Κάποιος να προστατέψει τους ποιητές! (συνεργασία της Τάνιας Ραχματούλινα)

Στον παλιό μου ιστότοπο δημοσίευα πότε-πότε κριτικές μεταφράσεων, κάτι που δεν το κάνω και τόσο συχνά στο ιστολόγιο, ίσως επειδή το θέμα είναι πολύ ειδικό. Μια τέτοια κριτική θα δημοσιεύσω και σήμερα, όμως στο μεγαλύτερο μέρος της γραμμένη από μια καινούργια γνωριμία αλλά ήδη καλή φίλη, μια και τη διαβάζω από παλιά, την Τάνια Ραχματούλινα, που σχολιάζει πότε-πότε και στο ιστολόγιο. Η Τάνια δεν είναι Ρωσίδα (είναι Κύπρια), αλλά έχει σπουδάσει στην τότε ΕΣΣΔ και έχει ζήσει πολλά χρόνια στη Ρωσία. Το κείμενό της αφορά τα απαράδεκτα λάθη στη μετάφραση της ποίησης του Βλαντίμιρ Βισότσκι στη συλλογή «Ο Άγιος Βλαδίμηρος του πάθους» (μτφρ. Δημήτρης Τριανταφυλλίδης). Η κριτική δημοσιεύτηκε ήδη στην εφημερίδα «Δρόμος της Αριστεράς», στη στήλη του κοινού μας φίλου Στέλιου Ελληνιάδη, εδώ όμως την παραθέτω μαζί με κάποια δικά μου σχόλια, που για να ξεχωριζουν τα βάζω με κόκκινο χρώμα, εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι στο ιστολόγιο δεν έχω περιορισμό χώρου όπως στις εφημερίδες. Καναδυό σημεία της αρχικής δημοσίευσης τα παρέλειψα.

Για να μπορεί να ακουστεί και η άλτερα παρς, στις περισσότερες περιπτώσεις παρατίθεται ο αριθμός της σελίδας του βιβλίου, ενώ βάζω και λινκ προς μεταφράσεις των ίδιων ποιημάτων σε άλλες γλώσσες. Να προσθέσω ότι και πριν από πέντε χρόνια είχα δημοσιεύσει στο ιστολόγιο μιαν άλλη αρνητική κριτική για μετάφραση του ίδιου μεταφραστή, τότε στον Μαγιακόφσκι («Σύννεφο με πλαστικά παντελόνια«), δυστυχώς όμως ίδιου τύπου λάθη και παρανοήσεις επαναλαμβάνονται και εδώ.

 

ΚΑΠΟΙΟΣ ΝΑ ΠΡΟΣΤΑΤΕΨΕΙ ΤΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ!

Τάνια Ραχματούλινα

Αγόρασα πρόσφατα τρία βιβλία, το ένα είναι το «Βλαδίμηρος Βισότσκι – Ο άγιος Βλαδίμηρος του πάθους», εκδόσεις bibliotheque, 2013, με την ένδειξη: Συλλεκτική έκδοση σε 500 αριθμημένα αντίτυπα (εγώ είμαι το 132^ο θύμα). Το δεύτερο είναι το «Μαρίνα Τσβετάγιεβα, Βέρστια», εκδόσεις Ενδυμίων, 2013, και το τρίτο είναι το: «Β.Μ. Γκάρσιν, Το κόκκινο λουλούδι», εκδόσεις Πόλις, Μάρτιος 2014. Μεταφραστής και των τριών βιβλίων, από τα ρωσικά, είναι ο Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης.

Κάθε φορά που βλέπω στα βιβλιοπωλεία μια καινούργια μετάφραση ρωσικών βιβλίων χαίρομαι ιδιαίτερα, γιατί θέλω αυτή η σπουδαία λογοτεχνία –κλασική και σύγχρονη– να φτάνει στα χέρια του Έλληνα αναγνώστη, να του δίνεται η δυνατότητα να τη γνωρίσει. Και πραγματικά υπάρχουν εξαιρετικοί μεταφραστές που μεταφράζουν απευθείας από τα ρωσικά, φανερώνοντας πολύ καλή γνώση της ρωσικής και άριστη γνώση της ελληνικής γλώσσας.

Αν και έχει πάνω από χρόνο που διάβασα τη «Μήδεια και τα παιδιά της» της Λιουντμίλας Ουλίτσκαγια (εκδόσεις Ωκεανίδα, 2000), εξακολουθώ να είμαι γοητευμένη από τη μετάφραση του Λεωνίδα Καρατζά, και από το μυθιστόρημα φυσικά. Διαβάζοντάς το, ξεχνιόμουν και δεν παρακολουθούσα τόσο την υπόθεση όσο τη μετάφραση. Συχνά μάντευα από κάτω το ρωσικό κείμενο και θαύμαζα το πόσο άρτια μεταφερόταν στα ελληνικά. Δυστυχώς δεν έτυχε να δω κι άλλες μεταφράσεις του Λ. Καρατζά αλλά ελπίζω να συνεχίσει να μας δίνει, χωρίς ο ίδιος να το υποπτεύεται, μαθήματα μεταφραστικής τέχνης.

Από τα τρία βιβλία που ανέφερα στην αρχή, θα σταθώ ιδιαίτερα στον «Άγιο Βλαδίμηρο του πάθους». Και πρέπει να πω αμέσως ότι είναι πολύ δύσκολο να μεταφράσεις Βισότσκι, αν όχι ακατόρθωτο. Ο Βλαντίμιρ Βισότσκι, o βάρδος, όπως αρέσει στους Ρώσους να τον αποκαλούν, έγραφε τους στίχους των τραγουδιών του, τα έπαιζε στην κιθάρα του και τα τραγουδούσε με τη βραχνή φωνή του. Δηλαδή έγραφε στίχους που προορίζονταν να μελοποιηθούν και να τραγουδηθούν. Στην πλειοψηφία των τραγουδιών η μελωδία είναι υποτυπώδης, ρυθμική, περισσότερο για να στηρίξει τους στίχους. Στίχους μεστούς νοήματος, με δυνατή, στέρεη ομοιοκαταληξία και αυστηρή δομή. Επομένως εκτιμώ ότι ένα βασικό χαρακτηριστικό αυτών των τραγουδιών είναι η ομοιοκαταληξία και ο ρυθμός. Αυτά πρέπει να τηρηθούν ευλαβικά στη μετάφραση, αλλιώς χάνεται η μαστοριά και η μαγεία τους.

Ο Βισότσκι έγραψε φαρμακερά σατιρικά τραγούδια και αριστοτεχνικές παρωδίες. Ενδεικτικοί είναι οι τίτλοι μερικών από αυτά: «Γράμμα των εργατών ενός εργοστασίου στο Ταμπόφ προς Κινέζους ηγέτες», «Διάλεξη για τη σύγχρονη επιστήμη», «Πρωινή γυμναστική», «Για τον Τζέημς Μποντ», «Γι’ αυτούς που πάνε στο εξωτερικό και επιστρέφουν» (εδώ υποθέτω πως θα ήθελε να γράψει γι’ αυτούς που δεν επιστρέφουν, αλλά δεν θα τον άφηνε η λογοκρισία), «Στις μπιραρίες ξημεροβραδιαζόμουν», «Διάλογος στο τραμ», και τόσα άλλα. Έγραψε όμως και τραγούδια που διαπνέονται από βαθύ λυρισμό για τον έρωτα και τη φιλία, για την απελπισία και τα αδιέξοδα, όπως είναι το συγκινητικό «Δεν γύρισε απ’ τη μάχη» ή το σπαρακτικό «Άλογα ατίθασα» και πάρα πολλά άλλα.

Ήταν ένας μοναδικός στο είδος του τραγουδοποιός που με τόση αμεσότητα και τέχνη αποτύπωνε στα τραγούδια του, που ακόμα και σήμερα συνεχίζουν να έχουν τεράστια απήχηση, τον κόσμο της εποχής του. Έναν κόσμο όμως όχι και τόσο ιδανικό, όπως ήθελε να τον παρουσιάζει η επίσημη πολιτεία και η επίσημη διανόηση. Στις μπαλάντες του συχνά παρελαύνουν μέθυσοι, μαχαιροβγάλτες, παρακμιακοί τύποι της πόλης, κλεφτρόνια, και φυσικά όλοι αυτοί μιλάνε με το ύφος και τη γλώσσα του περιθωρίου, την αργκό. Ποιος Έλληνας μεταφραστής γνωρίζει τη σοβιετική αργκό; Νομίζω κανείς!

Κάνω μια μικρή παρένθεση για να πω ότι είχα την τύχη να δω τον Βισότσκι και να τον ακούσω μία μοναδική φορά, κάπου εκεί γύρω στο ΄70, στην αίθουσα συναυλιών του πανεπιστημίου μας. Ήταν κατάμεστη από φοιτητές που κάθονταν, στέκονταν και κρέμονταν απ’ όπου έβρισκαν. Εμείς είχαμε σφηνωθεί, όρθιοι πίσω από τις τελευταίες σειρές, και πιο πολύ τον ακούγαμε παρά τον βλέπαμε. Η εικόνα του όμως έμεινε χαραγμένη στη μνήμη μου: ένας μάλλον μικρόσωμος νέος άντρας, καθισμένος κατάχαμα στην άκρη της σκηνής, με τα πόδια να κρέμονται κάτω από το πάλκο, να μας μιλά και να τραγουδά με τη βραχνή φωνή του, που τότε ακόμα δεν ήταν και τόσο βραχνή.

Οι στίχοι των τραγουδιών του είναι γεμάτοι μεταφορές, συμβολισμούς και αλληγορίες που αποτελούν γρίφους για τους περισσότερους Έλληνες μεταφραστές που θα αποτολμήσουν να δοκιμάσουν τη μετάφρασή τους. Πίσω από μια λέξη μπορεί να κρύβονται οι συνήθειες και ο τρόπος ζωής στη Μόσχα της μπρεζνιεφικής εποχής. Μια λέξη της αργκό μπορεί να παραπέμπει σε μιαν ολόκληρη ομάδα του περιθωρίου ή σε καταστάσεις εκείνης της συγκεκριμένης εποχής. Π.χ. η λέξη «феня» είναι η ομιλία, η γλώσσα των κλεφτών.

Ο μεταφραστής πρέπει πρώτα ο ίδιος να κατανοήσει τα φανερά και τα κρυφά νοήματα των στίχων του Βισότσκι. Και για να μην τον αρπάξουν… οι γρύπες, θα πρέπει να αναζητήσει βοήθεια για να λύσει όλους τους γρίφους, με την αρωγή όχι μόνο λεξικών, αλλά πιο πολύ μορφωμένων Ρώσων, που θα τους συμβουλευτεί και θα του εξηγήσουν τι εννοεί ο ποιητής. Πρέπει να ανοίξει όχι ένα, αλλά πολλά λεξικά και στις δυο γλώσσες και προπάντων ρωσικά ερμηνευτικά λεξικά. Και πάλι, δεν θα αρκεστεί σε αυτά, αλλά θα ρωτήσει για να διασταυρώσει ώστε να βεβαιωθεί. Είναι επίσης απαραίτητη προϋπόθεση να διαθέτει από τη μια γερή γνώση της τότε σοβιετικής πραγματικότητας και από την άλλη την ανάλογη γλωσσομάθεια, τον ανάλογο πλούτο και στην ελληνική γλώσσα. Και ακόμα θα πρέπει να έχει την αίσθηση της ποιητικής γλώσσας, να γνωρίζει μετρική. Οπλισμένος με αυτά τα εφόδια, μόνο τότε θα προσπαθήσει να μεταφέρει αυτούς τους στίχους όσο γίνεται πιο κοντά στη γλώσσα μας.

Η συγκεκριμένη έκδοση είναι δίγλωσση, και βλέποντας το ρωσικό πρωτότυπο, το μάτι αμέσως πέφτει στις ανορθογραφίες! Δηλαδή, τα σημεία της στίξης, όπως το θαυμαστικό, η τελεία, το κόμμα, το ερωτηματικό κλπ. δεν είναι σωστά βαλμένα, πράγμα που κάνει δυσνόητο το κείμενο. Σε τουλάχιστον δύο περιπτώσεις λείπουν γράμματα από λέξεις, αλλάζοντας έτσι το νόημα.

Αλλά και ο αναγνώστης που δεν ξέρει ρωσικά και θα διαβάσει μόνο το ελληνικό κείμενο, θα βγάλει το συμπέρασμα ότι ο Βισότσκι έγραφε καθαρές… ασυναρτησίες. Π.χ. «Τα παράθυρα σφάλισαν/ σα χαράδρα έγιναν,/ κι οι πόρτες/ στη δημοσιά». Στο πρωτότυπο: «Всеми окнами обратясь в овраг\ а воротами – на проезжий тракт. «Με όλα τα παράθυρα/ να βλέπουν στον γκρεμό/και τις πύλες του/ στη δημοσιά» (σ. 38). [Σχόλιο Ν.Σ.: Οι μεταφράσεις στις άλλες γλώσσες συμφωνούν με την Ραχματούλινα και όχι με τον Τριανταφυλλίδη, για παράδειγμα στα αγγλικά: All its windows face the deep abyss] Πιο κάτω: «…Με πήρε απ’ εδώ, με πήγε απ’ εκεί!/Η ζωή με παρέσυρε – μα δεν έσυρε». Στην πραγματικότητα, ο ποιητής λέει: «Сколько кануло, сколько схлынуло!\ Жизнь кидала меня – не докикула.» «Πόσα κατάπιε η λήθη, πόσα πέρασαν ορμητικά!/ Η ζωή με πέταξε από δω κι από κει, δεν με νίκησε» (σ. 43).

Και οι ασυναρτησίες συνεχίζουν ακάθεκτες να τσαλαπατούν τους στίχους του δύστυχου Βισότσκι. «Ουρλιάζω, – μα δεν ακούω την κραυγή,/ να δέσω από τον φόβο δεν μπορώ τη φλούδα,». «Я кричу, – не слышу крика, Не вяжу от страха лыка» (σ. 81) [Σχόλιο Ν.Σ.: Εδώ ο μεταφραστής αστόχησε επειδή αγνοούσε μια ιδιωματική έκφραση, διότι αυτό που μεταφράζει «δεν μπορώ να δέσω τη φλούδα» είναι ρωσική έκφραση που σημαίνει «είμαι τόσο μεθυσμένος που δεν μπορώ να μιλήσω με συνοχή». Εδώ ο Βισότσκι ‘πειράζει’ την έκφραση, βάζοντας το φόβο αντί για το μεθύσι. Από το φόβο μου έχω σαστίσει, θα λέγαμε. Και πράγματι, ο άγγλος μεταφραστής: I fear so much that I’m struck dumb].

Και αλλού: «Βιάσου – γρίφος λεπτός πάνω απ’ τη χώρα στροβιλίζεται/ στο δάσος – το σπιτικό σου – η άνοιξη ανήγγειλε!» (…)Торопись – тощий гриф над страною кружит!\ Лес – обитель твою – по весне навести! «Το μίσος σε γεμάτα βαρέλια βασανίζεται» «Ненависть – в почках набухших томится» (σ. 89). [Εδώ υπάρχουν δυο φρικώδη μεταφραστικά λάθη, που εξηγούνται λίγο παρακάτω]

Αυτές ήταν μερικές από τις πολλές ασυναρτησίες. Αν ήταν όμως μόνον αυτές… Ο μεταφραστής δεν γνωρίζει τη ρωσική γλώσσα, τουλάχιστον σε βαθμό που να δικαιούται να τη μεταφράσει. Και δεν εννοώ μόνο τις μεταφορές, τις αλληγορίες και την αργκό που είναι διάσπαρτα σε όλους τους στίχους. Εννοώ απλές ρωσικές λέξεις, όπως π.χ. τα «μάτια» στα γυμνά κλαδιά των δέντρων που ο ποιητής λέει πως έχουν φουσκώσει (δηλαδή είναι έτοιμα να ξεπεταχτούν τα φυλλαράκια), χωρίς δεύτερη σκέψη μεταφράζονται σαν «γεμάτα βαρέλια», επειδή αν αλλάξεις ένα γράμμα στη ρωσική λέξη, τότε η σημασία γίνεται βαρέλια (почки\ бочки: πότσκι, μπότσκι)! Αντί για «όνειρα», «ονειροπόλημα», διαβάζουμε «τύψεις», γιατί ηχητικά μοιάζουν κάπως οι λέξεις στα ρωσικά.

Το έλατο (ель), το αγαπημένο δέντρο των Ρώσων, που έχει μπει μαζί με τη σημύδα στην ποίησή τους, χάρη στον μεταφραστή μετατρέπεται σε ελιά (оливковое дерево), το «στόμα» σε «θωριά», γιατί στα ρωσικά το ένα γράφεται лыко και το άλλο лико. Το «γλωσσικό φράγμα», εννοείται φυσικά η δυσκολία συνεννόησης όταν δυο άνθρωποι δεν μιλάνε την ίδια εθνική γλώσσα, στην ελληνική μετάφραση γίνεται «της γλώσσας η μεθόριος».

[Θέλω να σχολιάσω εκτενέστερα αυτό το τραγικό λάθος, που μετέτρεψε το έλατο σε ελιά. Το συναντάμε στη σελίδα 87 του βιβλίου, και μάλιστα στον τίτλο του ποιήματος, ή μάλλον στον τίτλο που προτίμησε να δώσει ο Τριανταφυλλίδης, ίδιον με τον πρώτο στίχο, διότι ο Βισότσκι φαίνεται να το είχε τιτλοφορήσει «Λυρικό«. Ο Δ. Τριανταφυλλίδης προτίμησε να δώσει έναν πιο ζωντανό τίτλο, μεταφέροντας τον πρώτο στίχο, συχνό αυτό στην ποίηση. Το δυστύχημα είναι πως στον πρώτο αυτό στίχο διέπραξε δύο κωμικοτραγικά λάθη. Μεταφράζει: Εδώ τα πόδια των ελιών τρέμουν από το βάρος (πρωτότυπο: Здесь лапы у елей дрожат на весу). Καταρχάς, αυτά είναι άθλια ελληνικά, ιδίως το άκομψο «των ελιών». Και επειδή στα ελληνικά ελιά είναι και ο καρπός και το δέντρο, όταν αναφέρεσαι στο δέντρο, και μάλιστα στην ασυνήθιστη γενική πληθυντικού, καλύτερο είναι να βάλεις ‘των λιόδεντρων’  ή και ακόμα να αποφύγεις τη γενική. Όμως, στην πραγματικότητα οι ελιές είναι μεταφραστικό εφεύρημα: και, εδώ που τα λέμε, πού να βρεθούν στο ρώσικο κλίμα λιόδεντρα -μόνο στην Κριμαία ευδοκιμούν. Ελιές δεν υπάρχουν στο ποίημα του Βισότσκι, απλώς ο μεταφραστής μπέρδεψε τη ρώσικη λέξη για το έλατο με την αντίστοιχη λέξη για την ελιά, επειδή μοιάζουν κάπως, χωρίς να σκεφτεί ότι στη ρώσικη στέπα δεν μπορεί να «θάλλει η ελαία». Και έχει και παρακάτω: ποια είναι τα «πόδια» της ελιάς ή του έλατου; Η ρώσικη λέξη έχει μεν τη σημασία «πόδια», έχει όμως και δεύτερη σημασία: «κλαδιά, ιδίως κωνοφόρου». Άρα, ούτε πόδια, ούτε ελιές: Τα κλαριά των ελάτων τρέμουν απ’ το βάρος τους. Απλή και κατανοητή εικόνα, και όχι ασυναρτησίες. Και για του λόγου το αληθές, ο Γάλλος μεταφραστής: Ici, les branches des sapins tremblent sous leur poids. Κλαδιά των ελάτων].

Όποιον γνωρίζει, και κυρίως αγαπά, την ποίηση του Βλαντίμιρ Βισότσκι τον απελπίζουν πραγματικά οι απόλυτες παρερμηνείες που σχεδόν συνοδεύουν όλους τους μεταφρασμένους στίχους. Πόσα να πιάσω και πόσα ν’ αφήσω!

Στη σελίδα 16, σε ένα άλλο ποίημα, στην 8η στροφή, το πρωτότυπο λέει: «Εκείνην, ως συνήθως τη συγχώρεσα/ αυτόν που ήταν μαζί της πριν δεν τον συγχωρώ».«Ее, как водится, простил, /Того ж, кто раньше с нею был, Я не прощаю!» Ο μεταφραστής, που δεν φαίνεται να ξεχωρίζει τις προσωπικές αντωνυμίες, γράφει: «Κι εκείνον που’ ταν μαζί της πριν, που τη συγχώρεσε,/ όπως ήταν φυσικό, εγώ δεν τονε συγχωρώ». Εκτός από την ισοπεδωτική απόδοση, σ’ ολόκληρο αυτό το αφηγηματικό μακρύ ποίημα άλλα λέει ο ποιητής, άλλα καταλαβαίνει ο μεταφραστής. «И как–то в осень и как–то в осень» (Ένα φθινόπωρο ή Το φθινόπωρο μια μέρα) στη μετάφραση: «Και ήταν άνοιξη θαρρώ». Κι αλλού: «Но тот, кто раньше с нею был,/ Он эту кашу заварил», δηλαδή «Αυτός που ήταν μαζί της πριν, αυτός τα έκανε μαντάρα». Στη μετάφραση του Τριανταφυλλίδη: «Κι εκείνος που ήταν μαζί της πριν,-/ μ’ απείλησε και μ’ έβρισε» (!!!)

Μια απ’ τις κορυφαίες παρανοήσεις είναι η απειλητική ζοφερή ατμόσφαιρα στο τραγούδι του Βισότσκι, που μετατρέπεται σε μια ακαταλαβίστικη ανοησία. Στα ρωσικά «гриф» είναι ο μυθικός γρύπας, αλλά και το όρνιο, ο γύπας που τρέφεται με κουφάρια ζώων ή ανθρώπων. Ο ποιητής στην «Μπαλάντα του μίσους» (σ. 88) λέει: «Βιάσου, σκελετωμένος γύπας πάνω απ’ τη χώρα κύκλους κάνει! / στο κονάκι σου, το δάσος, την άνοιξη να πας». Торопись – тощий гриф над страною кружит!\ Лес – обитель твою – по весне навести!Κι ο Τριανταφυλλίδης: «Βιάσου – γρίφος λεπτός πάνω απ’ τη χώρα στροβιλίζεται!/ Στο δάσος – το σπιτικό σου – η άνοιξη ανήγγειλε!» Ξέρετε μήπως κανένα αίνιγμα που να στροβιλίζεται πάνω απ’ τη χώρα λες και θα μας χορέψει… βαλς και καμιά άνοιξη να αναγγέλλει σπιτικά;

[Αξίζει ν’ ακούσουμε τη Μπαλάντα του μίσους, κι ας μην ξέρουμε τη γλώσσα. Το μπέρδεμα του όρνιου με τον γρίφο είναι, βέβαια, επικό. Ο Βισότσκι δεν γράφει ασυναρτησίες, μια κυριολεκτική, απλή αλλά υποβλητική εικόνα, ο σκελετωμένος γύπας που κάνει κύκλους αναζητώντας κουφάρια, μετατρέπεται σε μια μπούρδα, «γρίφος λεπτός» (και πώς θα ήταν ο χοντρός γρίφος), χωρίς ο μεταφραστής να υποψιαστεί ότι κάτι δεν πάει καλά -πάντως, ο Άγγλος μεταφραστής αποδίδει Starving vulture is circling us. Αλλά στην ίδια μετάφραση, δυο στίχους παρακάτω, υπάρχει άλλο μαργαριτάρι. Ο στίχος Ненависть – в почках набухших томится αποδίδεται από τον Τριανταφυλλίδη: Το μίσος -σε γεμάτα βαρέλια βασανίζεται, που είναι ασυνάρτητο. Στην πραγματικότητα, υπάρχει διπλό λάθος. Αφενός, όπως λέει και η Ραχματούλινα παραπάνω, ο μεταφραστής μπέρδεψε τα «μάτια» των δέντρων (почки, τα μπουμπούκια, bud αγγλιστί) με τα βαρέλια (бочки, διαφέρει το πρώτο γράμμα). Αφετέρου, το ρήμα томится πράγματι σημαίνει καταρχάς ‘βασανίζεται’, όμως έχει και μια άλλη σημασία, του φαγητού που σιγοβράζει σε κλειστή χύτρα, σαν το αγγλικό stew. Άρα: το μίσος στα φουσκωμένα μπουμπούκια σιγοβράζει]

Η αδυναμία του μεταφραστή να αναγνωρίζει τη ρωσική αργκό και να την καταλαβαίνει τον οδηγεί σε ακόμα μεγαλύτερες μεταφραστικές αστειότητες, που δίνουν και τη χαριστική βολή στον άτυχο Βισότσκι. Είναι τόσες πολλές που θα βαρεθεί ο αναγνώστης να διαβάζει.

Πριν τελειώσω, πρέπει να αναφερθώ σε κάτι ακόμα που θεωρώ θεμελιώδες όταν μεταφράζουμε ποίηση. Δεν μπορεί αυθαίρετα ο επίδοξος μεταφραστής να αλλάζει τον αριθμό των στίχων στις στροφές του ποιήματος. Αν ο ποιητής γράφει οχτάστιχες στροφές, δεν μπορεί στη μεταφερόμενη γλώσσα να γίνονται αυθαίρετα πότε εννιάστιχες και πότε εφτάστιχες οι στροφές. Είναι αδιανόητο. Επίσης, αν ο στίχος δίνεται με τρεις λέξεις, δεν μπορεί ο μεταφραστής να τις διπλασιάζει αν μπορεί (και μπορεί!) να αποδοθεί στη γλώσσα μας με τον ίδιο αριθμό λέξεων χωρίς αυτές να υπολείπονται σε ομορφιά και ακρίβεια.

Και μια τελευταία παρατήρηση. Ο μεταφραστής μπερδεύει τους χρόνους, τον ενεστώτα τον μετατρέπει εντελώς αχρείαστα και παραπλανητικά σε παρελθόντα χρόνο, τους χρόνους διαρκείας τους μετατρέπει και πάλι χωρίς κανένα λόγο σε στιγμιαίους, κάτι που δίνει στον στίχο διαφορετικό νόημα από αυτό που έχει στο πρωτότυπο, την άρνηση την κάνει κατάφαση και το αντίθετο. Κι ακόμα, στα ρωσικά οι πτώσεις (είναι πέντε) στα ουσιαστικά, τα επίθετα και τις μετοχές καθορίζουν και τη θέση τους μέσα στη φράση. Δείχνει δηλαδή αν είναι υποκείμενα, αντικείμενα κλπ. και μπορείς να κατανοήσεις ποιος κάνει τι μέσα στη φράση. Επομένως αν δεν ξέρεις τη ρωσική γραμματική, δεν μπορείς να αντιληφθείς σωστά το νόημα της φράσης. Συχνά οι παρανοήσεις στη μετάφραση βασίζονται σ’ αυτήν ακριβώς την αδυναμία.

Το βιβλίο δυστυχώς είναι γεμάτο με λάθη κάθε είδους. Συνοψίζοντας αναφέρω τα βασικά:

1). Ο μεταφραστής αλλάζει αυθαίρετα τον αριθμό των στροφών και των στίχων.

2). Σμίγει στίχους, χωρίζει τις στροφές όπου του κατέβει, αφαιρεί απαραίτητες λέξεις από τους τίτλους, δίνει τίτλο σε ποιήματα που δεν έχουν, παραλείπει τις αφιερώσεις (π.χ. «Στη Μαρίνα», (την παλιά δόξα του γαλλικού σινεμά Μαρίνα Βλαντί, που ήταν και γυναίκα του Βισότσκι), χρησιμοποιεί τα σημεία της στίξης τόσο λανθασμένα που δυσκολεύουν το νόημα.

3). Πάρα πολλές φορές γνωρίζει μόνο τη μία σημασία της ρωσικής λέξης, αγνοώντας τις άλλες σημασίες της που από αυτές θα πρέπει να βρει την κατάλληλη, αλλιώς ό στίχος γίνεται ασυνάρτητος.

4). Δεν έχει την αίσθηση της γλώσσας. Όταν ο ποιητής λέει «Я люблю тебя сейчас!» Δηλαδή «Σ’ αγαπώ τώρα!», και δομεί όλο το νόημα του ποιήματος ακριβώς σ’ αυτό, ότι την αγαπά ΤΩΡΑ και όχι χτες ή αύριο, όταν τονίζει αυτό το «τώρα», δεν μπορεί ο μεταφραστής να μεταφράζει: «Μα τώρα σ’ αγαπώ». Με αυτή τη σειρά των λέξεων χάνονται όλα όσα ήθελε να πει ο ποιητής.

Τη «малина» τη μεταφράζει «σμέουρα», αλλά μόνο σμέουρα δεν είναι. Είναι λέξη της αργκό και θα πει ο μυστικός τόπος που συναντιούνται οι κλέφτες, οι παράνομοι.Κι όταν ο στίχος λέει: «Раз однажды я малину οптом запродал” (σελ. 75) δεν εννοεί, όπως κατάλαβε ο Τριανταφυλλίδης, «Σμέουρα χοντρικά πούλησα μια φορά», αλλά ότι «πούλησε», πρόδωσε τους συντρόφους του! Ή όταν ο ποιητής λέει: «Запишите мне по глазу, если я соврал», δεν εννοεί βέβαια: «Φαίνεται απ’ τη θωριά/ψέματα σαν είπα», αλλά «Πάρτε μου τα μάτια, αν είπα ψέματα». Ή καλύτερα: «Στο φως μου, αν λέω ψέματα».

Καταλήγοντας, θα ήθελα να τονίσω πως η μετάφραση, και μάλιστα της ποίησης και πολύ περισσότερο ποιητών όπως ο Βισότσκι και η Τσβετάγιεβα, είναι ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Και σίγουρα δεν πρέπει να γίνονται σοβαρές μεταφράσεις από το διαδίκτυο. Νομίζω ότι ο Δ.Τριανταφυλλίδης αυτό έκανε. Εκτός όλων αυτών που ανέφερα πιο πάνω, οι μεταφράσεις του έχουν κι αυτό το μειονέκτημα. Πιστεύω ότι δεν μπορούμε να βασιζόμαστε στην εγκυρότητα του διαδικτύου. Προσωπικά, για να γράψω αυτό το άρθρο βασίστηκα στο βιβλίο: «Владимир Высоцкий» Избранное («Βλαντίμιρ Βισότσκι» Επιλογή) – ένα βιβλίο που εξέδωσε η Επιτροπή Λογοτεχνικής Κληρονομιάς Β.Σ.Βισότσκι, εκδόσεις Σοβιέτσκι πισάτελ, 1988.

Και εν τέλει δεν με ενδιαφέρει αν γελοιοποιούνται οι μεταφραστές μέσα στο θράσος τους, ή τη μακαριότητά τους θα έλεγα εγώ, με νοιάζει που δεινοπαθούν στα χέρια τους αυτοί οι ποιητές.

ΥΓ: Στη μετάφραση του Δ. Τριανταφυλλίδη η Τσβετάγιεβα δεινοπάθησε εξίσου με τον Βισότσκι δυστυχώς. Ο Γκάρσιν, επειδή είναι πεζογράφος, είχε κάπως καλύτερη τύχη…

[Υποθέτω ότι με προσεχτικό έλεγχο θα έβρισκε κανείς πολλά άλλα ανάλογα λάθη, αλλά και μόνο τα έλατα που έγιναν ελιές, και τον γύπα που έγινε γρίφος να πάρει κανείς, αρκεί για να θεωρήσει τις μεταφράσεις απαράδεκτες. Το χειρότερο είναι ότι χάνεται η αξία των ποιημάτων και ο αναγνώστης αποκομίζει την εντύπωση ότι ο Βισότσκι έγραφε ασυναρτησίες. Ευχαριστώ την Τάνια Ραχματούλινα για το αρχικό κείμενο και τον Ηλεφούφουτο που πρόσφερε υπηρεσίες πιρ-ριβιού].

 

 

 

Advertisement