Πυγμή και πυγμαίοι

Η απόφαση του πρωθυπουργού να κλείσει την ΕΡΤ παρά την εκφρασμένη αντίθεση των δυο άλλων κυβερνητικών εταίρων θεωρήθηκε από τους φιλικούς του σχολιαστές ένδειξη «πυγμής», που σύμφωνα με μερικούς αποτελεί μεγάλο προσόν για έναν πολιτικό ηγέτη. Εμείς εδώ στο ιστολόγιο προτιμάμε να λεξιλογούμε παρά να πολιτικολογούμε, οπότε δεν θα σταθούμε και τόσο στο αν όντως η πυγμή είναι επιθυμητό προσόν και, κυρίως, στο αν η κίνηση Σαμαρά δείχνει πράγματι πυγμή, ή, αντίθετα, πανικό ύστερα από την οικτρή αποτυχία της πώλησης της ΔΕΠΑ, που μονομιάς διέλυσε τη μαγική εικόνα που είχε επιμελώς σχηματιστεί τις περασμένες εβδομάδες με δημοσιεύματα για «ιστορία επιτυχίας» και με ευνοϊκές δημοσκοπήσεις. Και επειδή προτιμάμε να λεξιλογούμε, θα αφιερώσουμε το σημερινό μας άρθρο ακριβώς στη λέξη «πυγμή».

Πυγμή είναι λοιπόν η αποφασιστικότητα, ο δυναμισμός, η επιμονή, όπως εκδηλώνονται ιδίως στη λήψη αποφάσεων αλλά και στη γενικότερη συμπεριφορά κάποιου. Όταν κάποιος δείχνει πυγμή, φέρεται αποφασιστικά. Αυτή όμως είναι η μεταφορική σημασία της λέξης. Η κυριολεκτική σημασία, που ακόμα επιβιώνει σε λόγιες χρήσεις, έστω και πολύ σπάνια, είναι άλλη: πυγμή αρχικά ήταν η γροθιά. Η λέξη είναι αρχαία και μάλιστα ομηρική και προέρχεται από το θέμα πυγ- και την παραγωγική κατάληξη -μή.

Από το ίδιο θέμα, το πυγ-, παράγεται το επίρρημα «πυξ», το οποίο έχει επιβιώσει στη γλώσσα μας στην έκφραση «πυξ λαξ», που έγινε βέβαια πασίγνωστη από το όνομα του φερώνυμου συγκροτήματος αλλά σημαίνει «με μπουνιές και κλοτσιές», δυο άκλιτες λέξεις, ίσως επιρρήματα, που τη δεύτερη, το λαξ, την αναγνωρίζουμε στο λάκτισμα της ποδοσφαιρικής ορολογίας. Από το ίδιο θέμα, φυσικά, και η πυγμαχία, όπως και ο πυγμάχος, που επίσης είναι λέξη ομηρική. Όλες αυτές οι λέξεις ανάγονται στην ίδια ινδοευρωπαϊκή ρίζα από την οποία προέρχεται και το λατινικό pugnus (γροθιά), λέξη στην οποία ανάγεται και το νεότερο «μπουνιά» (δάνειο από τα ιταλικά).

Επειδή τα γλωσσικά ληξιαρχεία δεν λειτουργούν πολύ καλά στη γλώσσα μας, δεν μπορώ να σας πω πότε εμφανίστηκε η μεταφορική σημασία της πυγμής, δηλ. η σημασία του δυναμισμού και της αποφασιστικότητας. Πάντως, δεν βρίσκω τέτοια χρήση στην αρχαία γραμματεία, οπότε υποθέτω ότι η μεταφορική σημασία εμφανίστηκε στα νεότερα χρόνια, και μάλιστα δεν αποκλείω να έχει επηρεαστεί από π.χ. το γαλλ. pugnacité, που όμως θα πει «μαχητικότητα» αλλά ανάγεται στη λατινική λέξη pugnus, τη γροθιά.

Πέρα από τη σημασία «γροθιά», η λέξη πυγμή στα αρχαία ελληνικά είχε και μιαν άλλη σημασία, ήταν ένα μέτρο μήκους, η απόσταση από τον αγκώνα ίσαμε τις αρθρώσεις των δαχτύλων (με το χέρι σφιγμένο σε γροθιά, φαντάζομαι). Η πυγμή, που υποδιαιριόταν σε 18 δακτύλους, ήταν ίση με 34 εκατοστά του μέτρου (τουλάχιστον έτσι βρίσκω στον Μπαμπινιώτη). Από αυτή τη σημασία της πυγμής προέκυψε στα αρχαία το όνομα των Πυγμαίων, οι οποίοι στην Ιλιάδα είναι μια φυλή νάνων που ζούσαν στον Άνω Νείλο και είχαν την κακή ιδέα να ανοίξουν πόλεμο με τους γερανούς, οι οποίοι τους νίκησαν και τους εξολόθρευσαν. Η ελληνική λέξη πέρασε και στις ευρωπαϊκές γλώσσες, π.χ. στο αγγλικό pygmy, ενώ χρησιμοποιείται και σήμερα, ως κύριο όνομα, για βραχύσωμους πληθυσμούς που ζουν κυρίως στην Αφρική.

Για τους ανθρωπολόγους, λέει η Βικιπαίδεια, Πυγμαίοι χαρακτηρίζονται οι φυλετικές ομάδες στις οποίες οι ενήλικοι άντρες έχουν μέσο ύψος κάτω από 1,50. Αν ανεβάσουμε λίγο τον πήχη, στο 1,55, έχουμε τους πυγμαιοειδείς. Οι Πυγμαίοι ζουν στην Κεντρική Αφρική, στα τροπικά δάση, είναι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες και έχουν υποστεί τα πάνδεινα με τη συρρίκνωση των οικοτόπων τους, την εκμετάλλευση που υφίστανται και τις επιθέσεις που δέχονται. Μεταφορικά, πυγμαίος λέγεται απλώς κάποιος βραχύσωμος. Πυγμαίος, κοντός, κοντορεβιθούλης, νάνος, ζουμπάς, πινέζας, το λεξιλόγιο των διακρίσεων είναι πλούσιο κόντρα στις μειονεκτούσες μειοψηφίες. Ακόμα πιο μεταφορικά, πυγμαίος είναι κάποιος που είναι ανεπαρκής για ένα ρόλο, δεν έχει το κατάλληλο «ανάστημα».

Η πολιτική της πυγμής μπορεί να είναι λοιπόν αποφασιστική πολιτική, μπορεί να είναι, ετυμολογικά, και πολιτική της γροθιάς, της ωμής καταστολής· αλλά η γροθιά δεν είναι πάντοτε αποτελεσματικό μέσο για την επίλυση διαφορών, όπως δείχνει και η παροιμιακή έκφραση «ρίχνει γροθιά στο μαχαίρι». Ούτε είναι κατάλληλο μέσο η πυγμή όταν ανακύπτουν διαφωνίες ανάμεσα σε εταίρους· εκεί χρειάζεται η πειθώ. Εκτός βέβαια αν δεν έχει κανείς ισότιμους εταίρους αλλά πυγμαίους, οπότε και η πυγμή φέρνει αποτέλεσμα.