Αμοργιανές λέξεις, μέρος δεύτερο

Πριν από αρκετούς μήνες, σχεδόν ένα χρόνο, είχα δημοσιεύσει ένα άρθρο με κάμποσες σπάνιες λέξεις από την Αμοργό, που μου τις είχε στείλει ο φίλος μας ο Αρκεσινεύς, σε μια ηλαλληλογραφία μας που ξεκίνησε με αφορμή το βιβλίο μου “Λέξεις που χάνονται“. Εκείνο το άρθρο ήταν το πρώτο μέρος από τις λέξεις (με αλφαβητική σειρά) του Αρκεσινέα, και είχε τίτλο «από το αγκίνιο στο κούσουλο», επειδή αυτές ήταν η πρώτη και η τελευταία λέξη του άρθρου. Είχα αναγγείλει βέβαια το δεύτερο μέρος, αλλά ήθελα να περάσει ένα διάστημα πρώτα, μετά ο Αρκεσινέας έφυγε για το νησί του, ύστερα το άφησα εγώ, κι έτσι κοντεύει να κλείσει χρόνος -τελειώσαν όμως τα ψέματα, σήμερα ανεβάζω τις υπόλοιπες αμοργιανές λέξεις, που πηγαίνουν από το μανάρι στο χωματομαξέλαρο. Θα μπορούσα να βάλω κι αυτό τον τίτλο, άλλωστε.

Παραθέτω στα επόμενα το δεύτερο μέρος από το γλωσσάρι. Οι λέξεις είναι βέβαια αμοργιανές, αλλά θα με ενδιέφερε αν τις ξέρετε και αν ακούγονται και σε άλλες περιοχές. Σε μερικές, λίγες, λέξεις έχω βάλει στο τέλος κάποια δικά μου σχόλια, με πλάγια και με την ένδειξη ΝΣ.

μανάρι (το)  συνεκδ.  το μαχαίρι  που σφάζει το αρνί.   παροιμία: Της τύχης τα μελλούμενα μανάρι δεν τα κόβει.

μαντελάς (ο), οι μαντελάδοι  <ιταλ. mantella (μανδύας)  το σκιάχτρο.   Παροιμία: Από τ’ Αγι’ Αντωνιού το βράδυ που γίνονται οι μαντελάδοι.

μαμουζάδες (οι)  οι  γαλότζες

μαρτακούδι (το)  το μανουσάκι, ζαμπάκι  (Narcissus serotinus)   Εζήτηξέ μου την γαμπρός και του ’δωκα την κόρη σα μαρτακούδι άγριο στους κάμπους  και στα όρη.

μαρτίνικα (τα)   κυρίως στον πληθ.   τα  λίγα (έως 15-20) κατσίκια ή πρόβατα που  κατέχει μια οικογένεια.

μειογγίσι (το)  άκλιτο  λίγο, με το σταγονόμετρο   Με το μειογγίσι το βάζει το λάδι στο φαΐ, το λυπάται!

μέλ(λα) (η) <μέλας  1.η χιονίστρα 2.η πέτσα που σχηματίζεται σε βρασμένο γάλα, η κρούστα

μινόρι (το)  <minor;  μικρός συνοικισμός από (3-4)  κατοικιές (=αγροκατοικίες)  μακριά από το οργανωμένο χωριό. Η κατοικιά προϋποθέτει  φούρνο, στάβλους για τα ζώα, αχερόσταβλο, κοτέτσι, γιστέρνα,  περγαλίδια, αλώνι.

μονεστάδο   και μονεστάδα  επίρρ.  1. Γρήγορα, χωρίς ανάσα  Μονεστάδο το ’φαε  κι ηκοντύλησε.  2. Όλα μαζί  Τα ’δωκα μονεστάδα και μου κακοφάνηκε.

μονεστάρω    1. φέρνω τα ζώα στο στάβλο,  συγκεντρώνω    Φρ. καλώς εμονεστάραμε  λέγεται στο τραπέζι από το νοικοκύρη στους καλεσμένους: καλώς συγκεντρωθήκαμε

μπράτη (τα)  <αρχ. πρατός; <πέρνημι (εξάγω πράγματα για πώληση)  αποσκευές   Τα πήρες όλα σου τα μπράτη;

ξέβγαση  (η) <ξεβγάζω (απαλλάσσομαι από κάτι)  η ακίνητη περιουσία που μένει άγραφη στη διαθήκη,  για να μην μπορεί να την προσβάλει το αποκληρωμένο παιδί

ξεμπιτάρω  και παθητ.   εξαφανίζω, εξολοθρεύω, εξοντώνω     Ήβαλα ψακή, μα πού να ξεμπιτάρουν οι κουφοί (οι ποντικοί).

ξενηστίκωμα (το)  το κολατσιό,  (για τα ζώα)  αυγινό τάισμα

ξέτ(θ)αλος, -η ,-ο (κυρ. για φυτά)   ανεπτυγμένος και γι’ αυτό ξεχωριστός, «λιμπισιμιός»

παντουρίζω  (παντού;)  περπατώ με δυσκολία, δεν περπατώ σταθερά, γιατί δε βλέπω καλά είτε επειδή υπάρχει πρόβλημα στην όραση είτε γιατί δεν έχει ακόμη καλά ξημερώσει

ορμάς    δε θέλει με τίποτε, αντιδρά έντονα να κάνει κάτι.  Υπάρχει  ολμάς  στον  Παπαδιαμάντη, στον Καρκαβίτσα. (Από το τούρκικο olmaz = δεν γίνεται, άραγε; ΝΣ)

παγδούκι  κατάξερο     ξερό παγδούκι το χώμα

παστούρα (η) (ιταλ. pastura: βοσκή, χορτάρι) τρίχινος δεσμός που προσαρμόζεται στα πόδια των ζώων, για να μην απομακρύνονται από το χωράφι  πηδώντας τον τοίχο ή για να συλλαμβάνονται εύκολα, το πέδικλο

πάστρα (η)  (υπάρχει στον Πάπυρο, Τεγόπουλο, ΛΚΝ )  η ξερή (δηλαδή το χαρτοπαίγνιο ΝΣ)

παύλος (ο) <λατιν. paulus; (μικρός) (μικρό ψωμί σε σχέση με το καρβέλι;)  η  φραντζόλα

περγαλίδι  (το)   (μικρός )  περιφραγμένος κήπος, συνήθως κοντά στο σπίτι, για την καλλιέργεια λαχανικών. Βλ. λ.χ. εδώ.  Την  ίδια  ακριβώς σκηνή θυμάμαι κι εγώ που ήμουνα λίγο  μεγαλύτερος.

περιψαρεύ(γ)ομαι (περί +ψάρι <αρχ. ὀψάριον <ὄψον : προσφάι)  (κυρ. για ζώα) αρνούμαι μετά από διερεύνηση με την όσφρηση του νερού ή του φαγητού   στο να πιω ή να φάω κάτι  (από  ιδιοτροπία παράλογη και ανεξήγητη)

πισκαϊνης (ο)  ο σατανάς

πομπιλή ή μομπιλή ( η)  <ιταλ.mobilia    οικοσκευή

πουλόκοιτη (η) 1.η φωλιά των κοτών 2.το κοτέτσι

πυριάζω  (για την κλώσα)   κάθομαι πάνω στα αβγά ζεσταίνοντάς τα ωσότου  εκκολαφθούν, επωάζω, κλωσώ

ριμπόουλος (ο)   ο καλόρεχτος [και μτφ. που δεν φέρνει αντιρρήσεις, που δεν αρνείται ένα θέλημα, καλόβολος ΝΣ]

ρεφουλιά (η)    ξαφνικό ελαφρό φύσημα ανέμου  μικρής διάρκειας  Ούτε μια ρεφουλιά  ε φέρνει

ριστιβιά (η)  η κακία   θα πιάσομε ριστιβιά;  ριστίβικο ζώο: ατίθασο ζώο

σακχολεβίζει   <σακολέβα;  (είδος ιστιοφόρου )   πηγαίνει αργά λόγω ηλικίας ή κούρασης

σαλάβατος (ο) (σάλος)  ο ελαφρός θόρυβος

σκαμπάζω   σκάμπασε το τσουβάλι: το σήκωσε λίγο πάνω από το έδαφος, για να υπολογίσει το βάρος του  και  να δει αν μπορεί να το σηκώσει το τσουβάλι (Σημειώνω ότι τα ετυμολογικά λεξικά γράφουν ότι δεν έχει εξηγηθεί ικανοποιητικά πώς το σκαμπάζω πήρε τη σημασία ‘καταλαβαίνω’ -νομίζω ότι η αμοργιανή σημασία μας δίνει ένα κλειδί ΝΣ)

σκουρμπανιά  (η)  <τουρκ. kurban ; (θύμα)    τρόπος επιλογής στα παιδικά παιχνίδια του παιδιού που θα έχει ιδιαίτερο ρόλο λ.χ. μάνα (Εμείς λέγαμε «κουρμπανιά» ΝΣ)

σουρλί (το)  το παντελόνι

στρόγγαρος (ο) <ιταλ. stroncare; (κόβω, σπάζω) 1. το κότσι, ο αστράγαλος  2.παιδικό παιχνίδι που παίζεται με αυτό το οστάριο, το σίστι.    Βλ. Ιλ. Ψ 87-88  Η ψυχή του Πάτροκλου στον Αχιλλέα:

ἤματι τῷ ὅτε παῖδα κατέκτανον Ἀμφιδάμαντος
νήπιος, οὐκ ἐθέλων, ἀμφ᾽ ἀστραγάλοισι χολωθείς

Μεταφρ. Κακριδή:                              τη μέρα  εκείνη που, θυμώνοντας,  το αγόρι του Αμφιδάμα
αστόχαστα, άθελά μου εσκότωσα, σαν παίζαμε αστραγάλους.

Κλεισώνυμο το έλεγαν το παιδί και με τον Πάτροκλο πήγαιναν στο ίδιο σχολείο.

Με το  το στρόγγαρο  του ψητού της Λαμπρής παίζαμε κι εμείς  τα παιδιά τα Λαμπρόσκολα.  Κάθε πλευρά στο κότσι είχε την ονομασία της. Σε κάθετη θέση,  η πάνω πλευρά  που είναι επίπεδη λέγεται «βασιλιάς», η κάτω  που είναι βαθουλωτή «στρόγγαρος», η πλαϊνή με την κοιλότητα «πήγαδος», ενώ η απέναντί της «γάδαρος».Ο στρόγγαρος παιζόταν από 2 παιδιά με ένα κότσι. Αφού τα έβγαζαν για να δουν ποιο παιδί θα είχε αρχικά  στο χέρι του το στρόγγαρο, έλεγε το άλλο παιδί τι θα ερχόταν, σε ποια θέση δηλ. θα έμενε ο στρόγγαρος, όταν θα τον  έριχνε στο έδαφος η μάνα. Αν το εύρισκε, έπαιρνε εκείνο το κότσι, διαφορετικά συνεχιζόταν η ρίψη, έως ότου τελικά πετύχει τη σωστή θέση. Δεν έβαζαν κάποιο στοίχημα, απλώς  να περνούσε η ώρα.

 

συγκουρτώ  <σύν+κούρτη; (συμβούλιο ηγεμόνα επί φραγκοκρατίας)   συμφωνώ, εναρμονίζομαι με κάποιον Ε  συγκουρτούμε! Άστο.

 

σουμπουρδίζω    μιλώ μέσες άκρες, ενεργώ  βιαστικά, τσαπατσούλικα  Τα σουμπούρδισε ο παπάς και τέλειωσε από τις 8.

 

σωκάρδι (το)  το γιλέκο                     (Από εσωκάρδιον, λέγεται σε πολλά μέρη ΝΣ)τάεπιος  ο διάβολος  (Υπάρχει η σκέψη  <αρχ. άεπτος:  αυτός που δεν μπορεί κανείς να τον αντιμετωπίσει, ο ακαταμάχητος, ο άγριος, ο θηριώδης)τραχάς (ο)  σιδερένιο εργαλείο με καμπυλωτή κοφτερή άκρη για κόψιμο κλαδιών, συγκεκριμένα των τρυφερών κλαδιών για να απομείνει ο ξυλένιος  κορμός  που θα χρησιμοποιηθεί στην παραστιά για το μαγείρεμα. Ξετραχάλιασμα: το κόψιμο (η απομάκρυνση δηλ. των τρυφερών κλαδιών) με τον τραχά.

τρουτσουλίτης  (ο)  ο κορυδαλλός, ο κατσουλιέρης, τρουτσούλα λέγεται   η κωνική στέγη του ανεμόμυλου   στήνω τα  τρουτσούλια: πέφτοντας κάτω βρίσκομαι με το κεφάλι στο έδαφος και τα πόδια ψηλάτσάγκρα (η)  φάκα για ζώα (ποντίκια, λαγούς, ατσίδες)   [στο Βυζάντιο η τζάγγρα ήταν τόξο που φορτιζόταν και παρέμενε σε αναμονή για να ρίξει το βέλος]

τσάλαχο (το)  βραχώδες χωράφι  με λιγοστή καλλιεργήσιμη γη

τσαπούρα (η)    ελαφριά  σύντομη  βροχή   Μια τσαπούρα έριξε, ψιλοπράματα.

τσίγκου  άκρη-άκρη  Τσίγκου τσίγκου πάει και θα γκρεμιστεί.

τσιγκούρι (το)  μέρος που ξερνάει νερό .Σύμφωνα με ετυμολογία του Μιχάλη Σκανδαλίδη, εκπαιδευτικού ονοματολόγου, <τσιγκρά και τσυγκρά <ζυγκρός <ζυγρός  <δίυγρος (εντελώς υγρός)  τσιγκουρεύγει : αναβρύζει  ελάχιστο νερό.  Διαφέρει από το  ανεγκάρω,  γιατί εδώ δηλώνεται συνέχεια, σταθερότητα

τσιμισκάδι (το) <αρχ. κημός ; (φίμωτρο)  μικρό καλάθι  χωρίς λαβή από βούρλα μέσα στο οποίο  στραγγίζει το φρέσκο τυρί πάνω στον τυρόσκαμνο, το τυροβόλι, το ταλάρι

τσίρος  (ο) <αρχ. κιρρός; (κιτρινωπός)  το τυρόγαλο (το υγρό που μένει  μετά από την πήξη του γάλακτος), ορός  γάλακτος

φερτάρω   <ιταλ. ferta (προσφορά)  ρίχνω χρήματα στους οργανοπαίχτες. Ο παπάς μας,  προτού γίνουν Δ.Υ. οι κληρικοί, κάθε Κυριακή ήθελε τη  φέρτα του, έβγαζε δηλ. δίσκο.

φουτάς (ο)   άσπρο γυναικείο μαντίλι  το οποίο φορούσαν όλες οι γυναίκες. Η ανεμαλλιαρά γυναίκα θεωρούνταν   άσεμνη. Σήμερα οι νέες τον έχουν εγκαταλείψει.  Ο Μηλιαράκης (1884) γράφει : «αι νέαι (ενν. της Αμοργού) καλύπτουσι την κεφαλήν δια μεγάλου λευκού, λεπτού και διηνθισμένου, διαφανούς μανδηλίου, όπερ καθιστά έτι ωραιοτέρας τας λευκάς και ανθηράς μορφάς, τας πλήρεις υγείας, έτι δε ζωηροτέρας τους μέλανας αμυγδαλοειδείς οφθαλμούς και τας τοξοειδείς οφρύς».

χωματομαξέλαρο (το)  το μαξιλάρι γεμάτο χώμα για το νεκρό στον τάφο. Λίγο πριν να κατέβει το φέρετρο στον τάφο γίνεται αντικατάσταση του κανονικού μαξιλαριού.

Με μακάβρια λέξη τελειώνουμε, αλλά κι αυτά μέσα στη ζωή είναι….ΝΣ