Ελένης και Κωνσταντίνου

Σήμερα τα μισά σπίτια της Ελλάδας γιορτάζουν. Το ιστολόγιο έχει αφιερώσει παλιότερα ένα άρθρο στη γιορτή αυτή, μια από τις σπουδαιότερες στο εορτολόγιό μας, ενώ το περσινό του άρθρο ήταν αφιερωμένο στο ένα από τα δύο ονόματα, τον Κώστα.  Οπότε, για να ισορροπήσουμε, το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο μόνο στην Ελένη, σαν δώρο για τη γιορτή της, και για να τονιστεί αυτό αντέστρεψα και τη συνηθισμένη εκφορά του ονόματος που δίνει τα πρωτεία στον αρσενικό, παρόλο που πρόκειται για μητέρα και γιο.

Ο λόγος που τα δυο ονόματα γιορτάζουν μαζί, είναι βέβαια ότι η αγία Ελένη ήταν η μητέρα του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, που έπαιξαν κι οι δυο τον καθοριστικό ρόλο που ξέρουμε στην επικράτηση του χριστιανισμού, γι’ αυτό άλλωστε και η εκκλησία τούς θεωρεί ισαπόστολους, παραβλέποντας, καλώς ή κακώς δεν θα σταθούμε, ότι ο αυτοκράτορας δολοφόνησε τον γιο του και (με εντολή της μητέρας του) τη σύζυγό του. Το όνομα του Κωνσταντίνου έγινε διάσημο από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα, της Ελένης ήταν ήδη διάσημο από την πανέμορφη βασίλισσα της Σπάρτης και της Τροίας.

Διότι, αν και εορτολογικά συμπίπτουν, ετυμολογικά τα δυο ονόματα διαφέρουν: το όνομα Ελένη είναι αρχαίο ελληνικό, το Κωνσταντίνος λατινικό. Η Ελένη έχει άγνωστη ετυμολογία και ήδη από την αρχαιότητα είχαν διατυπωθεί παρετυμολογικές εξηγήσεις και συσχετίσεις, π.χ. με τη σελήνη, ή με το ουσιαστικό «ελένη» (με δασεία και αυτό) που σημαίνει «πυρσός», ή από ένα αμάρτυρο *Fελένα (με δίγαμμα) που θα προερχόταν με ανομοίωση από κάποιο *Fενένα, οπότε έχουμε πιθανή σύνδεση με το Venus της Αφροδίτης. Για την ομηρική Ελένη ο Αισχύλος στον Αγαμέμνονα έγραψε πως έπρεπε να ονομάζεται όχι έτσι αλλά «ελένας, έλανδρος, ελέπτολις», αφού κατάστρεψε πλοία (νήες), άνδρες και πόλεις, κάνοντας λογοπαίγνιο με το «έλον», τον β’ αόριστο του ρήματος «αιρώ» (μεταξύ άλλων σημαίνει πιάνω, κυριεύω, σκοτώνω), αιώνες πριν εφευρεθεί η πολιορκητική μηχανή που ονομάστηκε «ελέπολις».

Διότι βέβαια η γνωστότερη Ελένη είναι η Ωραία Ελένη, της Σπάρτης και της Τροίας, το πανάρχαιο και ακαταμάχητο σύμβολο του γυναικείου κάλλους, κόρη του Δία, αδελφή των Διόσκουρων, γυναίκα του Μενέλαου που για χάρη της έγινε ο Τρωικός πόλεμος. Η Ελένη του Ευριπίδη επίσης, που ποτέ δεν πήγε στην Τροία, αφήνοντας ένα είδωλο να πάει στη θέση της και κατέφυγε στην Αίγυπτο. Η Ελένη, το αδειανό πουκάμισο του Σεφέρη:

Δακρυσμένο πουλί, στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη
που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,
άραξα μοναχός μ’ αυτό το παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως αυτό ειναι παραμύθι,
αν είναι αλήθεια πως οι ανθρώποι δε θα ξαναπιάσουν
τον παλιό δόλο των θεών· αν είναι αλήθεια
πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια,
ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη
ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος, που ωστόσο
είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια,
δεν το ‘χει μες στη μοίρα του ν’ ακούσει
μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε
πως τόσος πόνος τόση ζωή
πήγαν στην άβυσσο
για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.

Χάρη στην ομηρική καλλονή, αλλά και επειδή η αγία Ελένη αναγνωρίζεται και από τις δυτικές εκκλησίες, το όνομά της έχει περάσει ως συχνό όνομα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες. Έχει μάλιστα μπλεχτεί το Ελένη και οι παραφυάδες του με άλλα ονόματα κι έτσι δεν είναι βέβαιο αν το Eleanor, το Eileen ή το Éliane είναι αυτοτελή ονόματα ή διασταύρωση με τις τοπικές παραλλαγές της Ελένης. Η παλιά Ελένη είχε δασεία, γι’ αυτό και σε μερικές γλώσσες το αντίστοιχο όνομα αρχίζει από H-, αλλά σε άλλες η ανάμνηση της δασείας έχει χαθεί.

Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις στατιστικές των ονομάτων, η Ελένη είναι το δεύτερο σε συχνότητα γυναικείο όνομα (το συχνότερο είναι βέβαια η Μαρία, αν και με τις νεότερες μόδες που θέλουν τα κοριτσάκια να βαφτίζονται Νεφέλη και Φαίδρα, ίσως αυτό αλλάξει). Η Ελένη και η παραλλαγή της, Έλενα, έχουν χαϊδευτικά τη Λένα, την Ελενίτσα και από εκεί τη Νίτσα, τη Λενιώ, ίσως και τη Νέλλη ή τη Λίνα. Την κοπελιά μου τη λένε Λενιώ, τραγουδούσε ο πατέρας μας όταν ήμασταν μικρά, μια και έχω Ελένη αδελφή (χρόνια της πολλά!) και πρόσθετε, για να μη μένω παραπονεμένος, “τον γιο μου Νικολό”. Παλιότερη παραλλαγή είναι το Λέγκω, που το ξέρουμε από το τραγούδι του Μαρκόπουλου.

Με βάση τη δημοτικότητα που δίνει το γκουγκλ, οι διασημότερες με το όνομα Ελένη είναι η Μενεγάκη, η Δήμου και η Ράντου, με το όνομα Λένα είναι η Μαντά, η Διβάνη και ο ποταμός Λένας, με το όνομα Έλενα η Παπαβασιλείου, η Ακρίτα και η Βενιζέλου (ως μαιευτήριο) -η Παπαρίζου υποβιβάστηκε στη β’ σελίδα.

Ο ποταμός Λένας βέβαια δεν έχει σχέση (υποθέτω) με την Ελένη, στα αστεία το είπα. Από τοπωνύμια έχουμε βέβαια τα Λουτρά Ωραίας Ελένης, κοντινό στους Αθηναίους τόπο παραθερισμού στα παράλια του Σαρωνικού όπως πάμε για Επίδαυρο, ενώ υπάρχει και η διάσημη Αγία Ελένη, ένα νησάκι στη μέση του Ατλαντικού, πιο κοντά στην Αγκόλα (1870 χιλιόμετρα) παρά στη Βραζιλία αλλά πολύ μακριά από οπουδήποτε, όπου εξόρισαν οι Άγγλοι τον Ναπολέοντα μετά το Βατερλό, να μην ξαναπάθουν το χουνέρι της νήσου Έλβας. Εξόρισαν και κάμποσες χιλιάδες Μπόερ μετά τον πόλεμο των Μπόερ, αλλά εκείνοι δεν έγιναν διάσημοι.

Ελληνικά τοπωνύμια Αγία Ελένη δεν ήξερα ότι υπάρχουν. Γκουγκλίζοντας βρίσκω ένα χωριό στις Σέρρες. Πάντως, δεν θυμάμαι καμιά εκκλησία ή γειτονιά που να λέγεται Αγία Ελένη, ενώ Αγιασοφιά, Αγία Άννα, Αγία Βαρβάρα ή Αγία Παρασκευή ξέρω πολλές. Αν κάνω λάθος ή όχι, και πώς εξηγείται (αν όχι), θα μου το πείτε εσείς.

Όπως και τα περισσότερα γυναικεία ονόματα, έτσι και η Ελένη έχει ισχνή παρουσία στη φρασεολογία μας. Μπορεί να μου ξεφεύγει κάτι, αλλά η μόνη φράση με Ελένη που θυμάμαι είναι η γνωστή προέκταση των ερωταπαντήσεων για τον Φούφουτο, του αδελφού της Ελένης -και μη ρωτήσετε για ‘ποια Ελένη’ πρόκειται.

Αντίθετα, και εύλογα, τα τραγούδια με Ελένη είναι αμέτρητα (αν και δεν αποκλείω η Άννα και η Κατερίνα να έχουν περισσότερα). Πέρα από αυτά που αναφέραμε, έχουμε τη Νίτσα Ελενίτσα Ελενάκι μου του Καζαντζίδη, την Ελένη του Μικρούτσικου, και βέβαια το χατζηδακικό Για την Ελένη.

Ταιριάζει να τελειώσουμε με τραγούδια -χρόνια πολλά στην Ελένη, τη Λένα, την Έλενα, τη Νίτσα και την Ελενίτσα!

Advertisement