Γιώργος Κοτζιούλας, Ημερολόγια Κατοχής: Η επιστροφή

Το φθινόπωρο του 1941, ο ποιητής Γιώργος Κοτζιούλας, για να σωθεί από την πείνα που όλοι έβλεπαν να έρχεται στην Αθήνα, παίρνει τη σωτήρια όσο και προφανή απόφαση να επιστρέψει στη γενέτειρά του, την Πλατανούσα, χωριό των Τζουμέρκων στην Ήπειρο. Καθώς όλα αυτά τα χρόνια ζούσε στην πρωτεύουσα ανάμεσα στην ανέχεια και στην αρρώστια (ήταν φυματικός), είχε οχτώ χρόνια να επισκεφτεί το χωριό του και να δει τους γονείς του. Τώρα όμως η απόφαση ήταν εύκολη, αφού στην Αθήνα της Κατοχής οι προοπτικές επιβίωσης ενός μεροκαματιάρη γραφιά (και μάλιστα φιλάσθενου) θα ήταν ζοφερές. Έτσι, τον Νοέμβριο του 1941 γυρίζει στην Πλατανούσα, όπου θα περάσει τα πρώτα χρόνια της Κατοχής, ίσαμε να προσχωρήσει στους αντάρτες του Άρη και να δημιουργήσει το περίφημο Θέατρο του Βουνού.

Με το που φτάνει ο Κοτζιούλας στο χωριό του, αρχίζει να κρατάει ημερολόγιο, πάνω στις άγραφες σελίδες του ημερολογίου που είχε τυπώσει κάποια φαρμακευτική εταιρεία ίσως, και που το είχε για σημειωματάριο (αριστερά βλέπετε την πρώτη σελίδα του κειμένου). Οι καταγραφές του είναι πολύ λεπτομερειακές: για τους δυόμισι μήνες από τις 26.11.1941 έως τις 11.2.1942 (εκεί σταματάει το ημερολόγιο) το κείμενο φτάνει τις 190 χειρόγραφες σελίδες, πυκνογραμμένες με τα μικρούτσικα αλλά ευκολοδιάβαστα γράμματά του, ή αλλιως κάπου 40.000 λέξεις. Υπάρχουν και άλλα κατοχικά ημερολόγια του Κοτζιούλα, αλλά από το 1944, όταν πια βρισκόταν με τους αντάρτες. Όλα μαζί τα ημερολόγια βρίσκονται στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, όπου τα εμπιστεύθηκε ο γιος του ποιητή, Κώστας Κοτζιούλας, και έχω αναλάβει να τα εκδώσω, μια δουλειά που προχωράει -αν και αποδείχτηκε πιο δύσκολη απ’ όσο λογάριαζα. Πέρυσι είχα ζητήσει εθελοντές για την πληκτρολόγηση των ημερολογίων, κάτι που έγινε με μεγάλη επιτυχία, ενώ αργότερα με μια ολιγομελή ομάδα φίλων προσπαθήσαμε, με αρκετή επιτυχία, να «αποκρυπτογραφήσουμε» μερικές πολύ φθαρμένες, άρα δυσανάγνωστες, σελίδες. Περιττό να πω είναι ότι ευγνωμονώ και τους μεν και τους δε, που βοήθησαν σημαντικά να προχωρήσει το έργο.

Θα έλεγε κανείς ότι από τη στιγμή που υπάρχει το κείμενο πληκτρολογημένο, έχει τελειώσει και η δουλειά, αλλά δεν είναι έτσι: πέρα από την αντιπαραβολή και τις διορθώσεις χρειάζεται και υπομνηματισμός του κειμένου -και ειδικά στην περίπτωση του Κοτζιούλα το ημερολόγιο πρέπει να συσχετιστεί αφενός με τα ποιήματα που έγραψε ο ποιητής την ίδια περίοδο και αφετέρου με τις επιστολές που έστελνε σε φίλους του. Μερικές φορές τυχαίνει το ίδιο γεγονός που καταγράφεται στο ημερολόγιο, να θίγεται επίσης σε κάποιο ποίημα, διότι ο Κοτζιούλας συνεχώς αυτοβιογραφούνταν, ή σε μια επιστολή προς φίλο, αλλά εξετάζεται με τρόπο διαφορετικό. Στο ημερολόγιο, ο Κοτζιούλας περιγράφει κυρίως τους άλλους, τα δικά του συναισθήματα τα εκφράζει στα ποιήματά του, ενώ στην αλληλογραφία του κάνει μια ανακεφαλαίωση και βγάζει συμπεράσματα από μεγαλύτερη απόσταση.

Και όσοι δεν ζήσαμε την Κατοχή, ξέρουμε ότι δεν χτύπησε το ίδιο την επαρχία όσο και τα αστικά κέντρα, και πρώτα απ’ όλα την Αθήνα. Η πρωτεύουσα χτυπήθηκε πολύ περισσότερο από την πείνα, και μάλιστα αμέσως, τον πρώτο φριχτό χειμώνα του 1941. Στην επαρχία τα τρόφιμα βρίσκονταν πολύ πιο εύκολα. Φτωχό χωριό η Πλατανούσα ακόμα και με τα μέτρα της φτωχής Ηπείρου, αλλά η κατάσταση ήταν ασύγκριτα καλύτερη απ’ ό,τι στην Αθήνα, ιδίως για κάποιον όπως ο Κοτζιούλας που και πριν από την Κατοχή δεν χόρταινε την πείνα του. Και στην αρχή λίγα πράγματα είχαν αλλάξει σε σύγκριση με την περίοδο πριν από την Κατοχή, εκτός από την εξάρθρωση του κρατικού μηχανισμού -που έδινε στους κατοίκους των χωριών μεγαλύτερη άνεση π.χ. να κόβουν ξύλα από το δάσος χωρίς το φόβο του δασοφύλακα. Άλλωστε, οι καταχτητές (Ιταλοί στην περίπτωση της Άρτας) δεν πατούσαν στα μακρινά χωριά. Χαρακτηριστικό είναι ένα απόσπασμα από το ημερολόγιο του Κοτζιούλα, όπου καταγράφεται ένας διάλογος της μητέρας του με μια γειτόνισσα, που είχε πάει στη Φιλιππιάδα, όπου είδε και Ιταλούς:

—        Τι σκέδιο ανθρώποι είναι; τη ρωτάει η μητέρα.
—          Γιά, σαν εμάς τους χριστιανούς, το ίδιο.  Ένας κιόλας έπλενε τα σκουτιά του στο Λούρο. Τα ’χε βγάλει και τα σαπούνιζε μοναχός του…

Όσο όμως και να ήταν σωτήρια η επιστροφή στη γενέτειρα, ο Κοτζιούλας δεν μπορούσε να ξανασυνηθίσει τη ζωή στο χωριό. Τον πρώτο καιρό, το ξανασμίξιμο με την οικογένεια και τους φίλους και οι παιδικές θύμησες, μαζί με την ανέλπιστη δεκεμβριάτικη καλοκαιρία, αλλά και η επάρκεια της τροφής (για όποιον έχει πεινάσει, αυτό ίσως μπαίνει και πρώτο) του είχαν προξενήσει ένα αίσθημα ευφορίας, που όμως δεν κράτησε για πάντα. «Καλόμαθαν τα χέρια χρόνια με την πένα / και τώρα τα βαραίνει η τέχνη της αξίνας», γράφει σε ένα ποίημα της εποχής, ενώ αλλού διερωτάται:  «Πώς να ξαναγενώ παιδί της εξοχής; / Εικόνα αγροτική, διώξε τη νευρασθένεια». Τα πράγματα χειροτερεύουν με τη βαρυχειμωνιά του Γενάρη, που τους κρατάει όλους κλεισμένους στα σπίτια τους. Χαρακτηριστικό είναι ένα ποίημα που περιλαμβάνεται στο ημερολόγιο, το οποίο δεν έχει αποθησαυριστεί στα ‘Απαντα του ποιητή, γραμμένο με την ευκαιρία του γάμου της ξαδέρφης του Μαρίας, όπου αφού ευχηθεί στη νύφη και την αποχαιρετίσει, στοχάζεται:

Νάχα κι εγώ στα χώματα τούτα εξαρχής ριζώσει,
δε θα ‘ταν τόσος μου ο καημός τώρα κι η πίκρα τόση
τον πρώτο γιό μου πια κι εγώ θα μάθαινα αλφαβήτα
και μια χωριάτισσα γερή στα μάτια θα μ’ εκοίτα.

Μοιρασμένος ανάμεσα στους δυο κόσμους, όταν βρισκόταν στην Αθήνα νοσταλγούσε το χωριό, στο χωριό αρχίζει και νοσταλγεί την Αθήνα, απέναντι στην οποία τρέφει αισθήματα αντιφατικά, ανάμεσα στην ανακούφιση που έπαψα να εξαρτώμαι από ανάλγητους πρωτευουσιάνους ή να είμαι βάρος σε φίλους καλόβολους (γράμμα στον φίλο του Πάνο Τζελέπη, 8.1.1942), στη συμπόνια για το «πώς θα βγάλεις άμοιρη, λογιάζω, τον χειμώνα» (ο τελευταίος στίχος από το αποχαιρετιστήριο ποίημα που έγραψε φεύγοντας από την Αθήνα) αλλά και τη χαιρεκακία που οι ακατάδεχτοι πρωτευουσιάνοι τώρα έχουν την ανάγκη του επαρχιώτη. Το θέμα είναι πολύ ενδιαφέρον, αλλά δεν θα γράψω περισσότερα, αφενός επειδή το εξετάζει αναλυτικά η φίλη Αθηνά Βογιατζόγλου σε ένα βιβλιο της που θα βγει προσεχώς (και όπου έχω κι εγώ λιγάκι συνεργαστεί) και αφετέρου γιατί παραφλυάρησα και θέλω να παραθέσω μερικά αποσπάσματα από το κατοχικό ημερολόγιο του Κοτζιούλα.

Πρώτη νύχτα στο πατρικό σπίτι

      Έκανε πολύ κρύο απόψε.  Σηκώθηκα τη νύχτα και βγαίνοντας όξω αντίκρισα έναν κατακάθαρο ουρανό που έλαμπε από χιλιάδες άστρα.  Το σκυλί μας, που δε με συνήθισε ακόμα, γαυγίζει πού και πού . Από το γειτονικό μαντρί ακούγονται κουδούνια. Είναι το μικρό μας κοπάδι, δύο γίδες κι εφτά προβατίνες. Από χαμηλά φτάνει ο αχός του ποταμιού. Τι όμορφα που είναι στο χωριό, ακόμα και το χειμώνα!

           Μπαίνοντας μέσα βρίσκω τη μάνα μου σηκωμένη ν’ ανάβει τη φωτιά. Ξύπνησε με το πρώτο, μόλις άκουσε κίνηση από το μέρος μου, κι έβαλε να μού βράσει τσάι, από  κείνο που έμασαν οι κοπέλες στο βουνό. Έχει και ζάχαρη φυλαμένη, σα να ήξερε πως θα γυρίσω τώρα κοντά. Πίνω το ευωδιαστό ρόφημα και θυμάμαι ημέρες παλιάς ευτυχίας, τότε που είχαμε απ’ όλα τα καλά, κι εγώ ήμουνα παιδί. Κοιτάω το ρολόι του πατέρα, ασημένιο, με τούρκικα ψηφιά.

— Έχουμε πολλή νύχτα ακόμα;

— Δυο τρεις ώρες όσο να φέξει.

       Μού φέρνει  και  καρύδια, να τα σπάσω με τη μασιά. Δεν έχω τί να πρωτοφάω από τα χτες, σύκα, κυδώνια, ρόιδα. Με φιλεύει η μάνα, με φιλεύει κι η παντρεμένη μου αδελφή. Χαρά τους είναι που μ’ αρέσουν, που με βλέπουν να τα τρώω με όρεξη.

—        Και πότε θα ματαπάς εκεί πέρα;

—        Ποτέ πια, ή το πολύ πολύ περαστικός.

            Αυτό το «εκεί πέρα», που τόσο τις ανησυχεί, δεν είναι άλλο από την Αθήνα. Γόησσα κακή, κρατάει τα παιδιά του κόσμου σκλαβωμένα κοντά της, και δεν τα στέλνει πίσω στα σπίτια τους παρά όταν δεν τα χρειάζεται άλλο, σακάτικα και μισερά.

—          Τώρα που ήρθες, δε σ’ αφήνουμε να φύγεις! αστειεύουνται στα σοβαρά.

           Είχαν ανακατέψει τα ρούχα μου την περασμένη μέρα, να δούνε τι έφερα μαζί μου.  Μονάχα εκείνα τα κόκκινα με τις ρίγες, τα ψιλά, δεν ήξεραν τί είναι.  Μήπως είχαν ξαναδεί στη ζωή τους πιτζάμες; Εξηγώ στη μητέρα τί χρειάζονται αυτές και κουνά επιδοκιμαστικά το κεφάλι της.

—        Αμ’ εκείνα τ’ άλλα, τα λαστιχένια παπούτσια;

—        Αυτά τα λένε γαλότσες. Φοράς από μέσα άλλα μικρότερα και δεν έχεις ανάγκη από την υγρασία.

     Κουνά το κεφάλι της πάλι , αλλά με απορία τούτη τη φορά:

—        Ακούς εκεί, να ποδένουν το ’να παπούτσι μέσα στ’ άλλο! Τί παραξενιές που έχουνε στις πολιτείες.

       Σε λίγο πέφτω και ξανακοιμούμαι ως το πρωί, ενώ τα ξύλα τρίζουν στη φωτιά πρατσαλίζοντας γιορταστικά.

Λίγες μέρες αργότερα, ένα περιστατικό που δείχνει την εκμετάλλευση από τα αρπακτικά της πόλης:

       Σήμερα  μ’ επισκέφτηκε η Βασίλαινα του Χρίστου Δήμου, γερόντισσα απ’ τις παλαιικές, λείψανο του παρελθόντος. Αντί για παπούτσια φορούσε μάλλινες κάλτσες, τρύπιες από κάτου.

        Βγάζει από τον κόρφο της ένα χαρτί και μού το δίνει κοιτώντας με στα μάτια. Είναι για τη σύνταξη του γιού της του Κωνσταντή, που τούς την  έκοψαν αφότου εκείνος γκρεμίστηκε πέφτοντας από μια μεράντζα, ψηλά στο Ξερόπετρο, σ’ένα γκρεμό, ανεβασμένος εκεί να κόψει βέργες για τις φασουλιές.

          Και γιατί τούς τη σταμάτησε το κράτος; Μα βρήκε, το γενναίο, αδυναμία: τρεις φτωχιές απροστάτευτες  γυναίκες, μητέρα, νύφη κι αγγονιά.

—          Εμείς είμαστε ζουλάπια, ομολογεί η Βασίλαινα. Ό,τι μας ειπεί ο άλλος, αυτό λέμε κι εμείς. Άμα δεν ξέρει γράμματα κανένας, μούντζωξέ τον. Δε χαίρουμαι  για τίποτ’ άλλο αυτήν την μαυραγγόνα μου, παρά που δε σηκώνει κεφάλι απ’ τη φυλλάδα της. Ας αξήνει με το καλό κι εγώ με τη μάνα της θα πουληθούμε για να την πάμε παραπέρα.

            Μ’ αυτή την ευκαιρία μαθαίνω και το τί τράβηξε ο μακαρίτης τόσα χρόνια από έναν δικολάβο. Ο δικολάβος αυτός, φωλιασμένος στην Άρτα σα σκορπιός, ζητούσε να τραφεί από σάρκες εντόμων. Στο δρόμο του βρέθηκε μια μέρα ο Κωνσταντής της Βασίλαινας, ένας μισοηλίθιος που τον έπαιρναν στην κοροϊδία και οι ίδιοι οι χωριανοί του, τόσο εύπιστος και ανεύθυνος ήταν ο φτωχός. Τον αναμέτρησε μονομιάς εκείνος ο τετραπέρατος γραμματισμένος και αφού δε βρισκόταν κανένας να τον εμποδίσει τού ήπιε το αίμα σταλιά τη σταλιά.

—          Όποτ’ ερχόταν η τριμηνία, του ’στελνε χαμπέρι να πάει στο παζάρι. Βάλε εδώ μια απογραφή, τον εδιάταζε. Βάλε κι εκεί μια άλλη που θα μάς χρειαστεί αργότερα, για να μην ξανακατεβαίνεις και κουράζεσαι απ’ τους δρόμους. Τί έκανε μ’ εκείνα τα χαρτιά, τί παράδες έπαιρνε απ’ το κουβέρνο, μονάχα ο ίδιος το ήξερε. Ο Κωνσταντής ο δικός μου δεν κόταγε να τον ρωτήσει. Φοβόταν μην του κόψουν ολότελα εκείνα τα λίγα που λαγάριζαν ίσαμ’ αυτόν. Του ’δινε πότε πότε κανένα κατοστάρικο κι αυτό μάς έφερνε απάνω.  Άλλοτε του αγόραζε κανένα μισό καρβέλι και τίποτ’ ελιές λέγοντάς του: « Άιντε τώρα και τον άλλο μήνα θα πάρεις περισσότερα, πιστεύω». Μάς έλεγαν ο κόσμος πως η σύνταξη ήτανε μεγάλη, δυο και τρεις χιλιάδες δραχμές, αλλά ποιον να πιστέψεις; Εκείνος ο τρισκατάρατος όλο φοβέριζε, θα σας τα κόψουν, θα σας τα κόψουν! Του πήρε και κάτι άλλα μαζωμένα, μην τα ρωτάς, φαρμακωθήκαμε από τη χολή μας. Στο τέλος χάθηκε ο γιόκας μου από το κεφάλι του και μείναμαν έρμες, σαν καλαμιές στον κάμπο.

Η μεράντζα είναι δέντρο που το λένε και οστρυά. Αξαίνω θα πει μεγαλώνω (να αξήνει: να μεγαλώσει). Το «λαγάριζαν» σημαίνει εδώ τα λίγα χρήματα που έφταναν ως αυτόν (ωραία απόδοση για το αγγλικό trickle).

Η ευφορία του γεμάτου στομαχιού, έστω και με μπομπότα, τα πλούτη των φτωχών και οι ανάγκες της κλειστής οικονομίας.

           Α, πώς τις ξανάβρα αμετάβλητες όλες τις ωραίες συνήθειες της παιδικής μου εποχής! Οι άνθρωποι κάθουνται ακόμα στην τάβλα, τρώνε πάντα μπομπότα, μεταχειρίζουνται όπως τότε χουλιάρια. Κάνουν το σταυρό τους πριν αρχίσουν, τον κάνουν και στο τέλος.

—        Τι θέλεις να σού βράσω, με ρωτούν άμα φέξει, τραχανά ή τίποτ’ άλλο;

           Μού βάνουνε και πυρομάδες στη φωτιά. Κόβουν το ψωμί στη μέση με μαχαίρι και πυρώνουν ορθά τα κομμάτια, απομέσα κι απόξω. Γίνεται έτσι πιο νόστιμη η μπομπότα.

             Όλες αυτές τις μέρες τρώγω από τ’ αγαθά του σπιτιού μας: φασούλια, ρεβίθια, κουκιά, φακή. Κοντεύω σιγά σιγά να χορτάσω έπειτ’ απ’ την τόση νηστεία της Αθήνας. Κι οι δικοί μου χαίρουνται που με βλέπουν να ροκανίζω κρεμμύδι ωμό. Άλλοτε με ξέραν για κακόφαγο. Άλλαξα όμως τόσο πολύ από τότε. Και σαν ένα ζώο γερό αλέθω κανονικά ό,τι μού πέσει στα δόντια. Το στομάχι μου ξαναβρήκε το ρυθμό του.

            Θέλησα να ιδώ, κάπως ανήσυχος για την έλλειψη οικονομίας που παρατηρώ, και τ’ αποθέματά μας σε είδη τροφίμων. Με κατέβασαν δίπλα στο κατώγι. Ανοίγει η μάνα μου τ’ αμπάρι και μού αραδιάζει το έχος μας:

—          Γιά, εδώ έχουμε το γέννημα, εδώ τα φασούλια, μέσα σ’ αυτό το πανί τα ρεβίθια… Έχουμε κι απάνω άλλα, λίγες οκάδες βρίζα, ως δέκα αρμάθες κρεμμύδια, καμπόσο τραχανά. Ελιές μονάχα δεν κονομήσαμε φέτο, δε μάς άφησε η αρρώστια του παιδιού. Και το λάδι, μάς σώθηκε κι αυτό. Να ιδούμε τώρα τι σκοπό έχει ο πατέρας σου.

            Έχει  το σχέδιό του ο πατέρας, αλλά δεν το πολυανακοινώνει. Περιμένει να βρεθεί κανένα μουλάρι για να πάει καβάλα ως τα χωριά δώθε απ’ την Άρτα. Έχει εκεί παλιές γνωριμιές, ακόμα και κουμπάρους, που δε θα τον αφήσουν έτσι. Τι, να του πουλήσουν με χρήματα λάδι κι ελιές τέτοια χρονιά; Όχι, δε γίνεται αυτό. Με δουλειά θα του δώσουν, με αντάλλαγμα. Θα τους φκιάσει βαρέλια, ξυλάγγεια, θα θυμηθεί την πρώτη του τέχνη. Και κανένας εκεί γύρω δεν έχει ξεχάσει τι μάστορας επιδέξιος που είναι.

Η «αρρώστια του παιδιού» είναι αναφορά στον θάνατο του μικρότερου αδελφού του ποιητή. του Γιάννη Κοτζιούλα, που είχε πεθάνει λίγους μήνες νωρίτερα, στα τριάντα του χρόνια, αφού βασανίστηκε πολύ, από γάγγραινα. Και το σχέδιο του 64χρονου πατέρα, να κατέβει στα χωριά του κάμπου για να κάνει τον ξυλουργό, είχε τραγική κατάληξη, αφού έναν χρόνο αργότερα, τον Νοέμβρη του 1942, καθώς επέστρεφε από ένα τέτοιο ταξίδι, βρήκε τον θάνατο μέσα στα χιόνια, μακρυά απ’ το σπίτι του. Ο Κοτζιούλας είχε σταματήσει πια να κρατάει ημερολόγιο, Παλιός ταχυδρόμος, απόμεινε στη στράτα, την πρώτη κι αδυσώπητη αγαπητικιά του, θα γράψει ο Κοτζιούλας στον φίλο του τον Τζελέπη. Και σ’ ένα ποίημα, με τίτλο «Το μοιρολόι του ταχυδρόμου», θα γράψει:

Καθώς ερχόταν, τον εκράτησαν οι στράτες,
οι πρώτες του, οι μαργιόλες αγαπητικές,
τον ζήλεψαν από τους τόσους στρατολάτες
και τον καρτέρεσαν οι στρίγλες οι κακές.

Έχει γράψει κι άλλα ο Κοτζιούλας για το θάνατο του πατέρα του, που ίσως τα δούμε κάποια άλλη φορά.

Advertisement