Το αμπέλι και η περίφραξή του

Χτες είχαμε την επίσκεψη της Αγγέλας Μέρκελ, και πολύ ανακουφιστήκαμε που είπε ότι «εύχεται και ελπίζει» να μείνει η Ελλάδα στην ευρωζώνη (πάλι καλά που δεν είπε «προσεύχεται», όπως λένε για κάποιον ετοιμοθάνατο). Για την επίσκεψη της καγκελάρισσας πάρθηκαν δρακόντεια μέτρα ασφαλείας και χρησιμοποιήθηκαν 7.000 αστυνομικοί, κάτι που έκανε έναν ευρηματικό υλατζή ηλεφημερίδας να δώσει τον τίτλο Θωρακίζουν το ξέφραγο αμπέλι, υπαινιγμός στην πρόσφατη δήλωση του πρωθυπουργού, την περασμένη Παρασκευή, ότι «η χώρα δεν θα γίνει ξέφραγο αμπέλι«. Βέβαια, οι Οικολόγοι υποστήριξαν ότι το αμπέλι όχι απλώς είναι ξέφραγο, αλλά επιπλέον το έχουν αφήσει χωρίς σταφύλι. Κι έτσι, βρήκα θέμα για σήμερα.

Όταν λέμε αμπέλι εννοούμε μιαν έκταση φυτεμένη με κλήματα -το λέμε και αμπελώνα. Σπανιότερα, αμπέλι λέγεται και το μεμονωμένο φυτό, το κλήμα που λέμε πιο συχνά. Οι αρχαίοι έλεγαν άμπελο το φυτό, ενώ για τον καρπό είχαν δυο λέξεις, βότρυς και σταφυλή, που θα τα δούμε σε κάποιο άλλο άρθρο. Η άμπελος έδωσε το αμπέλι (από το υποκοριστικό «αμπέλιον»), ενώ η λέξη «κλήμα», είναι επίσης αρχαία, αλλά στην αρχαιότητα σήμαινε τα κλαδιά του φυτού, που σήμερα τα λέμε κληματσίδες ή κληματόβεργες. Τη διάκριση τη βλέπουμε παραστατικά στο γνωστό ευαγγελικό χωρίο «εγώ ειμι η άμπελος, υμείς τα κλήματα» (Ιωάν. 15:5) δηλαδή ο Χριστός είναι το δέντρο και οι μαθητές τα κλαδιά. Το κλήμα προέρχεται από το ρ. κλω, σπάζω, απ’ όπου και το κλάσμα.

Καθώς η θέση του αμπελιού ήταν κεντρική στις παλιότερες κοινωνίες, δεν είναι περίεργο που η φρασεολογία μας έχει πάμπολλες παροιμίες και φράσεις με τις λέξεις αυτές. Εδώ θα περιοριστώ σε φράσεις και παροιμίες με το αμπέλι -το σταφύλι και τα συναφή θα το αφήσουμε για άλλο άρθρο.

Λοιπόν, όταν κάποιος πεθάνει ή δολοφονηθεί άδικα ή μάταια και χωρίς να αναζητηθούν οι ένοχοι, λέμε «πήγε σαν το σκυλί στ’ αμπέλι». Η φράση προέρχεται από την αγροτική ζωή. Όταν τα σκυλιά μπαίνουν στα αμπέλια ενώ τα σταφύλια έχουν ωριμάσει, προκαλούν μεγάλες ζημιές και γι’ αυτό παλιότερα τα σκότωναν χωρίς πολλές διατυπώσεις και χωρίς το αφεντικό τους να δικαιούται να ζητήσει το λόγο.Ο Φαίδων Κουκουλές, συζητώντας τη φράση, παραθέτει έναν βυζαντινό νόμο: εάν τις θέση μάγγανον [παγίδα] εν καιρώ των καρπών και εμπέση εν αυτώ κύων ή χοίρος και αποθάνη, αζήμιος έστω ο τύτου κύριος.

Από την άλλη, όποιος αποφασίζει να ξοδέψει κάτι παραπάνω (που αρχικά δεν το είχε υπολογίσει) προκειμένου να περάσει καλά ή για μια ειδική περίσταση, αναφωνεί «ας πάει και το παλιάμπελο», φράση που δεν αποκλείεται να γεννήθηκε από πραγματικό περιστατικό κάποιου που πούλησε και το τελευταίο του αμπέλι π.χ. για να παντρέψει το παιδί του ή πάνω στο γλέντι.

Για κάποιον που έδινε υπερβολικές υποσχέσεις λέγαν παλιότερα «τάζει αμπέλια ατρύγητα, καράβια αρματωμένα» (τώρα λέμε για λαγούς και πετραχήλια), ενώ για τους επιπόλαιους και φαφλατάδες λένε «είναι φρου φρου τ’ αμπέλια» ή «φρου φρου και τ’ αμπέλια ξέφραγα». Η Παρασκευούλα του δημοτικού τραγουδιού είχε «αμπέλια στη Βλαχιά, σπίτια στο Βουκουρέστι», φράση που λέγεται καμιά φορά ειρωνικά για ψωροπερήφανους, ενώ όταν κάποιος προσπαθεί να μας συμβουλέψει για πράγματα που εμείς τα ξέρουμε πολύ καλύτερα, λέμε ειρωνικά «Έλα παππούλη μου να σου δείξω τ’ αμπελοχώραφά σου» -ο νοικοκύρης είναι λογικό να ξέρει καλύτερα από κάθε άλλον πού βρίσκεται το κάθε χτήμα του.

Έχουμε και μερικές διδακτικές παροιμίες: Αμπέλι όσο το μπορείς και σπίτι όσο το χωρείς, δηλαδή να μη λυπάσαι έξοδα για κτήματα προσοδοφόρα αλλά να μην ξοδεύεις πολλά για δαπάνες ευμάρειας, μια παροιμία που μάλλον την ξεχάσαμε τις τελευταίες δεκαετίες· αμπέλι του χεριού σου, συκιά του κυρού σου, ελιά του παππού σου, δηλαδή το αμπέλι το χαίρεται αυτός που το φύτεψε, τη συκιά ο γιος του και την ελιά ο εγγονός του· πράγματι το αμπέλι καρποφορεί αμέσως αλλά ζει πολύ λιγότερα χρόνια· τέλος, τ’ αμπέλι θέλει αμπελουργό και το καράβι ναύτες, δηλαδή ότι η κάθε επιχείρηση θέλει το πρόσωπο με τις κατάλληλες δεξιότητες. Κι επειδή την ώρα της κρασοκατάνυξης οι περισσότεροι νοιώθουν φιλοσοφική διάθεση και αρχίζουν να αναπτύσσουν δήθεν βαθυστόχαστες θεωρίες, οι φλύαρες, ανούσιες και κοινότοπες κουβέντες λέγονται αμπελοφιλοσοφίες.

Και θα τελειώσω με την παροιμιακή φράση που μας έδωσε το έναυσμα για το άρθρο. Λοιπόν, όταν κάπου (σε σπίτι, σε φορέα, σε πόλη, σε κράτος) δεν τηρούνται νόμοι και κανόνες και ο καθένας κάνει ό,τι θέλει ανεμπόδιστα και ατιμώρητα, λέμε ότι «είναι ξέφραγο αμπέλι». Η εικόνα είναι πολύ παραστατική, βγαλμένη από τη ζωή. Όπως λέει και ένας παλιός εκκλησιαστικός συγγραφέας, ο Θεοδώρητος Κύρρου, «οι οδοιπόροι την άφρακτον και αφύλακτον άμπελον τρυγώσιν αδεώς», άφοβα δηλαδή. Από την άλλη, στα Ευαγγέλια υπάρχει η παραβολή των κακών γεωργών (π.χ. Ματθ. 21.33) όταν ένας νοικοκύρης «εφύτευσε αμπελώνα και φραγμόν αυτώ περιέθηκε» και ύστερα νοίκιασε το αμπέλι σε κακούς γεωργούς, που όχι μόνο δεν τον πλήρωναν αλλά και έδιωχναν ή και σκότωναν τους απεσταλμένους του.

Στον «Βαρδιάνο στα σπόρκα», ο άγιος Παπαδιαμάντης θυμάται τον άφρακτο αμπελώνα και την ευαγγελική παραβολή: «Η ταλαίπωρος Ανατολή υπήρξε και τότε, ως τώρα και πάντοτε, υπό τε γεωγραφικήν και κοινωνική, υπό πολιτικήν και θρησκευτικήν έποψιν, άφρακτος αμπελών. Αλλ’ ο Χριστός ομιλεί περί τινος μελλούσης ημέρας, ότε θα έλθη ο κύριος του αμπελώνος».

Ε, ναι. Όταν έρθει ο κύριος του αμπελιού θα εξολοθρεύσει τους κακούς γεωργούς και θα δώσει τον αμπελώνα σε άλλους (Κατά Μάρκον, 12.9)