Κάτω στο γιαλό στην άμμο κάνουν τα καβούρια μπάνιο

Επειδή πολλά επετειακά άρθρα έπεσαν τώρα τελευταία, το ιστολόγιο σήμερα δεν θα αναφερθεί στην αποκατάσταση της δημοκρατίας πριν από 39 χρόνια αλλά θα περιοριστεί σε ένα απλό, καλοκαιρινό αρθράκι.

Ο τίτλος παρουσιάζει διασκευασμένον τον δημοτικό ( ; ) στίχο, αφού, θα το ξέρετε, το τραγούδι θέλει να «κάνουν τα καβούρια γάμο». Ζητώ συγνώμη για την παραχάραξη, αλλά έχω βάσιμους λόγους.

Βλέπετε, παρ’ όλο που ακόμα δεν έχουν σφίξει για τα καλά οι ζέστες, και παρόλο που, χάρη στις φροντίδες των κυβερνώντων, όλο και περισσότεροι δεν μπορούν να φύγουν για κανονικές διακοπές, το καλοκαίρι διεκδικεί τα δικαιώματά του -αν όχι στην πραγματικότητα, τουλάχιστον εικονικά -στο ιστολόγιο. Και αφού εδώ, ως γνωστόν, λεξιλογούμε, στο σημερινό άρθρο θα δούμε μερικές από τις λέξεις των καλοκαιρινών διακοπών, λέξεις, ας πούμε, της παραλίας.

Η παραλία είναι όρος γενικός, η ακτή που προσφέρεται για μπάνιο συχνά λέγεται πλαζ, όρος που τον πήραμε από τα γαλλικά, αλλά αποτελεί αντιδάνειο αφού έχει την αρχή της σε ελληνική λέξη. Πρόκειται για τη λέξη «πλάγιος», ή μάλλον για την έκφραση «τα πλάγια», που σήμαινε τις παρυφές οδού, τις όχθες ποταμού ή τις πλαγιές βουνού, και από εκεί πέρασε στα μεσαιωνικά λατινικά, plagia, και μετά στα ιταλικά, piaggia και spiaggia. Η ιταλική λέξη γίνεται τμήμα της μεσογειακής λίνγκουας φράνκας και περνάει και στα ελληνικά, όπως μαρτυρούν άφθονα τοπωνύμια όπως Πλάντζα, Πλάτζια, Σπιάτζια κτλ. σε παραθαλάσσια μέρη. Είναι ο πρώτος αντιδανεισμός.

Παράλληλα, η ιταλική λέξη περνάει στα γαλλικά ως plage (πλαζ). Η σημερινή σημασία της οργανωμένης παραλίας για λουομένους εμφανίζεται, στα γαλλικά, στις αρχές του 20ού αιώνα και πολύ γρήγορα έρχεται και στα ελληνικά, πλαζ, δεύτερο αντιδάνειο. Το αγγλικό beach, με αρχική σημασία ‘βότσαλα στην ακροθαλασσιά’, ήρθε πιο αργά στα μέρη μας -πάντως η Ζουμπουλία στο Παραπέντε το διάβασε «Βεάκη».

Αν η πλαζ δηλώνει την ακροθαλασσιά, την ακρογιαλιά, η λέξη «γιαλός» μπορεί να εννοεί και την ακτή, το τμήμα της ξηράς πλάι στη θάλασσα, αλλά και τα ρηχά νερά, το τμήμα της θάλασσας κατά μήκος της ξηράς, κι έτσι η εντολή «πήγαινε γιαλό-γιαλό» μπορεί να δοθεί και σε βαρκάρη και σε πεζοπόρο. Ο γιαλός είναι ο αρχαίος αιγιαλός, που μάλλον προήλθε από συναρπαγή της φράσης «εν αιγί αλός», αφού οι αρχαίοι τα μεγάλα κύματα τα λέγανε αίγες, κατσίκες, απ’ όπου πιθανώς και το Αιγαίο.

Γιαλό-γιαλό πηγαίναμε κι όλο για σένα λέγαμε, λέει το πασίγνωστο παρεΐστικο των Επτανήσων, κάνε το καλό και ρίξτο στο γιαλό, συμβουλεύει η παροιμία, ή στραβός είν’ ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε, η ειρωνική φράση για όσους προσπαθούν να αποδώσουν στις γενικές συνθήκες τις ευθύνες τους. Από τον γιαλό πρέπει να προέρχεται και η τουρκική λέξη yalι, όπως λέγονται τα παραδοσιακά ξύλινα αρχοντικά στον Βόσπορο.

Κάτω στο γιαλό στην άμμο κάνουν τα καβούρια γάμο, λέει το τραγούδι. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για την άμμο, αλλά το έχουμε ήδη κάνει σ’ ένα περσινό άρθρο, οπότε σας παραπέμπω εκεί.

Επειδή όμως η σημερινή ανάρτηση είχε ήδη ένα αντιδάνειο, λέω να τα δευτερώσω· θ’ αλλάξω λοιπόν τον γάμο και θα πάρω το μπάνιο, που βέβαια δεν αναφέρεται μόνο στο θαλασσινό ή μόνο στο κολύμπι. Το μπάνιο το πήραμε από τους ιταλούς, bagno, αν και κρατήσαμε και το παλιότερο λουτρό.
Το λουτρό είναι η κλασική αρχαία ελληνική λέξη -αν και την εποχή εκείνη ο κόσμος δεν είχε στο σπίτι του λουτρό, παρά επισκεπτόταν τα δημόσια λουτρά, που ήταν τόπος συναντήσεων, συζήτησης, ερώτων, συνήθεια ευλογημένη που διατηρήθηκε άλλωστε στην «καθυστερημένη» Ανατολή.
Πλάι όμως στο λουτρό, υπάρχει στην αττική μόνο διάλεκτο, ένα συνώνυμό του, το βαλανείον. Λέξη που δεν απαντά νωρίτερα από τον Πλάτωνα και στον Αριστοφάνη: ουδ’ ες βαλανείον ήλθεν λουσόμενος έλεγε ο κωμωδός στις Νεφέλες για κάποιον τσιγκούνη. Η λέξη φαίνεται να προέρχεται από το ουσ. βαλανεύς, το αγόρι του λουτρού, ο λουτράρης, που ίσως συνδέεται με τη βάλανο, πάντως είναι αμφισβητούμενης ετυμολογίας και δεν έχει ινδοευρωπαϊκά ξαδέρφια.

Το βαλανείον το δανείστηκαν οι Ρωμαίοι, και στα λατινικά το είπαν balneum, τύπος που εκτόπισε πολύ γρήγορα τον κλασικό λατινικό, lavatrina. Μόνο που το σύμπλεγμα -ln- ήταν δυσκολοπρόφερτο για τον πολύ λαό, και γρήγορα στην ομιλούμενη λατινική έγινε baneum. Αυτή είναι και η αφετηρία για όλες τις ρωμανικές γλώσσες, για το bain το γαλλικό και το bagno το ιταλικό, απ’ όπου επέστρεψε και σε μας.
Πιο σωστά, ξαναεπέστρεψε. Διότι, ήδη στην πρωτοβυζαντινή εποχή, ο τύπος baneum ξαναπερνά στην Ανατολή, όπου σε αιγυπτιακούς παπύρους βλέπουμε το βανιάτωρ= λουτράρης και αργότερα το βυζαντινό βανιάριν.

Με αφορμή ένα σχόλιο, να κάνω μια παρένθεση. Στα γαλλικά, bagne είναι τα κάτεργα, το μέρος όπου είναι κλεισμένοι οι καταδικασμένοι σε καταναγκαστικά έργα. Η λέξη είναι ομόρριζη με το bain, μάλιστα παλιότερα γραφόταν και έτσι. Δάνειο από το ιταλικό bagno, που έχει την αρχή του στις φυλακές του Λιβόρνου, οι οποίες είχαν φτιαχτεί στη θέση παλαιών λουτρών και γι’αυτό ονομάστηκαν bagno. Μετά, η λ. χρησιμοποιήθηκε, από τους Ιταλούς κρατούμενους, για τις φυλακές της Πόλης, για τον ίδιο λόγο, και τελικά καθιερώθηκε.

Όσο για τα καβούρια, για να τελειώσουμε τις λέξεις του τίτλου μας, φαίνεται ότι η λέξη κάβουρας βγήκε από συμφυρμό της αρχαίας λέξης πάγουρος, που σήμαινε το καβούρι, και της λ. κάραβος (καραβίδα). Από τον κάραβο βγήκε και το καράβι, από τον πάγουρο και το παγούρι που βάζουμε νερό, από τα δυο μαζί το καβούρι, λέξη με ενδιαφέρουσα φρασεολογία, αφού λέμε «πάει σαν τον κάβουρα» για ένα έργο που δεν προοδεύει, προχωράει πολύ αργά, με λίγα λόγια καρκινοβατεί, περπατάει όπως ο κάβουρας, λοξά και βασανιστικά, και «εδώ σε θέλω κάβουρα να περπατάς στα κάρβουνα», όταν καλούμε κάποιον να αποδείξει την αξία του στα δύσκολα, και «τι είν’ ο κάβουρας, τι είν’ το ζουμί του;» για κάτι που έχει χαμηλή αξία ή υπάρχει σε μικρή ποσότητα, άρα θα αφήσει αμελητέο κέρδος -και «καβούρια έχει στην τσέπη του» για κάποιον σφιχτοχέρη, ότι γι’ αυτό τάχα τον λόγο δεν βάζει το χέρι στην τσέπη να βγάλει και να ξοδέψει χρήματα.

Κι εδώ τελειώσαμε τις λέξεις του τίτλου μας, δεν γράψαμε για την άμμο -αλλά σε αντάλλαγμα είπαμε κάμποσα για την πλαζ. Κάτω στον γιαλό στην πλαζ, τα καβούρια παίζουν τζαζ -αλλά για τη τζαζ θα λεξιλογήσουμε άλλη φορά.

Παράκληση: Το ιστολόγιο ζητάει 1-2 εθελοντές να πληκτρολογήσουν τέσσερα ή πέντε μικρά κείμενα (επιστολές σε εφημερίδες) για το θέμα της επόμενης Κυριακής, επειδή ο Νικοκύρης δεν προλαβαίνει. Όποιος θέλει, ας το δηλώσει στα σχόλια. Ευχαριστώ!

Advertisement