Πόσες φορές φώναξε το κοκοράκι;

Στην προχτεσινή συζήτηση για την πρόταση δυσπιστίας στη Βουλή, ένας βουλευτής της συμπολίτευσης, δεν θυμάμαι ποιος, κατηγόρησε την αντιπολίτευση ότι «πριν αλέκτωρ λαλήσει» άλλαξε τις απόψεις της και προσγειώθηκε στην πραγματικότητα. Επειδή εδώ λεξιλογούμε, δεν θα κρίνουμε την ουσία της τοποθέτησής του, αλλά θα σχολιάσουμε τη φράση αυτή, η οποία χρησιμοποιείται πολύ συχνά, αλλά σύμφωνα με ορισμένα συγγράμματα αναφοράς θεωρείται λανθασμένη.

Τη φράση αυτή τη χρησιμοποιούμε ειρωνικά στη δημοσιογραφική ή την πολιτική γλώσσα όταν πομπώδεις εξαγγελίες διαψευσθούν ή επίσημες υποσχέσεις αθετηθούν, και μάλιστα πολύ γρήγορα -«πριν στεγνώσει το μελάνι» με το οποίο γράφτηκαν, όπως λέει ένα παρεμφερές κλισέ. Καμιά φορά μάλιστα, οι δυο φράσεις συνδυάζονται, όπως σε πρόσφατο άρθρο του αριστερού ιστότοπου iskra: O πρόεδρος της επιχείρησης Α.Ζερβός,  πριν ‘’αλέκτωρ λαλήσει τρείς’’ και πριν στεγνώσει το μελάνι των νέων αυξήσεων στα τιμολόγια της ΔΕΗ , ανήγγειλε νέες αυξήσεις στα ηλεκτρικά τιμολόγια.  Η φράση, όπως είναι εύλογο, ακούγεται πολύ συχνά στη Βουλή -για παράδειγμα, πριν από δυο μήνες, ο υπουργός Παιδείας κ. Αρβανιτόπουλος είχε κατηγορήσει τους συνδικαλιστές εκπαιδευτικούς ότι «πριν αλέκτωρ λαλήσει τρις» ανακάλυψαν χιλιάδες κενές θέσεις στα σχολεία. Και πάλι από συζήτηση στη Βουλή, που έγινε σε μιαν άλλη εποχή, τότε που ακόμα γίνονταν προσλήψεις και μονιμοποιήσεις, έχω σημειώσει την εξής φράση: Υποσχεθήκατε τη μετατροπή των συμβάσεων όλων των συμβασιούχων του αορίστου χρόνου και πριν «αλέκτωρ λαλήσει τρις», ο Υπουργός Εσωτερικών και Δημόσιας Διοίκησης μιλά για μοριοδότηση.

Ποιος όμως κόκορας (αλέκτωρ) και γιατί βάλθηκε να φωνάζει; Μάλλον θα το ξέρετε, αλλά ας το αφηγηθούμε. Η σημερινή φράση είναι μετεξέλιξη μιας φράσης ή μάλλον μιας ομάδας φράσεων του Ευαγγελίου, που όλες προέρχονται από το πασίγνωστο επεισόδιο του Μυστικού Δείπνου, όπου ο Πέτρος διαβεβαίωνε τον Ιησού ότι είναι έτοιμος και τη ζωή του να θυσιάσει, και ο Ιησούς του απάντησε: «Αλήθεια, αλήθεια σου λέγω, ο πετεινός δεν θα έχει λαλήσει ακόμα, και συ θα μ’ έχεις απαρνηθεί τρεις φορές» (επίτηδες το δίνω σε διασκευή, της Πηνελόπης Δέλτα, πιο κάτω θα δώσω και την αυθεντική ρήση). Και πράγματι, η προφητεία επαληθεύτηκε πολύ γρήγορα: τη νύχτα μετά τη σύλληψη του Ιησού, τρεις φορές ρώτησαν τον Πέτρο, «Ήσουν κι εσύ με τον Ιησού τον Ναζωραίο;» -κι εκείνος τρεις φορές αρνήθηκε ότι γνωρίζει τον Ιησού, και μόλις είπε το τρίτο «Όχι» άκουσε τον πετεινό να χαιρετίζει με το λάλημά του το ξημέρωμα που ερχόταν.

Η φράση του Ιησού παραδίδεται και στα τέσσερα ευαγγέλια, αλλά όχι ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Παραθέτω:

«πρὶν ἀλέκτορα φωνῆσαι τρὶς ἀπαρνήσῃ με» (Ματθαίος, 26.34 και απαράλλαχτο πιο κάτω 26.75)
«Λέγω σοι, Πέτρε, οὐ φωνήσει σήμερον ἀλέκτωρ ἕως τρίς με ἀπαρνήσῃ εἰδέναι» (Λουκάς 22.34)
«Πρὶν ἀλέκτορα φωνῆσαι σήμερον ἀπαρνήσῃ με τρίς» (Λουκάς, 22.61)
«σήμερον ταύτῃ τῇ νυκτὶ πρὶν ἢ δὶς ἀλέκτορα φωνῆσαι τρίς με ἀπαρνήσῃ» (Μάρκος, 14.30)
«Πρὶν ἀλέκτορα φωνῆσαι δὶςτρίς με ἀπαρνήσῃ» (Μάρκος, 14.72)
«οὐ μὴ ἀλέκτωρ φωνήσῃ ἕως οὗ ἀρνήσῃ με τρίς» (Ιωάννης, 13.38)

Σήμερα, η διατύπωση «πριν αλέκτωρ λαλήσει τρις», που είναι η πιο διαδεδομένη, είναι πεδίον δόξης λαμπρόν για τους λαθοθήρες και τους γλωσσοδιορθωτές, επειδή μπορεί κανείς να την πει «λάθος» με πολλούς τρόπους.

Μια πρώτη περίπτωση όπου μπορεί κανείς να αμαρτήσει, είναι πού θα ταιριάξει το ‘τρις’. Στο Ευαγγέλιο, το ‘τρις’ πάει στο ‘απαρνήση’, δηλ. «πριν λαλήσει ο κόκορας, θα με απαρνηθείς τρεις φορές». Στη σημερινή χρήση, πολλές φορές, ίσως τις περισσότερες, ακούμε να λένε, για παράδειγμα, «Πριν αλέκτωρ λαλήσει τρις, η κυβέρνηση αθέτησε την υπόσχεσή της». Είναι άραγε λάθος αυτό; Εγώ λέω όχι, εκτός βέβαια αν γράψει κανείς «πριν αλέκτωρ λαλήσει τρεις». Και εξηγούμαι. Στη σημερινή χρήση, το άτοπο γεγονός που στηλιτεύουμε συνήθως δεν επαναλαμβάνεται τρεις φορές, όπως η προδοσία του Πέτρου. Συνήθως, αρκεί να γίνει μια φορά η μπαμπεσιά. Κι έτσι, αφού το ‘τρις’ περίσσευε, ο σοφός λαός το κόλλησε στο λάλημα του κόκορα, κι έτσι έγινε πολύ πιο παραστατικό μια και συνδέεται με την τρίτη ημέρα κατά τας γραφάς:

Η συμφωνία εκεχειρίας χαρακτηρίστηκε «μεγάλο επίτευγμα» της ελληνικής κυβέρνησης. Όμως, προτού ο αλέκτωρ λαλήσει τρις, τουρκικά τζετ παραβίαζαν και πάλι τον ελληνικό εναέριο χώρο.

Το απόσπασμα που παρέθεσα είναι παλιότερο, από το περιοδικό Αντί και είμαι βέβαιος ότι θα προκαλεί ανατριχίλα σε πολλούς λαθοθήρες. Αφενός επειδή συνάπτει το ‘τρις’ με το ‘λαλήσει’ και αφετέρου επειδή δεν επαναλαμβάνει το ακριβές ευαγγελικό «πριν αλέκτορα φωνήσαι» αλλά το προσαρμόζει στη σημερινή γλώσσα και σύνταξη. Και πολύ καλά κάνει!

Να σημειώσω ότι ο Άνθιμος Παπαδόπουλος, ένας σοφός λεξικογράφος και γλωσσολόγος των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων, στα «Φρασεολογικά» του παραδίδει τη φράση ως «πριν αλέκτωρ φωνήση», κι ας γράφει σε καθαρεύουσα, σε μια εποχή γλωσσικού συντηρητισμού (η εργασία του δημοσιεύτηκε στο Λεξικογραφικόν Δελτίον της Ακαδημίας Αθηνών), διότι του φαινόταν του ανθρώπου τερατώδες να επιχειρούμε σήμερα να διατηρήσουμε μια σύνταξη που είναι εντελώς ξένη, σε μια φράση που ποτέ δεν χρησιμοποιείται στερεότυπα. Βλέπετε, για άλλη μια φορά οι συντηρητικοί περί την Ακαδημία αποδεικνύονται πολύ πιο προχωρημένοι από τους σημερινούς νεοκαθαρευουσιάνους.

Τι θέλω να πω; Αν έχουμε μια ολόκληρη παροιμιακή αρχαία φράση, όπως ας πούμε το «άμες δε γ’ εσόμεθα πολλώ κάρρονες», τότε υπάρχει βάση για να διατηρήσουμε αυτούσιο το αρχαίο (παρ’ όλο που δεν καταλαβαίνουμε Χριστό, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία). Όταν όμως έχουμε μισή φράση, διότι το άλλο μισό εξ αντικειμένου είναι μεταβλητό, και όταν το άλλο μισό είναι στα νέα ελληνικά, τι νόημα έχει να κρατήσουμε σε αυστηρά αρχαία το πρώτο μισό; Οπότε, κάνουμε τις εξής τρεις αλλαγές: (α) Περνάμε τον αλέκτορα στην ονομαστική, προαιρετικά με άρθρο, γιατί στα σημερινά ελληνικά η αιτιατική ηχεί αφύσικη· (β) αλλάζουμε το ρήμα, γιατί τα σημερινά κοκόρια λαλούν δεν φωνούν, και (γ) αλλάζουμε το απαρέμφατο σε υποτακτική, οπότε το φωνήσαι γίνεται λαλήσει. Δεν εφαρμόζουν όλοι και τις τρεις αυτές αλλαγές, βέβαια, αλλά εγώ προσωπικά θεωρώ ένδειξη καλαισθησίας την προσαρμογή της φράσης και όχι λάθος ή, προς Θεού, αγραμματοσύνη. Επιπλέον, μια και πρόκειται για μια φράση που παραδίδεται με έξι (ελαφρώς) διαφορετικούς τρόπους στα Ευαγγέλια, δεν βλέπω πώς μπορεί κανείς να απαιτεί να τη διατηρήσουμε σήμερα αμετάβλητη, αφού από τότε είχαν αρχίσει να την αλλάζουν.

Πιστεύω λοιπόν ότι η καθιερωμένη σήμερα φράση «πριν αλέκτωρ λαλήσει τρις» είναι εξίσου νόμιμη με την παραδοσιακή «πριν αλέκτορα φωνήσαι» και ότι μπορούμε να τη χρησιμοποιούμε χωρίς ενοχές. Κι αν κάποιος υποστηρίξει ότι μόνο το «πριν αλέκτορα φωνήσαι» είναι σωστό, ζητήστε του, για να τιμήσει την άποψή του, να ολοκληρώσει την πρότασή του στα αρχαία ελληνικά, έστω της ελληνιστικής εποχής -να μην κάνουμε μισές δουλειές.

Άσχετο υστερόγραφο: Κλείνοντας τη χτεσινή αγόρευσή του στη Βουλή, ο πρωθυπουργός κ. Σαμαράς χρησιμοποίησε στίχους του Σέξπιρ: «Από το σοβαρό στο γελοίο, η απόσταση είναι μικρή. Από το γελοίο όμως στο σοβαρό, η απόσταση είναι τεράστια.» Προσπάθησα λίγο να βρω κάποιο πιθανό πρωτότυπο, δεν τα κατάφερα. Ξέρει κανείς πώς έχουν οι στίχοι στα αγγλικά;