να γεφυρώνει τα Πυρηναία με τον ελλαδικό χώρο.

Υπάρχει και μια άλλη θεωρία, ότι ο τραμπούκος προέρχεται από όνομα προσώπου.  Σε παλιά άρθρα τους στη Νέα Εστία (το 1960), ο Κώστας Μπίρης και ο Τάκης Λάππας κάνουν λόγο για έναν κομματάρχη του Βούλγαρη, ονόματι Κανέλλο Τραμπούκο. Ο Κανέλλος Τραμπούκος, κατά τα λεγόμενά τους, ήταν αγαθότατος άνθρωπος, ελεούσε τους πάντες, πίστευε όμως ότι οι νόμοι είναι για να εξυπηρετούν τους ανθρώπους του κόμματός του μόνο. Ο Δημήτριος Βούλγαρης (1802-1877), που ονομάστηκε και Τζουμπές επειδή φορούσε τον τζουμπέ, ένα μακρύ ίσαμε τα πόδια πανωφόρι, θεωρείται η επιτομή της πολιτικής φαυλότητας. Έκανε οχτώ φορές πρωθυπουργός -τα αναφέρω αυτά για να τοποθετήσουμε χρονικά και τον Κανέλλο Τραμπούκο, που, αν υπήρξε, θα πρέπει να έδρασε στις δεκαετίες 1850-1870. Δεν είναι αδύνατο η λέξη να προήλθε από αυτόν τον δυναμικό κομματάρχη, αλλά μου φαίνεται ελάχιστα πιθανό· πιο πιθανό βρίσκω ο Κανέλλος να πήρε το παρατσούκλι Τραμπούκος επειδή μοίραζε τραμπούκο στους εκλογείς ή έπαιζε ρόλο τραμπούκου με τη σημερινή σημασία.

Πότε μπήκε όμως στη γλώσσα μας η λέξη τραμπούκος; Ο Πάγκαλος λέει «πριν από το 1909» αλλά αυτό είναι ασαφές. Η παλαιότερη εμφάνιση της λέξης που έχω βρει είναι τρανταχτή, μια και Τραμπούκος είναι ο τίτλος μιας πολιτικοσατιρικής εφημερίδας που κυκλοφόρησε το 1866 ως το 1869. Για να κάνω μια παρένθεση, τον 19ο αιώνα κυκλοφορούσαν στην Αθήνα πολλές τέτοιες πολιτικοσατιρικές εφημερίδες με μάλλον αστείους τίτλους όπως Γάιδαρος, Διάβολος, Τρακατρούκα, Διαολαποθήκη, που γράφονταν συχνά ολόκληρες από ένα άτομο. Ο Ροΐδης έχει ψάλει τον εξάψαλμο σε αυτούς τους δημοσιογράφους -τους κατηγόρησε ότι ζούσαν από τη χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων και από εκβιασμούς. Ο συντάκτης του Τραμπούκου, πάντως, στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας, επιβεβαιώνει τον Ροΐδη, αφού γράφει σαρκαστικά: Ημπορούμεν να γίνωμεν υπουργικοί [κυβερνητικοί] αν πληρωθώμεν, δυνάμεθα να γίνωμεν αντιπολιτευόμενοι αν μας μετρήσωσι χρήματα. … Τας αρχάς της εφημεριδογραφίας μας ακολουθούντες τιθέμεθα εις πλειοδοσίαν. Αδελφοί υπουργικοί και αντιπολιτευόμενοι, σπεύσατε να προσθέσητε τιμήν.

Αρκετά αργότερα, στο ογδοηκοστό τεύχος του, τον Ιούνιο του 1868, ο Τραμπούκος άλλαξε το λογότυπό του και προσέθεσε σκίτσο, κι έτσι μπορούμε να δούμε ότι οι τραμπούκοι του 1868 ήταν όπως θα τους φανταζόμασταν: με φέσι και φαρδύ ζωνάρι, κραδαίνει τη μαγκούρα του (την περίφημη κερασέα) και ποζάρει με καμάρι ενώ στα πόδια του κείτονται αναίσθητοι με σπασμένα κεφάλια οι αντίθετοι.

Το εικονογραφικό αυτό εύρημα με προβληματίζει λίγο, διότι παρουσιάζει ήδη από το 1860 τη μεταγενέστερη σημασία της λέξης (νταής, μπράβος) και δεν πολυσυμβιβάζεται με το σχήμα που παρουσιάζω πιο πάνω, ότι τραμπούκος αρχικά ήταν το φιλοδώρημα και μετά ο χρηματιζόμενος εκλογέας ή κομματάρχης και αργότερα ο μπράβος. Μπορούμε όμως να υποθέσουμε ότι οι δυο σημασίες συνυπήρχαν και ότι τα παλιότερα λεξικά έδωσαν βάρος στη μία και όχι στην άλλη.  Πάντως, το θέμα δεν το έχω ξεκαθαρίσει απόλυτα, οπότε κάθε συμβολή είναι ευπρόσδεκτη.

Πριν κλείσω, να ξαναγυρίσω στο άρθρο του Πάγκαλου, όχι για να το συζητήσω αλλά για να σχολιάσω σύντομα τον τίτλο του: Ένα σύγχρονο κίνημα τραΜΒούκων. Αυτή η υπερδιόρθωση στον τίτλο, τραμβούκων αντί τραμπούκων, μου είναι ακατανόητη. Δεν ξέρω αν είναι εσκεμμένη, όπως καμιά φορά χρησιμοποιούμε καθαρεύουσα για ειρωνεία, φοβάμαι όμως ότι είναι έργο του υλατζή της εφημερίδας, ο οποίος από υπερβάλλοντα ευπρεπιστικό ζήλο μετάτρεψε τους τραμπούκους σε τραμβούκους, τύπο εντελώς ανύπαρκτο. Είτε με μαγκούρες είτε με πούρα, οι τραμπούκοι έτσι πάντα λέγονταν, ποτέ τραμβούκοι.

Advertisement