Ο Ιωάννης Ντερζίνης δεν μένει πια εδώ!

 

Μια και σήμερα βάφουμε τ’ αβγά, σκέφτομαι να παρουσιάσω ένα παλιότερό μου άρθρο, δημοσιευμένο τις πρώτες μέρες του ιστολογίου, δηλαδή πριν τέσσερα και βάλε χρόνια, που αναφέρεται σε αβγά, αν και όχι σε κόκκινα (για τα κόκκινα αβγά θα έχω υλικό τις επόμενες μέρες, οπότε δεν θα μείνουν παραπονεμένα). Αλλά ποιος είναι ο Ιωάννης Ντερζίνης του τίτλου; Θα έλεγα ότι είναι ο διασημότερος αβγουλάς όλων των εποχών -ή τέλος πάντων αυτός που αξιώθηκε την υστεροφημία για μεγαλύτερο διάστημα. Σκεφτείτε μόνο ότι έχουν περάσει τριακόσια χρόνια από την εποχή που έζησε, κι ακόμα τον μνημονεύουν κάποιοι! Αλλά καλύτερα να πάρω τα πράγματα με τη σειρά.

Ο Ντερζίνης μνημονεύεται στις σημερινές πηγές διότι υποτίθεται πως έχει σχέση με τη γέννηση της φράσης «έχασε τ’ αβγά και τα καλάθια». Η φράση είναι πασίγνωστη. Τη λέμε για κάποιον που έπαθε ολοκληρωτική καταστροφή ή για κάποιον που τα έχει χάσει και έχει πελαγώσει. Χρησιμοποιείται συχνά, τόσο στην καθημερινή ομιλία όσο και στον δημοσιογραφικό λόγο. Πολλοί χρησιμοποιούν μια παραλλαγή της, «έχασε τ’ αβγά και τα πασχάλια», για την οποία θα πούμε στο τέλος του άρθρου.

Στο Διαδίκτυο κυκλοφορεί μια εντελώς αστήριχτη εξήγηση για την προέλευση της φράσης «έχασε τ’ αβγά και τα καλάθια». Το κακό είναι ότι η εξήγηση αυτή, που προέρχεται από το βιβλίο «Λέξεις και φράσεις παροιμιώδεις» του Τάκη Νατσούλη, έχει αναδημοσιευτεί και αλλού, ακόμα και στην εφημερίδα «Τα Νέα» (και μάλιστα δυο φορές τα τελευταία χρόνια: 12.3.2003 και 18.3.2004). Και όσο  αναδημοσιεύεται μια πατάτα, τόσο ριζώνει. (Για να μην παρεξηγηθώ: ο Νατσούλης έχει μαζέψει πολύ υλικό στο βιβλίο του· δυστυχώς, η έλλειψη συστήματος, η τσαπατσουλιά στην παράθεση των πηγών και η τάση του να προσπαθεί να βρει με το ζόρι μια ιστορική εξήγηση για κάθε φράση, μειώνουν καίρια την αξία του έργου του).

Αλλά ποια είναι επιτέλους η περίφημη εξήγηση του Νατσούλη; Το δημοσίευμα των Νέων είναι πια κλειδωμένο στους μη συνδρομητές, μη χάσει η Βενετιά βελόνι, αλλά έχω κρατήσει από παλιότερα το κείμενο (που άλλωστε το έχουν αναδημοσιεύσει, σαν τους στραβούς που πάνε στον Άδη, δεκάδες ιστότοποι):

 Για κάποιον που τρομάζει ή σαστίζει εύκολα, συνήθως λέμε «έχασε τ’ αβγά και τα καλάθια». Η φράση αυτή έμεινε στις νεώτερες γενιές από το 1688, όταν την Αθήνα είχε καταλάβει ο Μοροζίνης με τα στρατεύματά του. Την εποχή εκείνη είχε πέσει πανώλη και τα κρούσματα ήταν χιλιάδες. Οι στρατιώτες του Μοροζίνη είχαν αρχίσει να αποδεκατίζονται. Τα χωράφια γύρω από την Αθήνα είχαν μετατραπεί σε νεκροταφεία. Τότε, πολλοί Αθηναίοι για να σωθούν πήραν τις οικογένειές τους και τράβηξαν για τα νησιά. Ανάμεσα σ’ εκείνους ήταν και ο Ιωάννης Ντερζίνης ή Ντερτσίνης, που έκανε εμπόριο αβγών. Για να μην αφήσει το εμπόρευμά του να χαλάσει, αποφάσισε να το πάρει μαζί του, με την ελπίδα να το πουλήσει. Όμως, στον δρόμο τούς επιτέθηκαν Αλγερινοί κουρσάροι και τους έπιασαν. Οι νέοι κρατήθηκαν αιχμάλωτοι, ενώ τον Ντερτσίνη, που ήταν ηλικιωμένος και άρρωστος, τον άφησαν ελεύθερο. Έτσι, αναγκάστηκε να γυρίσει πίσω στην Αθήνα. Και όπως γράφει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Τάκης Νατσούλης στο βιβλίο του «Λέξεις και Φράσεις Παροιμιώδεις» (Εκδόσεις Σμυρνιωτάκης), αρκετοί τον επισκέπτονταν για να μάθουν για την τύχη των συγγενών τους που είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι από τους Αλγερινούς. Σε μια Αθηναία που έχασε τον άντρα της και έκλαιγε σπαρακτικά, ο Ντερτσίνης τής είπε: «Η αφεντιά σου κλαις για τον άντρα σου. Αμ, τι να πω κι εγώ ο κακομοίρης που έχασα τ’ αβγά και τα καλάθια»; Η φράση του αβγουλά έμεινε μέχρι τις μέρες μας, με διαφορετική όμως σημασία.

Τώρα, εγώ κάπου έχω ξαναγράψει ότι όταν βλέπω μια παροιμιακή φράση να εξηγείται με αναφορά σε ιστορικό πρόσωπο, κουμπώνομαι. Η πείρα μου λέει ότι το 90% των εξηγήσεων που παραπέμπουν σε ένα ιστορικό γεγονός, πρόσωπο κτλ. είναι κατασκευασμένες εκ των υστέρων. Όμως, το κακό είναι ότι αυτές οι ευφάνταστες εξηγήσεις είναι πολλές φορές τρομαχτικά δύσκολο ν’ ανασκευαστούν -είναι αυτό που λέμε για τον παλαβό που πετάει άσκεφτα την πέτρα στο πηγάδι και πρέπει σαράντα γνωστικοί να πολεμήσουν να τη βγάλουν. Πώς να αποδείξεις ότι ένα γεγονός δεν συνέβη; Πώς να αποδείξεις ότι ακόμα κι αν είναι αληθινό το γεγονός με τον Ντερτσίνη η φράση δεν γεννήθηκε από εκεί;

Όμως ο θεός αγαπάει και τον νοικοκύρη, ή ακόμα και τον Νικοκύρη. Διότι το υποτιθέμενο γεγονός με τον Ντερτσίνη ή Ντερζίνη είναι χρονολογημένο. Και επιπλέον, η φράση αυτή, επειδή έχει σαν βασική της λέξη το «αβγό», βρίσκεται στο δημοσιευμένο τμήμα των Παροιμιών του Πολίτη (από το Α ως την αρχή του Ε, ενώ τα υπόλοιπα μένουν να τα τρώει το σαράκι σε κάποιαν αποθήκη, προς δόξαν του ελληνικού κράτους που ακόμα και τον καιρό των παχιών αγελάδων δεν αξιώθηκε να διαθέσει ένα μικρό κλάσμα των όσων τσέπωσε ο τελευταίος ανθυπολυμεώνας, για να τυπωθεί ένα πραγματικά εθνικό έργο!). Και ανατρέχοντας στον Πολίτη, δεν βρίσκω μεν τίποτε για τον Μοροζίνι, τον Ντερζίνη και λοιπούς αγρίους, βρίσκω όμως ότι την παροιμιώδη αυτή φράση την έχει καταγράψει ο Βάρνερ στη συλλογή του.

Ποιος Βάρνερ; Ο Λέβινους Βάρνερ, ένας ανατολιστής που έζησε πολλά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη ως εκπρόσωπος της ολλανδικής κυβέρνησης και έγραψε πολλά και ποικίλα, μεταξύ των οποίων ελληνικό ενδιαφέρον έχει η συλλογή παροιμιών τις οποίες συγκέντρωσε, και που διασώζουν μάλιστα τη λαλούμενη μορφή της γλώσσας μας, διότι ο Βάρνερ δεν ήταν λογιότατος να εξαρχαΐζει τις παροιμίες, τις κατέγραφε όπως τις άκουγε· ενώ ο ιερομόναχος Παρθένιος Κατζιούλης, που επίσης καταγράφει την παροιμία (λίγο αργότερα) θεωρεί καλό να της αλλάξει τα φώτα: Απίεσαν ωά και κάλαθοι, γράφει.

Ενώ ο Βάρνερ καταγράφει πιστότερα: «Έχασε τα αβγά και το καλάθι». Και την εξηγεί, λατινικά: Notatur totius facultatis ruina. Πρόχειρα καταλαβαίνουμε ότι η παροιμία σημαίνει ότι κάποιος καταστράφηκε ολοσχερώς. Το πιο σημαντικό είναι πως ο Βάρνερ, τιμημένο να ‘ναι τ’ όνομά του, έφυγε από τον μάταιο τούτο κόσμο το 1665. Πότε έγραψε τη συλλογή του δεν ξέρουμε, διότι δεν την εξέδωσε σε βιβλίο, στα χαρτιά του βρέθηκε, αλλά πάντως όχι αργότερα από το 1665. Άρα, αποκλείεται να ισχύει η ευφάνταστη εξήγηση του Νατσούλη, ότι η φράση γεννήθηκε από ιστορικό γεγονός που έγινε το 1688, διότι ο Βάρνερ ήταν μεν μέγας και τρανός ανατολιστής αλλά προφήτης δεν ήταν! Είπαμε, ο θεός αγαπάει τον Νικοκύρη καμιά φορά.

Οπότε; Και τι θα κάνουμε χωρίς Ντερζίνη; Πώς θα εξηγήσουμε τη φράση; Μα, δεν θέλει και πολλή φιλοσοφία, δεν είναι δα και τόσο σπάνιο συμβάν να πηγαίνει ο αβγουλάς στο παζάρι να πουλήσει την πραμάτεια του και να του τύχει στο δρόμο καταιγίδα ή να τον κλέψουν ενώ κοιμάται ή να πάθει κάτι άλλο και να χάσει και τ’ αβγά και τα καλάθια! Όχι ένας, μα χίλιοι δεκατρείς αβγουλάδες θα ‘χουν πάθει παρόμοιες συμφορές στο παρελθόν. Από εκεί ασφαλώς θα βγήκε η φράση. Κι όμως, ο πολύς κόσμος νιώθει ανασφάλεια αν δεν έχει προσδιορισμένη, επώνυμη προέλευση. Ενώ τους πετάς έναν Τζερτζίνη (ή όπως αλλιώς λέγεται, σάμπως έχει σημασία; ) στα μούτρα, χωρίς καμιά πηγή, χωρίς καμιά βάση, και το δέχονται ασμένως. Και το αναπαράγουν, και το αναδημοσιεύουν, και το βάζουν και στα «Νέα». Και μάλιστα δυο φορές, για να το εμπεδώσουμε.

Τελειώσαμε; Όχι ακριβώς. Καταρχάς, πριν κλείσω, να πω ότι η φράση «έχασε τ’ αβγά και τα καλάθια» πολύ συχνά ακούγεται σε παραλλαγή: «έχασε τ’ αβγά και τα πασχάλια». Κανονικά, αυτή η φράση είναι λαθεμένη, συμφυρμός της «έχασε τ’ αβγά και τα καλάθια» και της «έχασε τα πασχάλια» που τη λέμε για κάποιον που τα έχει χαμένα, όπως τον παλιό καιρό οι παπάδες που έχαναν τους τυφλοσούρτες τους και δεν ήξεραν πότε πέφτει το Πάσχα. Κι επειδή το Πάσχα είναι δεμένο με τ’ αβγά τα κόκκινα, εύλογο είναι να συμφύρονται οι δυο φράσεις. Και μάλιστα χωρίς να έχει βάλει το χεράκι του κανείς Ντερζίνης ή Ντερτσίνης.

Έτσι τελείωνε το παλιό μου άρθρο, του 2009, αλλά τώρα που ξανακοίταξα το θέμα διαπίστωσα ότι φάνηκα κάπως αυστηρός απέναντι στον Νατσούλη, για τον απλό λόγο ότι η θεωρία περί Ντερτζίνη δεν είναι δική του, αλλά την παραθέτουν και πιο έγκυροι, που θα έπρεπε να προσέχουν περισσότερο. Καταρχάς, ο σχετικά έγκυρος Άνθιμος Παπαδόπουλος στα Φρασεολογικά του, μια μεγάλη εργασία για τις νεοελληνικές ιδιωματικές φράσεις που δημοσιεύτηκε στις δεκαετίες του 1940 και του 1950 στο Λεξικογραφικό Δελτίο της Ακαδημίας (σε 4 συνέχειες), επίσης δίνει ως εξήγηση της φράσης την ιστορία του Ντερζίνη. Το ότι και ο Παπαδόπουλος αναφέρει τα περί Ντερζίνη δεν κάνει βασιμότερη την άποψη, αφού το χρονολογικό κριτήριο είναι αμείλικτο, κάτι που έγινε το 1688 δεν μπορεί να γέννησε μια φράση που ήταν ήδη κοινή το 1650 εκτός αν καμπυλώνουμε τον χωροχρόνο· δίνει όμως ένα ελαφρυντικό στον Νατσούλη, ότι δεν είναι ο μόνος ούτε ο πρώτος που αναπαράγει τον μύθο. (Ο Παπαδόπουλος παραθέτει ως πηγή του δημοσίευμα του… περιοδικού Θησαυρός, γι’ αυτό και πιο πάνω γράφω πως ήταν «σχετικά» έγκυρος).

Θα μπορούσαμε βέβαια να πούμε ότι ο Παπαδόπουλος δικαιολογείται κι αυτός, αφού έγραφε πριν από 60 χρόνια, όσο κι αν η επίκληση του Θησαυρού ως πηγής παραπάει. Πώς όμως να δικαιολογήσω το λεξικό Μπαμπινιώτη, το οποίο, εν έτει 2012, στο λήμμα «αβγό», θεωρεί πιθανή την προέλευση της φράσης «έχασε τ’ αβγά και τα καλάθια» από το πάθημα του Ντερζίνη το 1688; Και τον Βάρνερ ή τον Πολίτη να μην είχε πρόχειρο, ένας πεπειραμένος λεξικογράφος του 21ου αιώνα θα έπρεπε να ξέρει ότι παρόμοιες εξηγήσεις συνήθως είναι κατασκευασμένες και να παρακινηθεί να το ψάξει περισσότερο ή, στο τέλος-τέλος, να μη βάλει την ύποπτη πληροφορία. Επειδή όμως οι άνθρωποι του λεξικού Μπαμπινιώτη έχουν δείξει ότι διορθώνουν τα λάθη τους που επισημαίνονται δημόσια, το γράφω κι εδώ ώστε να διορθωθεί σε επόμενη έκδοση.

Όχι τίποτε άλλο, καιρός είναι πια να αναπαυθεί κι ο Ιωάννης Ντερζίνης.

Advertisement