Η ομιλία στην ημερίδα για τον Μποστ

Την Κυριακή που μας πέρασε, όπως σας έχω πει ίσαμε δεκαπέντε φορές, πήρα μέρος στην ημερίδα «Ξαναθυμόμαστε τον Μποστ» που έγινε στο Μουσείο Μπενάκη (της Πειραιώς) στο πλαίσιο της έκθεσης Cherchez να φαμ΄ Ο Μποστ του Τύπου, που συνεχίζεται εκεί ως τις 19 Μαΐου. Αν και δεν είμαι αμερόληπτος, αφού συμμετέχω στην έκθεση (έχω διαλέξει τα σκίτσα και έχω γράψει τα κείμενα) νομίζω ότι είναι πολύ καλή έκθεση, πολύ ενδιαφέρουσα. Εξίσου ενδιαφέρουσα νομίζω πως ήταν και η ημερίδα, και επειδή στην ομιλία μου είπα μερικά πράγματα που δεν τα έχω παρουσιάσει στο ιστολόγιο νομίζω ότι σηκώνει να την αναδημοσιεύσω εδώ.

Όμως, υπάρχει και κάτι καλύτερο. Πέρα από τη δική μου ομιλία, που θα την παραθέσω στα επόμενα για να τη διαβάσετε, μπορείτε να δείτε και να ακούσετε όλες τις εισηγήσεις, μια και έχουν ήδη ανέβει σε βίντεο, με επαγγελματική λήψη, στον ιστότοπο του ιδρύματος Μποδοσάκη. Παρόλο που διαρκούν αρκετά, πάνω από δύο ώρες, πιστεύω πως αξίζει τον κόπο: οι περισσότερες εισηγήσεις είναι πολύ ενδιαφέρουσες, με καλύτερη,αναμφίβολα, την ομιλία τού Κώστα Μποσταντζόγλου, του γιου τού Μποστ.

Η ημερίδα χωρίστηκε σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος μίλησαν τέσσερις ομιλητές, έγινε ένα μικρό διάλειμμα, προβλήθηκε ένα απόσπασμα από ένα ντοκιμαντέρ (της σειράς Μονόγραμμα) αφιερωμένο στον Μποστ, και μετά μίλησαν οι άλλοι τέσσερις ομιλητές. Ακολούθησαν σύντομες ερωτήσεις-τοποθετήσεις από το κοινό (δεν μαγνητοσκοπήθηκαν).

Πρώτο μέρος. Μίλησαν: Θανάσης Παπαγεωργίου, Κώστας Μποσταντζόγλου, Τάκης Σακελλαρόπουλος, Γιάννης Κοντός.

Δεύτερο μέρος. Μίλησαν: Στάθης Σταυρόπουλος, Κώστας Γεωργουσόπουλος, Νίκος Σαραντάκος, Μανόλης Σαββίδης. Συντονίζει η Μαρίνα Κοτζαμάνη.

Στα επόμενα παραθέτω την ομιλία μου όπως την είχα γράψει, προσθέτοντας μόνο μερικά λινκ προς τα σκίτσα στα οποία αναφέρομαι. Στην ημερίδα ξέφυγα κάπως από το γραμμένο κείμενο, είπα μερικά λόγια παραπάνω. Στο κλείσιμο, μάλιστα, έκανα, όπως μου είπαν, και ένα αστείο σαρδάμ, αφού δυο φορές είπα «Ναπολέων» αντί για «Πειναλέων»! Τέλος πάντων, μικρό το κακό, δεν φαντάζομαι να σκέφτηκε κανείς τον μεγάλο Κορσικανό.

Η ομιλία που σας έλεγα:

Η πρόσληψη του Μποστ από το νεότερο κοινό

Ο τίτλος της σημερινής ημερίδας είναι «Ξαναθυμόμαστε τον Μποστ», ωστόσο για ένα μεγάλο μέρος του κοινού θα ήταν ίσως ακριβέστερο ένα διαφορετικό ρήμα, ας πούμε «γνωρίζουμε» ή «ανακαλύπτουμε», αφού οι γεννημένοι μετά τη δεκαετία του 1950 μάλλον δεν έχουν έρθει σε επαφή από πρώτο χέρι με τη γελοιογραφική δουλειά του Μποστ, δεν έχουν δηλαδή ανοίξει οι ίδιοι τον Ταχυδρόμο, τη Μακεδονία, την Ελευθερία ή την Αυγή (1959-1966) για να διαβάσουν τη γελοιογραφία του Μποστ τη μέρα που δημοσιευόταν, και εδώ που τα λέμε όσοι είναι κάτω από 45 μάλλον δεν έχουν προλάβει ούτε την επάνοδο του Μποστ την περίοδο 1973-75 (Ταχυδρόμος) ή τις τελευταίες συνεργασίες του με έντυπα (Ελευθεροτυπία 1979-80 και Ριζοσπάστης 1981). Βέβαια, ο Μποστ ήταν παρών όλον αυτό τον καιρό, όχι όμως τόσο ως γελοιογράφος αλλά με τα θεατρικά του έργα, που άλλωστε ακόμα παίζονται, αλλά η γνωριμία αυτή είναι έμμεση. Θα αφιερώσω λοιπόν την ομιλία μου στην πρόσληψη του (γελοιογράφου) Μποστ από το νεότερο κοινό.

Καταρχάς, μια διαπίστωση. Τα λευκώματα που είχε εκδώσει ο Μποστ με σκίτσα του το 1959-61 και που είχαν επανεκδοθεί περί το 1996 από τον Καστανιώτη έχουν εξαντληθεί· μόνο το τελευταίο λεύκωμα (σκίτσα 1973-74) κυκλοφορεί, επίσης αυτό σε επανέκδοση. Από την άλλη, ο Τύπος, όπως είναι εύλογο, σπάνια μόνο παρουσιάζει κάποιο παλιό έργο του Μποστ, επομένως για το νεότερο κοινό το βασικό όχημα γνωριμίας με το έργο του Μποστ είναι το Διαδίκτυο. Αυτό είναι ευτυχής σύμπτωση, διότι το Διαδίκτυο δεν έχει τους περιορισμούς χώρου του έντυπου, και για τον Μποστ, όπως θα πω παρακάτω, χρειάζεται χώρος.

Ο Μποστ λοιπόν είναι ασαφώς γνωστός στο ευρύ νεότερο κοινό, σαν ένα όνομα που το άκουσαν από τους μεγαλύτερους· ξέρουν ότι ήταν κάποιος που έκανε ανορθογραφίες, πολλοί θα έχουν δει τον Πειναλέοντα και την Ανεργίτσα, όμως δεν έχουν εποπτική εικόνα του έργου του. Ενδιαφέρον πάντως για τον Μποστ υπάρχει στις μέρες μας· όμως υπάρχουν και δυσκολίες.

Πρώτη δυσκολία, και πιο προφανής, είναι ότι έχουν περάσει πενήντα χρόνια από τότε και έχουμε ξεχάσει (ή δεν έχουμε γνωρίσει) πρόσωπα και πράγματα, και φυσικά οι γελοιογραφίες δεν φτιάχνονται για την υστεροφημία και δεν έχουν υποσημειώσεις για επεξήγηση. Φανταστείτε μια γελοιογραφία (θα υπάρχουν πολλές ανάλογες) που παρουσιάζει έναν ευτραφή κύριο να αποφαίνεται στομφωδώς «Μαζί τα φάγαμε» και απέναντί του έναν φουκαρά να τού λέει κάτι πνευματώδες που σημαίνει «εσείς τα φάγατε, εμείς τα πληρώνουμε». Αν τη δει αυτή τη γελοιογραφία ένας σημερινός αναγνώστης, θα αναγνωρίσει αμέσως σε ποιον αναφέρεται. Φανταστείτε όμως ότι τη γελοιογραφία τη βλέπει το 2060 ένας τριαντάχρονος. Ασφαλώς θα δυσκολευτεί να καταλάβει περί τίνος πρόκειται, το ίδιο κι αν δει μιαν άλλη που να εστιάζεται γύρω από το «λεφτά υπάρχουν», ή, για να πάμε λίγο πιο πίσω, το «ανήκομεν εις την Δύσιν», «έξω πάμε καλά», «όταν λέμε ισόβια εννοούμε ισόβια», που είναι διάσημες φράσεις της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου (όλες τις έχει πει ο Κ. Καραμανλής). Βέβαια, ο νέος του 2060, αν ενδιαφέρεται, θα γκουγκλίσει την ατάκα «μαζί τα φάγαμε» και μάλλον θα βρει ότι την πρωτοείπε ένας υπουργός το 2009, αλλά αν εσείς σήμερα αναρωτηθείτε από πού εμπνεύστηκε ο Μποστ το «σπαζοαβγοπλάνο» που χρησιμοποίησε το Πάσχα του 1964 στην Αυγή, δεν θα σας βοηθήσουν το γκουγκλ και το Διαδίκτυο. (Το «σπαζοαβγοπλάνο» ήταν μια εφεύρεση του Μποστ, ένα παιδικό παιχνίδι-αεροπλάνο που στο ρύγχος του προσάρμοζε ένα κόκκινο πασχαλινό αυγό· όπως διαπίστωσα ύστερα από καιρό, ήταν μπηχτή για έναν ανώτατο αξιωματικό της Αεροπορίας που προωθήθηκε λόγω της φιλίας του με τον θρόνο, ενώ στη Σχολή είχε αποκτήσει το παρατσούκλι «σπαζοαεροπλάνης»).

Το αίνιγμα αυτό παρουσιάστηκε όταν, τα Χριστούγεννα του 2009 προς 2010, η Αυγή είχε την ιδέα να κυκλοφορήσει με ένθετο ημερολόγιο 2010 με γελοιογραφίες του Μποστ από την Αυγή (1963-66), το οποίο έγινε ανάρπαστο. Είχα συνεργαστεί σ’ εκείνη την έκδοση και τότε διαπιστώσαμε αφενός ότι υπάρχουν θαυμάσια σκίτσα του Μποστ άγνωστα στο ευρύ (και στο στενό) κοινό, και αφετέρου ότι πολλές αναφορές, λογοπαίγνια και υπαινιγμοί των γελοιογραφιών ήταν αδιαφανή και σε μας τους ίδιους. Όπως είπα το γκουγκλ, το οποίο καυχιέται ότι «τα πάνθ’ ορά», είναι αόμματο στην περίπτωση της μικροπολιτικής του 1960, άρα η μόνη λύση για όποιον απορεί γιατί ο Μποστ αναφέρει συχνά το Ζάλογγο σε συνδυασμό με τον Κανελλόπουλο είναι να αναδιφήσει παλιές εφημερίδες ή να ρωτήσει κάποιον παλιό με γερή μνήμη.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του Μποστ, που είναι το μεγάλο του ατού, αλλά και τον κάνει κάπως πιο δυσπρόσιτο στο νεότερο κοινό, είναι ο πολυεδρικός χαρακτήρας των σκίτσων του. Οι συμβατικές γελοιογραφίες έχουν ένα εύρημα, που μπορεί βέβαια να είναι ξεκαρδιστικό, αλλά είναι ένα. Ο Μποστ σπάνια έχει ένα μόνο θέμα, έναν μόνο στόχο στο σκίτσο του· πολύ συχνά συνδυάζει κατά σουρεαλιστικό τρόπο το κεντρικό θέμα του σκίτσου, το μεγάλο, με κάτι μικρό από την τρέχουσα επικαιρότητα, και διογκώνει ανατρεπτικά το μικρό παριστάνοντάς το εξίσου σημαντικό με το μεγάλο. Παράδειγμα, στο σκίτσο της έκθεσης με τον Ωνάση και την Κάλας, (καλοκαίρι του 1960), τότε που είχε τραγουδήσει η Κάλας τη Νόρμα στην Επίδαυρο· ο Μποστ συνδυάζει αυτό το μεγάλο καλλιτεχνικό γεγονός με τα παράπονα που είχαν εκφραστεί στη συνέλευση ιερέων της Σιάτιστας, ότι πολλοί ιερείς αναγκάζονται να δουλεύουν μεροκάματο στα έργα της ΜΟΜΑ, τα οδικά έργα, για να θρέψουν την οικογένειά τους. Ο Μποστ λοιπόν αυτά τα δυο τα συνδυάζει [τη γελοιογραφία θα την παρουσιάσω κάποτε] και βάζει τον Ωνάση να λέει ότι ο γάμος με την Κάλας (που ήταν ένα ζήτημα που απασχολούσε τη διεθνή κοσμική επικαιρότητα το 1960) δεν μπορεί να γίνει επειδή δεν βρίσκουν παπά, αφού όλοι έχουν πάει στα έργα οδοποιίας!

Αν μάλιστα προσθέσετε και το κείμενο της μπορντούρας, που συνήθως υπάρχει στις πρώτες γελοιογραφίες, και το οποίο διηγείται μιαν άλλη ιστορία, κι αν συνυπολογίσετε τις ανορθογραφίες, που περνούν το δικό τους μήνυμα, βλέπετε πόσα επίπεδα έχει καθένα από τα σκίτσα του Μποστ. Ειδικά τον πρώτο καιρό, κάθε σκίτσο είναι ένας χείμαρρος του χιούμορ, με καταιγιστικά λογοπαίγνια, και με διακειμενικές αναφορές κατά ριπάς. Τα ευρήματα προσφέρονται με απλοχεριά, σπάταλα: μία γελοιογραφία έχει υλικό που σε άλλον γελοιογράφο μπορεί να έδινε τροφή για πέντε ή δέκα σκίτσα. Για παράδειγμα, το περίφημο (και επίκαιρο από μιαν άποψη) «ο σκληρός αγών διά των Μάρκων» (17 Ιανουαρίου 1960). Στο θαυμάσιο αυτό σκίτσο μπορεί κανείς να βρει δεκάδες, ίσως και πάνω από εκατό, λογοπαίγνια και αναφορές, που για να εξηγηθούν σε έναν σημερινό αναγνώστη χρειάζονται σελίδες ολόκληρες. Θα δώσω ένα μόνο παράδειγμα για να δούμε την πυκνότητα των αναφορών: στη μπορντούρα υπάρχει το δίστιχο «ελεημοσύνη χριστιανοί, αδέλφια ελεημοσύνη/ όστις δανείζη ανηψιόν εις τον θειόν να δίνει»· σε αυτούς τους δύο στίχους χωράνε τρεις αναφορές που χρειάζονται εξήγηση: α) το δίστιχο παρωδεί το παλιό ποίημα του Παράσχου Ἐλεημοσύνη, χριστιανοί· ἀδέλφια, ἐλεημοσύνη· πολλὰ χαρίζει ὁ θεὸς σ’ ἐκεῖνον, ὅπου δίνει. β) ο δεύτερος στίχος παρωδεί το βιβλικό ρητό «ο ελεών πτωχόν δανείζει Θεώ» (Παροιμίαι), γ) παράλληλα πρέπει να ξέρουμε ότι ο Παν. Κανελλόπουλος εθεωρείτο «θείος» του Κ. Καραμανλή, αυτό ήταν κοινός γελοιογραφικός τόπος της εποχής· στην πραγματικότητα ήταν αδελφός του πατέρα της Αμαλίας, της συζύγου του Κ. Καραμανλή. Ο αναγνώστης του 1960 αυτή την τρίτη αναφορά θα την έπιανε αμέσως, και θα του αρκούσε σε πρώτο επίπεδο, αλλά τις δύο πρώτες (στον Παράσχο και στο βιβλικό ρητό) και τότε λίγοι θα τις εντόπιζαν, χωρίς αυτό να τους εμποδίζει να απολαύσουν το σκίτσο. Βλέπουμε παράλληλα και πόσο διαβασμένος ήταν ο Μποστ, αλλά και με πόση απλότητα, λαϊκότητα θα έλεγα, κάνει τις αναφορές του, αθόρυβα και σεμνά.

Μια άλλη δυσκολία που αναφέρεται από πολλούς προκειμένου το σημερινό κοινό να επικοινωνήσει με τον Μποστ, είναι η γλώσσα, μια και σήμερα δεν καταδυναστευόμαστε από την προδικτατορική καθαρεύουσα, την οποία διακωμωδούσε με σοφία ο Μποστ, πριν την γελοιοποιήσει ανεπανόρθωτα ο Παπαδόπουλος και η δικτατορία. Ο Μποστ χρησιμοποιεί υπονομευτικά τα εκφραστικά μέσα της καθαρεύουσας, π.χ. τις γενικές απόλυτες (ωρυέντος το παιδί, αρρωσταίνεται η μάνα), τις μετοχές, όπου μπερδεύει κατά βούληση φωνές, χρόνους, γένη και αριθμούς (άλλαξε του Μανωλέως, φορεθείς τα ρούχα αλλιώς), και όπως είδαμε στον προηγούμενο στίχο δεν του φτάνουν τα αυθεντικά τριτόκλιτα παρά φτιάχνει και δικά του (είμαι σέβων τας κοπέλεις, θα σε πάω όπου θέλεις· άρα, στη μποστική γραμματική είναι «η κόπελις»), αγαπάει πολύ να συντάσσει τα ρήματα με γενική (υπάρχει μιας θέσεως / είναι οικονομικής υποθέσεως· βλέπει πετρελαίων η μάντις Λεϊλά) και πάντοτε υπονομεύει την καθαρεύουσα σύνταξη συνδυάζοντάς την με λαϊκές λέξεις (μια άλλη συμμαθήτρια που μπήκε εις τ’ αμάξι / μου είπε κλέων και πονών την είχατε ταράξει). Δηλαδή, όπως και ο Ροΐδης, έτσι και ο Μποστ καταδίκασαν την καθαρεύουσα παρόλο που τη χρησιμοποίησαν και την γνώριζαν καλά. Πάντως δεν νομίζω ότι η γλώσσα είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο των σημερινών νέων· σε μια πρόχειρη σφυγμομέτρηση που έκανα, μου ανέφεραν ως μεγαλύτερο πρόβλημα την μη εξοικείωση με την εποχή και το ότι το σημερινό κοινό έχει γαλουχηθεί στο χιούμορ της ατάκας (το punch line) και όχι στο πολυεδρικό χιούμορ του Μποστ.

Κατά συνέπεια, για να μπορέσει το σημερινό κοινό να χαρεί τα σκίτσα του Μποστ όσο τους αξίζει, χρειάζεται κάποιος σχολιασμός, κάποιος υπομνηματισμός, πράγμα που μου αρέσει να κάνω και το κάνω εδώ και πολλά χρόνια στο ιστολόγιό μου, όπου έχω απεριόριστο χώρο (γι’ αυτό έλεγα πριν ότι χρειάζονται χώρο τα σκίτσα του Μποστ)· εδώ στην έκθεση αναγκαστικά συντόμεψα τα σχόλια στο απολύτως απαραίτητο, αλλά σε αντιστάθμισμα, με το κολλάζ από πρωτοσέλιδα και άλλα άρθρα εφημερίδων της εποχής ελπίζω να παίρνει ο αναγνώστης μια γεύση από το κλίμα της εποχής με έναν άλλο τρόπο.

Εύχομαι να βρεθεί εκδότης που θα το τολμήσει, να εκδώσει αν όχι τα άπαντα, πάντως μια γενναιόδωρη επιλογή από τα σκίτσα του Μποστ (που συνολικά μπορεί να πλησιάζουν τα 1.000), όπως η γαλλική σειρά τόμων Les années Reiser, με σχολιασμένες γελοιογραφίες του Γάλλου εικονοκλάστη γελοιογράφου Jean Marc Reiser, ώστε να μπορέσουν και οι νεότερες γενιές να φοιτήσουν στη Μεγάλη του Μποστ σχολή (όπως την ονόμασε ο καθηγητής Γιώργος Σαρηγιάννης).

Και, για να κλείσω, πέρα από τη διδαχή της ιστορίας μέσα από τα σκίτσα του Μποστ, η σημερινή Ελλάδα έχει φυσικά πολλές ομοιότητες με την Ελλάδα του Μποστ, από πολλές απόψεις, ακόμα και επιφανειακά, αν σκεφτούμε ότι οι τιμές σήμερα σε ευρώ είναι συγκρίσιμες με τις τιμές του 1960 σε δραχμές (μιάμιση δραχμή έκαναν οι εφημερίδες, μία και είκοσι τα εισιτήρια των λεωφορείων). Τότε βέβαια είχαμε τη «δραματική ιστορία μιας γυναίκας που ήθελε σώνει και καλά να γίνει κοινή», ενώ σήμερα η Ελλάδα έχει μπει στην Ευρώπη, αλλά και πάλι η Γερμανία έχει κυρίαρχο ρόλο στα οικονομικά της ΕΟΚ και υπάρχει ένας Γερμανός πανίσχυρος υπουργός Οικονομικών με σφιχτό χέρι, ενώ επίκαιρο είναι ακόμα και το ότι ο Πειναλέων ψάχνει στα σκουπίδια τραγουδώντας μελαγχολικά «ψάχνο διά κασέρη, κασέρη κασεράκη που είμαι χλωμό»· όμως δεν ψάχνει μόνο στα σκουπίδια, αλλά αρπάζει και το κουπί να υπερασπιστεί τα δίκια του «εγώ χτυπώ με το κουπί διότι αυτοαμύνομαι». Και άλλωστε, όταν μεγάλωσε ο Πειναλέων, σε ένα σκίτσο που δεν χώρεσε στην έκθεση, διότι τι να πρωτοδιαλέξεις με 42 σκίτσα, γράφτηκε στη Νεολαία Λαμπράκη. Θέλω να πω, δεν είναι Βασιλάκης Καΐλας ο Πειναλέων, ούτε Πτωχοπρόδρομος. Ίσως κι αυτό να είναι μια υποθήκη του Μποστ. Σας ευχαριστώ πολύ.

Υστερόγραφο: Μεγάλο μέρος από το υλικό της έκθεσης έχει γίνει βιβλίο που θα μοιραστεί, αν είναι σωστές οι πληροφορίες μου, αυτό το Σάββατο με την εφημερίδα «Τα Νέα». Και πάλι αξίζει να πάτε στο Μπενάκη να τη δείτε, αλλά για τους εκτός Αθηνών είναι καλή λύση το βιβλίο.

Advertisement