Αναπληροφόρηση στις Λέξεις που χάνονται

Για να αρχίσουμε από την αρχή, δηλαδή από τον τίτλο, με τον όρο αυτό «αναπληροφόρηση» εννοώ αυτό που λέμε ελληνικά feedback, αλλά με τη μεταφορική του σημασία, όχι την κυριολεκτική (οπότε λέγεται ανατροφοδότηση) ή την οιονεί κυριολεκτική (οπότε λέγεται ανάδραση) στις θετικές επιστήμες. Εδώ μιλάμε για το φίντμπακ με τη σημασία «γνώμες, παρατηρήσεις, σχόλια», αλλά επειδή οι λέξεις αυτές είναι πολύ γενικές νομίζω ότι δεν ταιριάζουν. (Το θέμα έχει φυσικά συζητηθεί στη Λεξιλογία).

Όπως θα ξέρετε αρκετοί, την Κυριακή που μας πέρασε, η εφημερίδα Βήμα μοίρασε το βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται«, που έτσι κατάφερε να μπει σε δεκάδες χιλιάδες σπίτια και να διαβαστεί ή έστω να ξεφυλλιστεί, γιατί εδώ που τα λέμε δεν είναι βιβλίο που πρέπει να το διαβάσεις από την αρχή ως το τέλος, από χιλιάδες ανθρώπους, κάτι που πολύ με χαροποίησε. Πήρα πάρα πολλά ηλεμηνύματα, κάποια από παλιούς φίλους, αλλά τα περισσότερα από αναγνώστες που δεν τους ήξερα. Πήρα μήνυμα και από έναν πολιτικό, που αναφέρεται μέσα στο βιβλίο (αλλά δεν θα σας πω ποιος είναι, ούτε θα επιβεβαιώσω/διαψεύσω εικασίες:)

Πέρα από τα καλά λόγια, που πολύ με έκαναν να χαρώ και να καμαρώσω, πολλοί αλληλογράφοι σχολίασαν λέξεις του βιβλίου ή ανέφεραν άλλες λέξεις της περιοχής τους, ίσως ενόψει ενός δεύτερου τόμου με Λέξεις που χάνονται (αν και δεν νομίζω ότι θα το κάνω, τουλάχιστον όχι αμέσως). Οπότε, το σημερινό άρθρο έχει ακριβώς την αναπληροφόρηση που αποκόμισα σχετικά με τις Λέξεις που χάνονται. (Παλιότερα έχω ανεβάσει κι άλλα παρόμοια άρθρα).

Παραθέτω με αλφαβητική σειρά, πρώτα τα σχόλια για λέξεις του βιβλίου και μετά τις «νέες» λέξεις, εκτός βιβλίου.

αβοκάτος (ο δικηγόρος): Μια μαντινάδα: Με αβουκάτο και γιατρό παρέα να μη κάμεις / Ο γεις σε θέλει υπόδικο κι ο άλλος να ποθάνεις.

αγγρίζω (ερεθίζω, ενοχλώ): «Στη Χίο χρησιμοποιείται και η λέξη λωλαγγρίζω, με πρώτο συνθετικό το λώλα (τρέλα, παλαβωμάρα), με την ίδια έννοια που αποδώσατε στο αγγρίζω, με τη διαφορά πως η λέξη χρησιμοποιείται και για ανθρώπους».

αλικοντίζω (εμποδίζω, καθυστερώ κάποιον): «Πολλές φορές οι μανάδες και γιαγιάδες μας έδιωχναν μικρούς από τα σπίτι , σε θειάδες, λέγοντας μας : «πάνι μουρέλιμ’ να φέρ’ς απ’ τα’ θειά σ΄ αλικόντ». Το Αλικόντ συνοδευόταν από το Αλέ παρτί ,   Οι θειάδες μας καθυστερούσαν, δήθεν ψάχνοντας, όση ώρα χρειάζονταν και όταν ήταν να επιστρέψουμε  οι θειάδες μας έλεγαν : «Τσι πες στ’ μάνας ότι χρουστά αλέ παρτί»». Ίδια ταχτική εφάρμοζαν οι πανέξυπνες μανάδες στη Χίο, όπως μαθαίνω από άλλον αλληλογράφο, μόνο που εκεί το λέγαν «αλικόντιση«: «Συχνά οι μανάδες, για να απασχολήσουν κάπως τα παιδιά και να κάνουν τη δουλειά τους στο σπίτι, μας έστελναν στη γειτόνισσα να της ζητήσουμε «αλικόντιση». Η γειτόνισσα μας ρωτούσε αν θέλαμε ψιλή ή χοντρή και έτσι επιστρέφαμε στο σπίτι για να ρωτήσουμε τη μάνα τι προτιμούσε. Η αναζήτηση της «αλικόντισης» εξακολουθούσε για διάφορα χαρακτηριστικά της (άσπρη, μαύρη κ.λ.π.).  Έτσι η ώρα περνούσε και οι δουλειές στο σπίτι τελείωναν».

αμπασάδα (θέλημα, εξυπηρέτηση· και αμπασαδόρος ο μεσολαβητής, αυτός που εκτελεί παραγγελία άλλου). «Μπορεί να γράφεις ότι στη Σαντορίνη λένε Ο αμπασαδόρος ξυλιές δεν τρώει, αλλά εμείς στην Κρήτη λέμε Ο αμπασαδόρος τρώει τις μισές).

βεργέτα (δαχτυλίδι). «Τη λέμε και στη Μυτιλήνη . Ο Γ. Χατζηβασιλείου πιστεύει ότι ο ποταμός Ευεργέτουλας που εκβάλλει στον Κόλπο της Γέρας, πήρε την ονομασία του από τις βέργες (δαχτυλίδια) που σχηματίζει η πορεία του , αφού  με τη λέξη  βέργες περιέγραφαν την πορεία του ποταμού οι ντόπιοι». Και άλλος φίλος από τη Χίο: Στη Χίο λέμε «βεριγκέτα».

γκεζεράω (περιφέρομαι, τριγυρνάω): «Το γκεζεράω το είχα πρωτομάθει ως γκιζιρνάω. Ετσι ακούγεται πολύ στον κάμπο της Θεσσαλίας και δη στα καραγκούνικα χωριά».

ζάβαλης (δυστυχισμένος): «Δίνεται ως τουρκικής προέλευσης (από το zavalli) να σημαίνει τον δυστυχή. Υπάρχει όμως το ενδεχόμενο να είναι η λέξη βουλγαρικής-σλαβικής προέλευσης όπου “завали” σημαίνει βροχή. Στην περιοχή της Σιάτιστας υπάρχει επώνυμο “Ζάβαλης”. Το τοπωνύμιο “Σιάτιστα” όπως και πολλά άλλα στην κοντινή αλλά και ευρεία περιοχή είναι σλαβικά. Για παράδειγμα, υπάρχει θέση στη Σιάτιστα που λέγεται “Τσερβένα”, προφανώς από το “червена” που στη βουλγαρική σημαίνει “κόκκινος” λόγω των ερυθρών γαιών της θέση». Δεν ξέρω αν υπάρχει τέτοια λέξη στα βουλγάρικα, αλλά η σύμπτωση των σημασιών σαφώς δείχνει τούρκικη προέλευση -άλλωστε το τουρκογενές «ζάβαλη» πρέπει να το έχουν και στα βουλγάρικα, όπως θυμόμαστε από το «ζάβαλη μάικω» στα σλαβομακεδόνικα του Μυριβήλη.

ζάντζα (ιδιοτροπία, νάζια, ζαβολιές). «Στη Μυτιλήνη  λέγεται   ζούντζα = ζαβολιά και ζουντζιάρς = ζαβολιάρης».

καρύτζαφλος (το καρύδι του λαιμού). «Στην Κορινθία λέμε καρούτζος με την ίδια σημασία».

κουσέλι (το κουτσομπολιό): «Στη Χίο, κουσελάς και κουσελού όποιος σχολιάζει ασταμάτητα».

λαντουρώ: (ραντίζω, καταβρέχω): «Μια μαντινάδα: Κι απίτης ήψες τη φωθιά ήπιασες το λαήνι / και κάμεις πως τη λαντουράς μ’αυτή δα μπλιο δεν σβήνει»

μαξούλι (συγκομιδή, παραγωγή): «Μια μαντινάδα: Δεντρό απού μπολιάσαμε κι εδά ναι στο μαξούλι / είν’ η φιλιά μας,κοπελιά, και τη ζηλεύγουν ούλοι».

μουζούρι (μέτρο όγκου π.χ. για σιτηρά): «…Κι οι χωριανοί περνούσανε, μπαρμπάδε μας και θειάδες / χίλια μουζούρια, ώρα καλή, καλώς τσι δυο χιλιάδες… (του Μουντάκη, από το Έφτασε ο ζευγαροκαιρός, που είναι πραγματικός διαλεκτόφωνος θησαυρός).

μούλκι (το κτήμα): «Στη Χίο το λέμε μούρκι» Πράγματι, έτσι το έχει και ο θαυμάσιος Μακριδάκης (που είναι Χιώτης) στο Ζουμί του πετεινού.

μπέτης (το στήθος): «Μαντινάδα: Αν μου γυρίσει στη ζωή καμιά φορά το ζάρι / από τον μπέτη σου διπλό θα βγάλω το ζαράρι». Το ζαράρι, που επίσης υπάρχει στο βιβλίο, είναι το κακό, η ζημιά· και «βγάζω το ζαράρι», καλύπτω τη ζημιά, τη χασούρα.

μπουχαρί (η καπνοδόχος): «Στη Λέσβο λέγεται πκαρί = τζάκι και το πανί που βάζουμε πάνω στο πκαρί = πκαρουπαν(i).  Την εποχή , του πολέμου της Κορέας είχε ανεβεί σχετικό με τον πόλεμο σκετς.  Ένας  Μυτιληνιός φαντάρος διάβαζε στον αγράμματο φίλο του το γράμμα που είχε λάβει απ’ το χωριό, το οποίο περιέγραφε μια φωτιά : «Πκαρίς τ’ Γιάνν΄ πήρι γιαγκίν»  κι ο ωτακουστής Πειραιώτης μάγκας συμπλήρωνε : « Βρε τα’ κιρατάδις τς τς Μυτιληνιοί πότε μάθαν τα κορεάτικα;».»

πολήμι (κοίλο κτίσμα κάτω από το πατητήρι ή το ελαιοτριβείο): «Δεν ήξερα τι σημαίνει, ώσπου σε παλιά έγγραφα σχολικών επιτροπών των αρχών του 20ού αι. και της Γεωργικής Επιτροπής Γέρας 1918-1922 διάβασα, το  «δια πλύσιμο πολυμιών», που από τα συμφραζόμενα πρέπει να σημαίνει –αν δεν κάνω λάθος – πλύσιμο ελαιοδεξαμενών. Το πολυμιών νομίζω ότι το είδα να γράφεται με –υ-«. Γράφεται και με υ. Μόνο αν το πας ετυμολογικά θα το γράψεις «πολήμι» (από υπολήνιον). Αλλος φίλος από Χίο γράφει: «Στη Χίο έχει την έννοια των θεμελίων ενός κτίσματος. Εκφρ.: «Στα πολήμια του σπιτιού βρήκανε αρχαία».»

ρόγκια, τα (χωράφια που έχουν προκύψει από καμένο δάσος). «Το ξέρεις ότι υπάρχει και το επώνυμο Ρογκάκος, γνωστή αριστερή μανιάτικη οικογένεια. Δες εδώ μια ερμηνεία κι ως λατινομαθής που είσαι πρέπει να την ελέγξεις: «εκτός των Λασκαραίων μετανάστευσε στη Λακωνία και η οικογένεια του Παναγιώτη Κουμουντουράκη, ο οποίος όπως προείπαμε, πήρε το επώνυμο Ρόγκος (εκ του Λατινικού Ρόγκο που σημαίνει αρχηγός του πυρός) και αργότερα Ρογκάκος, ο οποίος εγκατεστάθη ανατολικά της Ζαραφώνας του Πάρνωνα, όπου έχτισε πύργο, όταν δε έφτασαν οι Τούρκοι στη Λακωνία, αρνήθηκε την υποταγή». Κανένα λατινικό «ρόγκο» δεν ξέρω να υπάρχει, η οικογένεια είναι πολύ πιθανότερο να πήρε το όνομά της από τοπωνύμιο Ρόγκια -τέτοια τοπωνύμια υπάρχουν σε όλη την Ελλάδα.

σιτζίμι (ο σπάγγος, το σκοινί και μεταφορικά στη Μυτιλήνη για τη βροχή): «Επειδή έχετε μια παραπομπή από το βιβλίο του Κ. Πολίτη Στου Χατζηφράγκου για τον σπάγγο σιτζίμι των χαρταετών,  στο δέκατο κεφάλαιο του βιβλίου υπάρχει το εξής: Παρασκευή, μια κερατένια μπόρα κι η βροχή έπεφτε σιτζίμι«.

τράφος (το χαντάκι, ο χαμηλός λιθόκτιστος τοίχος στα χωράφια): Μια μαντινάδα: Είδα τη και λιγώθηκα και κάθισα στον τράφο / δεν ήρθε η σκύλα να με ιδεί να με ρωτήξει ‘ντα χω. Βέβαια, συνήθως τώρα οι τράφοι έχουν καταντήσει ξεροτρόχαλοι.

τσαΐρι (λιβάδι, βοσκοτόπι): «Η λέξη : τσαΐρι, απαντάται και στην Πελοπόννησο. Στο χωριό μου, Λουτρα Ηραίας, την λέγαμε. Γνωστό σε όλους μας ήταν το : Τσαΐρι του Σολλά, από το όνομα του ιδιοκτήτη του». Αυτή η πληροφορία είναι ενδιαφέρουσα, γιατί δεν είχα βρει τη λ. τσαΐρι στην Παλιά Ελλάδα.

τσιφτές (το δίκαννο): «Μια μαντινάδα: Σαν πάρει ο τσιφτές φωτιά και σπάσει το καψούλι / ο κυνηγός την πέρδικα την έχει στο σακούλι. (Του Μουντόκωστα). Κι άλλη μια: Δυο μπάλες σε μια πέρδικα δεν έπαιξα ποτέ μου / και πρόσεξε να μην βρεθείς στην κάννη του τσιφτέ μου. (Του Μύρωνα Σκουλά)».

φαμέγιος (ο οικότροφος υπηρέτης): «Μια μαντινάδα του Ψαραντώνη: Πάρε με φαμεγιούρη σου να κάμω τη δουλειά σου / να πλέκω κάθε ταχινή, κυρά μου, τα μαλλιά σου».  Κι άλλη μια δύσκολη, του Σκουλά: «Ηκαμα εγώ φαμεγικιές σεβντά στη δούλεψή σου / μα καλλιμέντο ούτε θρουλί δεν είδα ‘πονομή σου». Καλλιμέντο είναι το καλό, η προκοπή. Θρουλί το ψίχουλο.

χωρύγι (ο ασβέστης): «Στο χωριό μου, Κορινθία, το λέγαμε : χορίδι. Για την ορθογραφία δεν επιμενω διότι μόνο προφορικά την ξέρω. Ομως με τη λεξη αυτή εννοούσαμε τον κακής ποιότητας ασβέστη. Ασβέστης ο οποίος ή δεν ήταν από καλή πρώτη ύλη ή δεν είχε καλά σβηστεί. Ετσι, όταν τύχαινε κάποιος σοβάς να τριφτεί και να πέσουν κάτω τρίμματα του, λέγανε οι πιό μεγάλοι : χορίδι ήταν, όχι ασβέστης.»

ψακή (το δηλητήριο, και ψακώνομαι: φαρμακώνομαι): «Μια μαντινάδα του Σκουλά: Φαρμάκι άδολο να ιδώ στα χείλη σου θ’αράξω / μακάρι και να ψακωθώ κι ώρα να μη βαστάξω».

Νέες λέξεις, που δεν είναι στο βιβλίο:

γιαλικά = τα του γιαλού, τα θαλασσινά [και σαν τα γιαλικά, ως κ’ εκείνος μοσκοβολάει όσο είναι φρέσκος. (Λασκαράτος, Ίδε ο άνθρωπος, Ο πρωτευουσιάνος)]

γκαφάλι: Αμιγώς τρικαλινή λέξη, ανόητος.

ζητούνα = ζητιανιά, διακονιά, επαιτεία

καλλιμέντο: Το καλό, η προκοπή, το χαΐρι. Μια μαντινάδα: Τρίχα ψαρή στην κεφαλή δεν είχα εδώ κερά μου / μα εδά τα καλλιμέντα σου θώριε τα στα μαλλιά μου..

κουκοσάλι : το χαλάζι. Ίσως απ’ το λατινικό cucutium απ’ όπου και το κουκούτσι (Δυτ. Κρήτη).

κούρβουλα = κορμός φυτού, κυρίως αμπελιού, που έχει ξεραθεί και χρησιμοποιείται για προσάναμμα. (Λέξη του Λασκαράτου)

λιγοδούρητη / πολυδούρητη = διαρκεί λίγο / πολύ καιρό (από το ιταλικό durare: αντέχω στο χρόνο) [ο τσαγκάρης κάνει την ποδεμή λιγοδούρητη, ενώ ο δικηγόρος κάνει τη δίκη πολυδούρητη. (Λασκαράτος, Ίδε ο άνθρωπος, Ο δικηγόρος)]

λιμουχρίζω ή αλιμουχρίζω: αναφέρεται στον τσαπατσούλη που κάνει κάποια δουλειά γρήγορα, βιαστικά, με αποτέλεσμα να τα κάνει χάλια. Τα λιμούχρισε στην κουζίνα πάλι… (Ηλεία)

μουμούδια = η ψίχα των ξηρών καρπών (Λασκαράτος)

πασμαγούδια: οι διάφορες λιχουδιές που τρώει κάποιος πριν το κύριο γεύμα. Λέει η γιαγιά: «φάγατε ένα σωρό πασμαγούδια και τώρα δεν έχετε όρεξη. (Ηλεία)

περάτσουλας : βροχόπτωση συνήθως μεγάλης έντασης αλλά μικρής διάρκειας, περαστική. Η ετυμολογία αρκετά διαφανής. (Δυτ. Κρήτη)

ρεντζελάω ή ρετζελάω: Ειδικά για το λάδι ή τα υγρά. Σκορπάω απρόσεκτα και λερώνω. Πιτσιλάω. «Δεν πρόσεξε και τα ρετζέλισε όλα με το λάδι. Το ακούμε και αυτό στην Ηλεία και το χωριό Αλφειούσα, κοντά στον Αλφειό ποταμό.

ρέφουλας : ορμητικό ρέμα που σχηματίζεται συνήθως μετά από έντονη βροχή, ο χείμαρρος. Ανάγεται στο λατινικό ρήμα refluo,reflugere = αναχέομαι,πλημυρίζω. Προφανώς ανήκει στις λέξεις που κληροδότησαν στην Κρήτη οι Βενετοί μαζί με τα κάστρα και τα καλντερίμια.

σέντσα-φέδες = οι αναξιόπιστοι, οι ψεύτες (από το ιταλικό senza-fede: χωρίς πίστη)

σούγλος: ο κουβάς, συνήθως μεταλλικός, για το νερό. Ακουγόταν από τους πιο παλιούς στον Πύργο Ηλείας.

στούπα: είδος χιονιού με επίπεδο σχήμα που ,σε αντίθεση με το σβωλώδες χιόνι το οποίο κατρακυλάει και πέφτει στο έδαφος, αυτό σωρεύεται αθροιστικά πάνω στα κλαδιά των δέντρων που δεν αντέχουν το βάρος και σπάνε. Η στούπα διαγκωνίζεται με τον δάκο για τη θέση του χειρότερου εφιάλτη των ελαιοπαραγωγών. Αν πέσει στούπα, η επόμενη βεδέμα ίσως αργήσει – μακρυά από μας. Η λέξη συνδέεται  είτε με το λατινικό stuppa που με τη σειρά του ανάγεται στο αρχαιοελληνικό στυππεῖον (= στουπί), οπότε πάλι οι Βενετοί θα είναι οι κληροδότες, είτε με το τουρκικό ustubec που ανάγεται στο περσικό istidac (= στουπέτσι, λευκός μόλυβδος κατάλληλος για βαφές), οπότε κληροδότες θα είναι οι Τούρκοι. Κάτι άφησαν κι αυτοί.

τσιβουρίζει : σιγοβρέχει , άγνωστης (σ’ εμένα) ετυμολογίας. (Δυτ. Κρήτη)