Άνω ποταμών η ελιά

Το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της Αυγής, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Όπως θα δείτε, επαναλαμβάνω κάποια πράγματα (για τη λέξη ‘ποτάμι’) που είχα ήδη γράψει εδώ στο ιστολόγιο. Επίσης, και το βασικότερο, επειδή η εφημερίδα έχει περιορισμούς χώρου, η λεξιλογική εξέταση γίνεται εντελώς ακροθιγώς -για την ελιά και το λάδι θα μπορούσε να γραφτεί (και έχει γραφτεί) βιβλίο- και κάθε άλλο παρά εξαντλεί το θέμα. Ίσως σε επόμενο άρθρο ασχοληθούμε πιο διεξοδικά. Στο τέλος προσθέτω μερικά για την παρωδία του ποιήματος του Μαβίλη. Η εικονογράφηση είναι αυτή που συνοδεύει το άρθρο στην εφημερίδα.

Δυο καινούργια (με ή χωρίς εισαγωγικά) κόμματα θα πάρουν μέρος, όπως όλα δείχνουν, στις ευρωεκλογές του Μαΐου, δυο κόμματα που έχουν το κοινό χαρακτηριστικό ότι το όνομά τους δεν αναφέρεται ευθέως στην πολιτική, δηλαδή δεν είναι αρκτικόλεξο ή ακρωνύμιο, ούτε περιέχει λέξεις όπως κόμμα, κίνημα, συμμαχία, δημοκρατικός, δημοκρατία, ελληνικός, Ελλάδα, πανελλήνιος, αριστερά κτλ., αλλά συμπίπτει με κοινά ουσιαστικά που βέβαια έχουν τους δικούς τους συμβολισμούς –όπως άλλωστε συμβαίνει και με δυο κάπως παλαιότερα κόμματα των άκρων, τη ναζιστική Χρυσή Αυγή και την ακροφιλελεύθερη Δράση: το Ποτάμι και η Ελιά.

Η λέξη ποτάμι είναι μεσαιωνική· η αρχαία λέξη είναι ο ποταμός, ήδη στον Όμηρο. Ετυμολογικά, η λέξη παράγεται από ένα θέμα ποτ- που παραπέμπει στο ρήμα πίπτω• φαίνεται ότι η πρώτη σημασία της λέξης θα ήταν το ρεύμα νερού που πέφτει από ψηλά, ενώ το λατινικό flumen παραπέμπει περισσότερο στην ιδέα της άφθονης ροής –αλλά η Ελλάδα δεν διακρινόταν για τα μεγάλα, πλατιά της ποτάμια, μόνο για τα μικρά και ορμητικά. Χρησιμοποιούμε μεταφορικά τη λέξη ποτάμι ή ποταμός για να δηλώσουμε μεγάλες ποσότητες υγρών, αφού λέμε για «ποταμούς/ποτάμια αίματος» ή δακρύων ή ιδρώτα, ενώ υπάρχει και η αρχαία έκφραση «άνω ποταμών», που τη λέμε για εξωφρενικά και παράλογα πράγματα.

Με το ποτάμι έχουμε αρκετές νεότερες εκφράσεις και παροιμίες. Λέμε «τον πήρε το ποτάμι» για κάποιον που απέτυχε στις προσπάθειές του ή καταστράφηκε• ρωτάμε «να το πάρει το ποτάμι;» για να αποκαλύψουμε τη λύση ενός αινίγματος. Σιγανό ποτάμι λέμε τον άνθρωπο χαμηλών τόνων, που δεν εκδηλώνει τα συναισθήματά του, ιδίως όταν η φαινομενικά ήρεμη συμπεριφορά κρύβει αντίθετη δραστηριότητα• και η παροιμία συμβουλεύει τα σιγανά ποτάμια να φοβάσαι.

Τα ποτάμια από την αρχαιότητα τα χρησιμοποιούσαμε για να πλένουμε και να ξεπλένουμε, και ίσως δεν είναι τυχαία η ονομασία του νέου κόμματος αν σκεφτούμε ότι ο Σταύρος Θεοδωράκης και οι τηλεοπτικές εκπομπές του έχουν πάνω από μια φορά κατηγορηθεί, όχι άδικα φοβάμαι, ότι λειτούργησαν ως πλυντήριο, πρόσφατα των λιμενικών στο Φαρμακονήσι και παλιότερα της Χρυσής Αυγής.

Είναι νωρίς ακόμα και ίσως το νέο κόμμα μάς αιφνιδιάσει, όμως όλα δείχνουν ότι το Ποτάμι δεν είναι παρά ένα ανάχωμα για να παρασύρει πολίτες που αλλιώς μπορεί και να πήγαιναν στην αριστερά. Όπως έλεγε και μια παλιά παροιμία: Έτρεχε να μη βραχεί, κι έπεσε στο ποτάμι.

Η ελιά, πάλι, είναι μαζί μας από τα προϊστορικά χρόνια• αναφορές βρίσκουμε ήδη στις μυκηναϊκές πινακίδες της γραμμικής Β (e-ra-wa για την ελαία και e-ra-wo για το έλαιον). Η ελαία περνάει επίσης από τα πολύ παλιά χρόνια στα λατινικά (το λατινικό oliva διατηρεί το χαμένο στα ελληνικά δίγαμμα), όπως και το έλαιον (oleum, απ’ όπου όλες οι αντίστοιχες λέξεις των ευρωπαϊκών γλωσσών, oil, huile, olio κτλ.).

Βιβλίο θα μπορούσε να γραφτεί για την παρουσία και τη σημασία της ελιάς στον ελληνικό πολιτισμό και τη γλώσσα, οπότε μόνο μερικές αναφορές θα κάνω. Λέγοντας σήμερα «ελιά» εννοούμε τόσο το ελαιόδεντρο όσο και τον καρπό του, ενώ μεταφορικά η λέξη χρησιμοποιείται επίσης για τις μελανόχρωμες κηλίδες του προσώπου, σημασία ήδη μεσαιωνική. Ο καρπός της ελιάς ήταν το συνηθισμένο προσφάι του φτωχού, και γι’ αυτό η φράση «ψωμί κι ελιά» έχει πάρει τη σημασία της εξαιρετικά λιτής διαβίωσης· «ψωμί κι ελιά και Κώτσο βασιλιά» φώναζαν οι φανατικοί βασιλόφρονες στα χρόνια του διχασμού, όταν ο συμμαχικός αποκλεισμός είχε φέρει πρωτόγνωρη πείνα.

Από την ελιά βέβαια βγαίνει το πολύτιμο λάδι. Η σημερινή λέξη προήλθε από το αρχαίο έλαιον, αφού μεσολάβησε το ελληνιστικό υποκοριστικό ελάδιον (με υπογεγραμμένη στο άλφα). Πολύ αργότερα, είπαν έλαιον και τα προϊόντα της σύνθλιψης άλλων καρπών (σπορέλαιο κτλ., φτάνοντας ακόμα και στο πετρέλαιο), ενώ στα σημερινά μαγειρικά πορνό που προβάλλει η τηλεόραση απαγορεύεται να πεις «λάδι» και πρέπει να λες «ελαιόλαδο». Πανταχού παρόν το λάδι στη φρασεολογία μας: μου έβγαλε το λάδι λέμε όταν κάποιος μας έχει εξουθενώσει• ρίχνει λάδι στη φωτιά, όταν κάποιος παροξύνει μια διένεξη, βγήκε λάδι, όταν κάποιος επιπλέει, κατορθώνει να αποφύγει την τιμωρία. Από το λάδι και το λάδωμα, η δωροδοκία για να «γυρίζει ομαλά ο τροχός», σημασία ταιριαστή για το νέο κόμμα αν κρίνουμε την πολιτεία ορισμένων εμπνευστών του.

Δεν είναι πάντως η πρώτη φορά που δημιουργείται ελληνικό κόμμα με έμβλημα την ελιά. Το εκσυγχρονιστικό κόμμα του Χαρίλαου Τρικούπη ονομαζόταν κοινώς «ελιά», ενώ «κορδόνι» ήταν το αντίπαλο κόμμα του Θ. Δηλιγιάννη. Ωστόσο, το νεοπαγές μόρφωμα είναι μεταφορά του ιταλικού Ulivo, του ιταλικού συνασπισμού της κεντροαριστεράς που αποτέλεσε τον ένα πόλο της διαχείρισης του συστήματος από το 1995 ως το 2007 και στάθηκε ο καταλύτης της διάσπασης και διάλυσης της ιταλικής αριστεράς. Στον Ρομάνο Πρόντι θαρρώ πως οφείλεται το όνομα.

Όσο για τη δική μας Ελιά, φοβάμαι πως το κλίμα δεν την ευνοεί. «Στην κουφάλα σου φώλιασε μελίσσι γέρικη ελιά», τραγούδησε ο Μαβίλης· θα τολμούσαμε να τον παραφράσουμε:

Στην κουφάλα σου φώλιασαν κηφήνες
καημένη ελιά, κι ως δάκος σου ρουφάει
ο Βενιζέλος τον καρπό· δυο μήνες
θα ζήσεις και θα ξεραθείς το Μάη.

Επειδή το ιστολόγιο αγαπά τη λεπτή τέχνη της παρωδίας, θα καλοδεχτεί κάθε προσπάθεια να παρωδηθεί στο σύνολό του το σονέτο του Μαβίλη, που το παραθέτω εδώ:

Η ΕΛΙΑ

Στην κουφάλα σου εφώλιασε μελίσσι,
γέρικη ελιά, που γέρνεις με τη λίγη
πρασινάδα που ακόμα σε τυλίγει
σα νάθελε να σε νεκροστολίσει.

Και το κάθε πουλάκι στο μεθύσι
της αγάπης πιπίζοντας ανοίγει
στο κλαρί σου ερωτάρικο κυνήγι,
στο κλαρί σου που δε θα ξανανθίσει.

Ώ πόσο στη θανή θα σε γλυκάνουν,
με τη μαγευτική βοή που κάνουν,
ολοζώντανης νιότης ομορφάδες

που σα θύμησες μέσα σου πληθαίνουν·
ώ να μπορούσαν έτσι να πεθαίνουν
και άλλες ψυχές της ψυχής σου αδερφάδες.

Θυμίζω μια παρωδία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (Άχθου Αρούρη), που δημοσιεύτηκε το 1932 στη σατιρική εφημερίδα Τρίβολος της Μυτιλήνης. Η Μυτιλήνη ήταν ελαιοπαραγωγό νησί και ο ποιητής, σαν υπάλληλος της Αγροτικής που ήταν, έβλεπε από πρώτο χέρι τα βάσανα του αγρότη.

Στην κουφάλα σου φώλιασαν μελίσσι
κλητήρες, τοκογλύφοι και κολήγοι
Γέρικη ελιά, που είν’ η ζωή σου λίγη
πριν ο φτωχός χωριάτης σε πουλήσει.

Το εισόδημά σου όλο θα ρουφήσει
σα Χάρυβδις το κράτος που σε πνίγει
κι οι δανειστάδες, που’ ναι ουκ ολίγοι
θα βάλουνε στο χέρι ό,τι αφήσει.

Πώς σε λυπάμ’ ελιά δυστυχισμένη
δε φτάναν τα παράσιτα κι οι δάκοι
τώρα και το Κουβέρνο σε βυζαίνει

και πίνει το γλυκό σου το λαδάκι
δύστυχη ελιά. Κατάντησες ρημάδι
Κράτος και νόμοι σού’ βγαλαν το λάδι.

 

Advertisement