Ταξίδι με τα 52 φύλλα της τράπουλας

Πριν από έναν ακριβώς μήνα είχαμε κάνει μαζί ένα ταξίδι στα 64 τετράγωνα της σκακιέρας, ταιριάζει λοιπόν σήμερα να ταξιδέψουμε σ’ ένα γειτονικό βασίλειο, στον κόσμο του χαρτοπαιγνίου, με οδηγούς μας τα φύλλα της τράπουλας.

Στην κλασική αρχαιότητα τυχερά παιχνίδια υπήρχαν, κυρίως με αστραγάλους ή ζάρια, που τα έλεγαν κύβους και από εκεί μας έχει μείνει η λέξη διακυβεύω,  όπως και το «ανερρίφθω κύβος» που είπε (στα ελληνικά) ο Ιούλιος Καίσαρ όταν αποφάσισε να διαβεί τον Ρουβίκωνα, φράση που έχει επικρατήσει στη χρήση με τη μορφή «ο κύβος ερρίφθη». Και το τάβλι ήταν γνωστό στην αρχαιότητα, τα χαρτιά όμως όχι.

Το χαρτοπαίγνιο το επινόησαν οι Κινέζοι, που άλλωστε εφεύραν το χαρτί. Τα κινέζικα τραπουλόχαρτα, που μπορεί να ήταν ταυτόχρονα και χαρτονομίσματα στην αρχική τους μορφή και χρήση, διαδόθηκαν σε όλη την Ασία και από εκεί στην Αίγυπτο των Μαμελούκων, απ’ όπου πέρασαν γύρω στο 1370 στην Ιταλία και στην Ισπανία.  Η τράπουλα των Μαμελούκων ήταν εντυπωσιακά όμοια με μια σύγχρονη: είχε 52 φύλλα, χωρισμένα σε 4 ‘φυλές’: τα μπαστούνια του πόλο, τα νομίσματα, τα σπαθιά και τα κύπελλα. Κάθε φυλή είχε δέκα φύλλα αριθμημένα από 1 έως 10 και τρία ‘βασιλικά’ φύλλα, ανάλογα με τις δικές μας φιγούρες: τον βασιλιά, τον αντιβασιλιά και τον βεζίρη. Είναι εντυπωσιακό ότι από το 1370 και μετά βρίσκει κανείς σε όλη την Δυτική Ευρώπη σαφείς και αφθονότατες αναφορές στο χαρτοπαίγνιο, γεγονός που δείχνει την ταχύτατη αποδοχή που βρήκε η νέα ψυχαγωγία, τόσο για παιχνίδια συναναστροφών όσο και για χαρτομαντεία (ένα θέμα με το οποίο δεν έχω τις γνώσεις να ασχοληθώ). Μια από τις πρώτες αναφορές είναι ένα έγγραφο από την αυλή της Βραβάνδης, από το 1379, όπου αναφέρεται η αγορά μιας τράπουλας για λογαριασμό του βασιλικού ζεύγους, δηλαδή του βασιλιά Βενσεσλάς του Λουξεμβούργου και της βασίλισσας Ιωάννας της Βραβάνδης. Καταγράφονται επίσης και τα καθόλου ευκαταφρόνητα ποσά που παίζονταν στη βασιλική αυλή. Αμέσως έρχονται και οι πρώτες απαγορεύσεις, που βέβαια δεν τελεσφόρησαν.

Στην Ιταλία οι τέσσερις φυλές  της τράπουλας ονομάζονται μπαστούνια (bastoni), νομίσματα (denari), σπαθιά (spade) και κύπελλα (coppe) και υποτίθεται ότι συμβολίζουν, αντίστοιχα, τους αγρότες, τους εμπόρους, τους ευγενείς και τον κλήρο. Οι ισπανικές ονομασίες είναι ανάλογες. Στη Γερμανία και την Ελβετία προτιμήθηκαν, αντίστοιχα, τα φύλλα, τα κουδούνια, τα βελανίδια και οι καρδιές, τελικά όμως επικράτησε το γαλλικό σύστημα, που αποτελεί συγκερασμό των παραπάνω, και έχει τριφύλλια (trèfles, ♣) που αντιστοιχούν στα ιταλικά μπαστούνια, καρά (carreaux, ♦) που αντιστοιχούν στα ιταλικά νομίσματα, πίκες (piques, ♠) που αντιστοιχούν στα ιταλικά σπαθιά, και καρδιές (coeurs, ♥) που αντιστοιχούν στα ιταλικά κύπελλα. Στην αρχή οι φιγούρες είναι βασιλιάς, ιππότης και υπηρέτης, ενώ αργότερα προστίθεται η βασίλισσα, με αποτέλεσμα η τρίτη σημερινή φιγούρα, ο βαλές, να πάρει χαρακτηριστικά και του ιππότη και του υπηρέτη. Τα γαλλικά τραπουλόχαρτα είχαν το τεράστιο πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να αναπαραχθούν εύκολα με μια μέθοδο παρόμοια με το στένσιλ, γι’ αυτό και γρήγορα επικράτησαν, αν και ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται π.χ. ιταλικές τράπουλες για διάφορα λαϊκά παιχνίδια στην Ιταλία.

 

Στα γαλλικά τραπουλόχαρτα, οι φιγούρες πήραν τα ονόματα μεγάλων προσωπικοτήτων της ιστορίας, έτσι ο ρήγας κούπα είναι ο Καρλομάγνος, ο ρήγας καρό ο Καίσαρ, ο ρήγας σπαθί ο Μέγας Αλέξανδρος και ο ρήγας μπαστούνι ο Δαβίδ. Υπάρχουν και δύο άλλες φιγούρες ελληνικού ενδιαφέροντος: η Αθηνά ως ντάμα μπαστούνι και ο Έκτορας ως βαλές καρό. Σε άλλες περιπτώσεις, χρησιμοποιήθηκαν φιγούρες με πρόσωπα εστεμμένων, ή ακόμα και με αντιθρησκευτικές παραστάσεις στη γαλλική επανάσταση. Αλλά και μια φιλελληνική τράπουλα που κυκλοφόρησε στην Ουγγαρία το 1829 και της οποίας σώζονται 11 φύλλα στο Ιστορικό Μουσείο παρουσιάζει στις φιγούρες της  τους: Καποδίστρια (Ρήγας κούπα), ­ Κουντουριώτη (Ρήγας σπαθί), Μαυροκορδάτο (Ρήγας καρό), ­ Υψηλάντη (Ρήγας μπαστούνι), Ελλάδα (Ντάμα κούπα), Αθηνά (Ντάμα καρό),  Καρτερία (Ντάμα μπαστούνι), Μιαούλη (Βαλές κούπα), Κολοκοτρώνη (Βαλές σπαθί), Μπότσαρη (Βαλές καρό) και Κανάρη (Βαλές μπαστούνι).  Αυτή η τράπουλα εθεωρείτο ότι είναι η πρώτη του είδους της, αλλά πρόσφατα βρέθηκε μια άλλη που εικάζεται βάσικα ότι είναι  του1822, δηλαδή παλαιότερη, στην οποία οι τέσσερις ρηγάδες απεικονίζονται με τις μορφές των Αλέξανδρου Υψηλάντη, Οδυσσέα Ανδρούτσου, Γεωργάκη Ολύμπιου και Γεωργίου Καντακουζηνού.Αυτή η τράπουλα τυπώθηκε στη Γερμανία και εδώ βλέπουμε τέσσερις φιγούρες της:

Ρήγας σπαθί είναι ο Υψηλάντης, Ρήγας μπαστούνι ο Γεωργάκης Ολύμπιος (το χαρτί γράφει Jordaki – Γιορντάκι), Ντάμα μπαστούνι η πριγκίπισσα Υψηλάντη και Ντάμα κούπα η Μπουμπουλίνα (ή Populina όπως τη θέλει ο γερμανός φιλέλληνας που σχεδίασε την τράπουλα). Και μόνο από τα πρόσωπα φαίνεται πως η τράπουλα φτιάχτηκε τον πρώτο καιρό της επανάστασης -μάλιστα, ο Βαλές σπαθί είναι Αλβανός.

Και μια και περάσαμε στα καθ’ ημάς, πρέπει να πούμε ότι δεν είναι γνωστό πότε μπήκαν τα παιγνιόχαρτα στον ελλαδικό χώρο. Κατά πάσα πιθανότητα οι βυζαντινοί δεν πρόλαβαν να τα γνωρίσουν, ή τουλάχιστον δεν υπάρχει καμιά σχετική μαρτυρία. Ασφαλώς στα Επτάνησα επί ενετοκρατίας παίζονταν χαρτιά, αλλά για την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα δεν υπάρχει μαρτυρία από περιηγητές, χωρίς αυτό να αποκλείει τίποτε. Πάντως, όλη σχεδόν η χαρτοπαικτική ορολογία μας είναι ευρωπαϊκής προελεύσεως και όχι τουρκικής.

Για παράδειγμα, η λέξη τράπουλα είναι ιταλικό δάνειο. Τα λεξικά θα σας πουν ότι trappola θα πει ‘απάτη, παγίδα’, πράγμα που είναι σωστό αλλά δεν λέει και πολλά. Απ’ όσο έψαξα, δεν βρήκα να είχε ποτέ στα ιταλικά η λέξη trappola τη σημασία της δεσμίδας των παιγνιοχάρτων, υπήρχε όμως ένα βενετσιάνικο παιχνίδι που λεγόταν trappola, οπότε μάλλον από αυτό, μέσω Επτανήσων, θα πέρασε η λέξη και στα ελληνικά, αρχικά με τη σημασία της δεσμίδας που χρησιμοποιούσαν οι παίχτες για να παίξουν το συγκεκριμένο παιχνίδι και μετά για την οποιαδήποτε δεσμίδα χαρτιών.

Τις ονομασίες των φυλών τις πήραμε από τα ιταλικά-ισπανικά, εκτός από τα καρά που τα πήραμε από τους Γάλλους. Μάλιστα, εδώ έγινε κι ένα μπέρδεμα, αφού τα ♠ τα λέμε μπαστούνια, ενώ το παλιό ιταλικό και ισπανικό bastone, basto σημαίνει τη φυλή ♣, που εμείς τη λέμε σπαθιά (δάνειο από το spade, espadas, που όμως στα ιταλικά-ισπανικά δηλώνει τη φυλή ♠!). Προχωρώντας στα ετυμολογικά της τράπουλας, τον βαλέ που είναι δάνειο από τα γαλλικά (valet, υπηρέτης) τον λέμε και φάντη, που είναι δάνειο από τα ιταλικά (fante) και τελικά ανάγεται στο λατινικό infans, παιδί· και επειδή οι ανήλικοι πρίγκιπες, που λέγονταν infante στην Ισπανία, είχαν μια σωματοφυλακή για να μην πέσουν θύματα των παλατιανών μηχανορραφιών, η σωματοφυλακή αυτή ονομάστηκε infanteria, όρος που γέννησε το σύγχρονο αγγλικό infantry αλλά και τον δικό μας φαντάρο.

Ο φάντης ή φάντες εμφανίζεται και στη φρασεολογία, όπου για κάποιον ανεπιθύμητο που παρουσιάζεται αναπάντεχα λέμε ότι εμφανίστηκε σαν φάντης μπαστούνι. Η προέλευση της φράσης μάλλον βρίσκεται στη χαρτομαντεία, όπου ο βαλές μπαστούνι είναι σύμβολο κακοτυχίας. Επίσης, όταν κάποιος συνδέει ή παραβάλλει δύο εντελώς άσχετα μεταξύ τους πράγματα, λέμε τι σχέση έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο; Κατά μία (μάλλον ευφάνταστη) εκδοχή, η φράση γεννήθηκε όταν ένας φαρμακοποιός επέμενε να πατσίσει τα χρέη του από τα χαρτιά δίνοντας τζάμπα φάρμακα στους κερδισμένους.

Σε πολλά παιχνίδια με χαρτιά υπάρχει η έννοια της μπάζας, που είναι ενετικό δάνειο αραβικής αρχής (baza), και δεν έχει καμιά σχέση με τα οικοδομικά μπάζα που κι αυτά είναι ιταλικό δάνειο (basa) ελληνικής όμως αρχής (βάσις). Η μπάζα λέγεται, ή ίσως λεγόταν παλιότερα, και χαρτωσιά, σχετική δε είναι η παροιμιώδης φράση ‘δεν πιάνω μπάζα (ή χαρτωσιά) μπροστά του’ όταν θεωρούμε κάποιον ασύγκριτα ανώτερο από εμάς. Λέμε βέβαια για κάποιον που αποκόμισε πολλά κέρδη από μια υπόθεση, ότι «έκανε γερή μπάζα» ή «έκανε τη μπάζα του» και προπολεμικά «μπαζαδόρους» έλεγαν τους αητονύχηδες που πλούτιζαν γρήγορα (και όχι πολύ καθαρά)· «αφού μας εσκοτώναν με το ζόρι / στα μακελειά τους χρόνια οι μπαζαδόροι», λέει σε κάποιο ποίημα ο Βάρναλης. Αλλά ας γυρίσουμε στην τράπουλα.

Ένα παιχνίδι με μπάζες είναι και η πρέφα, που κάποτε ήταν το κυρίαρχο καφενειακό παιχνίδι αφού συνδυάζει τύχη και τέχνη. Μάλιστα, τόσο πολύ δύσκολο παιχνίδι θεωρείται, που παλιότερα υπήρχε η φράση «δεν παίρνει από πρέφα» για κάποιον που το μυαλό του δεν κόβει, δεν καταλαβαίνει. Σήμερα η φράση έχει εξελιχτεί σε «παίρνω πρέφα» που σημαίνει αντιλαμβάνομαι κάτι εγκαίρως, το υποψιάζομαι. Η λέξη πρέφα είναι γαλλικής ετυμολογίας, από το préférence που σημαίνει προτίμηση, αλλά το παιχνίδι είναι ανατολικοευρωπαϊκό, που έφτασε σε εμάς από τη Ρωσία (όπου λέγεται preferans), όπως μαρτυρεί και το ότι οι πόντοι στην ελληνική πρέφα μετριούνται με καπίκια. Αν και εξόχως τεχνικό παιχνίδι η πρέφα, η αλήθεια είναι ότι επιβραβεύει την υπομονή έναντι της τέχνης, όπως λέει και η χαρτοπαικτική παροιμία Η πρέφα θέλει υπομονή και το πικέτο τέχνη (υπάρχει και μια πιο σόκιν παραλλαγή, που δεν θα την αναφέρω!). Σχετικό για τη νικητήρια στρατηγική στην πρέφα είναι και το απόσπασμα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, από το διήγημα «Η καλλικατζούνα»: Ο γερο-Κονόμος ήτον «φίδι κολοβό». Έπαιζε πάντοτε ρωσική πρέφα με τον γερο-Αποστολίδην και με ένα άλλον. Αν δεν είχε εφτά χαρτωσιές, δεν «αγόραζε». Ποτέ δεν ήτο ευχαριστημένος να παίξη μίαν μάχην, χωρίς να βάλη «άνθρωπον μέσα». Ποτέ του δεν έχασε πρέφαν. (Για την πρέφα έχω γράψει δυο άρθρα, Παροιμίες της πρέφας και Πρέφα: Κανόνες και ορολογία. Όταν ήμουνα στο Πολυτεχνείο είχα συμπληρώσει χιλιάδες ώρες πτήσης στην Αργιθέα, για όποιον θυμάται, παίζοντας πρέφα. Το μπριτζ ήρθε προς το τέλος.

Από την πρέφα πρέπει να προέρχονται και φράσεις όπως «τα βρήκε μπαστούνια» (επειδή στην ιεραρχία της πρέφας τα μπαστούνια είναι η ευτελέστερη φυλή, οπότε αν τα δύο φύλλα που βρει ο εκτελεστής στην αγορά είναι μπαστούνια υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να του είναι ακατάλληλα και να «μπει μέσα») ή «την κάναμε από κούπες» (επειδή οι κούπες είναι η ακριβότερη φυλή, οπότε αν μπεις μέσα στις κούπες πληρώνεις περισσότερα). Αλλά και γενικά η χαρτοπαιξία και τα τραπουλόχαρτα έχουν δώσει πάμπολλες ιδιωματικές και παροιμιακές εκφράσεις, μερικές πανευρωπαϊκές, όπως παίζω με ανοιχτά χαρτιά, βάζω κάτω τα χαρτιά μου, ανοίγω τα χαρτιά του, έχω κρυμμένο έναν άσο στο μανίκι μου, παίζω το καλό μου ή το τελευταίο μου χαρτί, γκρεμίστηκε σαν πύργος από τραπουλόχαρτα, παίζει με σημαδεμένη τράπουλα. Λέμε επίσης τα κάνανε πλακάκια (από μέθοδο των χαρτοκλεπτών), το πέρασε στο ντούκου (από την πόκα) ή κρατάει πισινή (από την κοντσίνα).

Είπα πιο πάνω ότι δεν έχουμε μαρτυρίες για τη χαρτοπαιξία στον ελλαδικό χώρο επί τουρκοκρατίας, κι όμως σε πολλά παλιά λεξικά βρίσκουμε ότι η λέξη grec σημαίνει ‘χαρτοκλέφτης, απατεώνας’. Μερικά λεξικά λένε ότι υπαίτιος για την δυσφημιστική αυτή εξέλιξη υπήρξε κάποιος Θεόδωρος Άπουλος, ένα είδος Νικ Δε Γκρηκ της εποχής του Λουδοβίκου του 14ου, που είχε μαδήσει στο λανσκενέ, χαρτοπαίγνιο της εποχής, όλους τους αυλικούς του Βασιλιά Ηλίου με μια σημαδεμένη τράπουλα. Είναι βέβαιο πως αυτή η εξήγηση φτιάχτηκε εκ των υστέρων. Άλλωστε, με την ίδια σημασία χρησιμοποιούσαν τη λέξη και οι άγγλοι (όπου η χαρτοκλεψία λεγόταν παλιότερα greekery) αλλά και οι Ισπανοί· δύσκολο να έφτασε ως εκεί η χάρη του Άπουλου. Πολλοί ανώνυμοι συμπατριώτες μας θα ευθύνονται, σε συνδυασμό με τη φήμη ελευθεριότητας που είχαν αποκτήσει οι αρχαίοι Έλληνες ήδη από την εποχή των Ρωμαίων. (Δείτε εδώ αναλυτικά για τον ανύπαρκτο κύριο Άπουλο). Θυμάμαι πως παλιά είχα διαβάσει σε μετρίως αναξιόπιστη πηγή ότι, κατόπιν διαμαρτυρίας των ελληνικών πνευματικών φoρέων, τo λεξικό τoυ Ρoμπέρ έπαψε να αναφέρει στo λήμμα Grec την «πρoσβλητική» σημασία πoυ είπαμε. Δεν ξέρω αν αυτό είναι αλήθεια, πάντως oι τωρινές εκδόσεις τoυ Ρoμπέρ όντως δεν την αναφέρoυν. Με τις εξελίξεις των τελευταίων χρόνων, τρέμω σαν σκέφτομαι τι μπορεί να γράψουν τα ευρωπαϊκά λεξικά στο κοντινό μέλλον -θα είναι ίσως και θεία δίκη για εκείνους που έβγαλαν λήμμα φιλιππινέζα, αλλά το κακό είναι που θα μας χαρακτηρίσει όλους.

 

Advertisement