Μεταφράζοντας από τα αρχαία ελληνικά (άρθρο του Βασίλη Κάλφα)

Αναδημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο του Βασίλη Κάλφα, καθηγητή φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική του ΑΠΘ, σχετικά με τις μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών κειμένων, που δημοσιεύτηκε το Σάββατο στην Εφημερίδα των Συντακτών. Το διάλεξα επειδή λέει πράγματα που κι εγώ τα έχω διαισθανθεί, αλλά τα διατυπώνει πολύ καλύτερα απ’ όσο θα μπορούσα να τα διατυπώσω εγώ.

Όπως θα δείτε, στο άρθρο του ο κ. Κάλφας αναφέρεται σε ένα απίστευτο (αλλά αληθινό) γεγονός: η μετάφραση από τα αρχαία που βραβεύτηκε φέτος με Κρατικό Βραβείο περιέχει κραυγαλέα μεταφραστικά λάθη, και μάλιστα λάθη της κατηγορίας των «ψευτοφίλων εσωτερικού». Για παράδειγμα, το «ζει» (που είναι το ζέει, δηλ. βράζει) μεταφράστηκε… ζει! Επειδή είναι θέμα που με ενδιαφέρει πολύ και έχω γράψει κι εγώ γι’ αυτό, εμβαθύνω λίγο περισσότερο σε αυτά τα λάθη, παραθέτοντας τμήματα από ένα άλλο σχετικό άρθρο.

Μεταφράζοντας από τα αρχαία ελληνικά (Βασ. Κάλφας)

Ξεκινώ από μια διαπίστωση. Οι νεοελληνικές μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών κειμένων, στη μεγάλη τους πλειονότητα, είναι πάρα πολύ κακές. Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει αν συγκρίνει κανείς μεταφράσεις κλασικών αρχαιοελληνικών έργων στις βασικές ευρωπαϊκές γλώσσες και στα νέα ελληνικά. Προσπαθώντας να αιτιολογήσω το γεγονός, μπορώ να επικαλεστώ μια τετριμμένη και μια πιο εκλεπτυσμένη εξήγηση.

Η εκλεπτυσμένη εξήγηση είναι ότι ο μεταφραστής παγιδεύεται από την κοινότητα της νέας ελληνικής και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Λειτουργώντας ως «ενδογλωσσικός» μεταφραστής, διστάζει να προτάξει την αυτονομία της νέας ελληνικής και συνειδητά ή ασυνείδητα έλκεται από τη διαφορετική μορφολογία και σύνταξη της αρχαίας. Ετσι το μεταφρασμένο κείμενο, ενώ ανήκει τυπικά στη νέα ελληνική γλώσσα, δεν μπορεί να διαβαστεί μόνο του και χρειάζεται τη συνεχή βοήθεια του αρχαιοελληνικού πρωτοτύπου (αν υποθέσουμε ότι ο αναγνώστης μπορεί κάτι να καταλάβει από αυτό).

Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι ακόμη και στις πιο πρόχειρες σύγχρονες εκδόσεις μεταφρασμένων κειμένων παρατίθεται και το βαρύγδουπο πρωτότυπο – να είναι καλά η αρχαιογλωσσία μας και η χαλαρή μας αντίληψη περί πνευματικών δικαιωμάτων. Το υποτιθέμενο, και υπαρκτό κατ’ αρχήν, πλεονέκτημα της κοινότητας της γλώσσας του μεταφραστή και της γλώσσας του κειμένου έχει μετατραπεί σε εμπόδιο.

Στην ίδια κατεύθυνση συμβάλλει και ο υπερβολικός σεβασμός -που είναι μάλλον φόβος- του μεταφραστή απέναντι στον μεταφραζόμενο συγγραφέα. Πώς να τολμήσεις να μεταφράσεις έναν όρο του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη, αν «ακούγεται» ακόμη κάπως στα νέα ελληνικά, έστω κι αν σήμερα σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Ετσι, για να αναφέρω ένα παράδειγμα, στη βραβευμένη με το φετινό κρατικό βραβείο «ενδογλωσσικής» μετάφρασης έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών του Προτρεπτικού του Ιάμβλιχου, λέξεις της αρχαίας ελληνικής, όπως «ζεῖ», «ἀδάμας», «χρήζει», «ὀξίς», «ἀποκνῶ», μεταφράζονται με τις φαινομενικά κοντινές νεοελληνικές «ζει», «διαμάντι», «με τη χρήση του», «αιχμή του ξίφους», «τεμπελιάζω», όταν οι σωστές θα ήταν «βράζει», «χάλυβας», «χρειάζεται, ταιριάζει», «δοχείο για ξύδι», «διστάζω» [βλ.Θ. Στεφανόπουλου, «Κρατικά βραβεία και (αν)αξιοκρατία», The books’ journal 47 (2104), σ. 24-26].

Το παράδειγμα όμως που μόλις ανάφερα μάλλον δεν έχει να κάνει με το δέος του μεταφραστή απέναντι στο βαρυσήμαντο κείμενο, αλλά εντάσσεται στην εξήγηση που προηγουμένως χαρακτήρισα τετριμμένη. Γιατί θα έπρεπε οι νεοελληνικές μεταφράσεις μας να είναι καλές, όταν από πουθενά δεν τεκμαίρεται το υψηλό επίπεδο της αρχαιογνωσίας μας; Ποιοι είναι αυτοί που αναλαμβάνουν να μεταφράσουν κείμενα διάσημα για την πυκνότητα και τη δυσκολία τους, σε όλες αυτές τις απίθανες εκδόσεις που έχουν κατακλύσει τα τελευταία χρόνια την ελληνική αγορά (και τηλεαγορά) του βιβλίου; Σε ποιες σπουδές και ποιες γνώσεις στηρίζονται;

Οι αρχαιολάτρες και οι φιλόλογοι της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, για διαφορετικούς λόγους η κάθε ομάδα, πανηγύρισαν πριν από μερικά χρόνια όταν επέστρεψε η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο. Δεν διερωτήθηκαν όμως γιατί, ύστερα από έξι χρόνια πολύωρης εβδομαδιαίας διδασκαλίας, ο μαθητής ελάχιστα αρχαία μαθαίνει, ενώ φυσιολογικά θα μάθαινε ακόμη και κινέζικα – και όχι μια υποτιθέμενη εκδοχή της δικής του γλώσσας. Ούτε φαίνεται να ισχύει η διαδεδομένη άποψη ότι διαθέτουμε καλούς κλασικούς φιλολόγους, αν σκεφτεί λ.χ. κανείς ότι, έπειτα από 2 αιώνες υποχρεωτικής διδασκαλίας της Αντιγόνης στη Μέση Εκπαίδευση, δεν διαθέτουμε ούτε μία ικανοποιητική σχολιασμένη μετάφρασή της στα νέα ελληνικά.

Κοινό όμως φαίνεται ότι υπάρχει για τις μεταφράσεις που κυκλοφορούν και τις εκδόσεις που τις φιλοξενούν, και μάλλον είναι ένα κοινό που αυξάνεται συνεχώς. Οπως αυξάνεται και η ημιμάθειά μας, σε ευθεία αναλογία με την αρχαιολατρία και τον εθνοκεντρισμό, που διεκδικείται πλέον και από κάποια τμήματα της άλλοτε επιφυλακτικής Αριστεράς. Αυτός όμως που υπερτονίζει το παρελθόν του είναι ακριβώς αυτός που δεν έχει να επιδείξει τίποτε στο παρόν.

Ο Πλάτων έχει πλήρη επίγνωση της μεγαλοσύνης των σύγχρονων ομοεθνών του, όταν εξαίρει την αιώνια νεότητα των Ελλήνων απέναντι στην αρχαιότητα των Αιγυπτίων. Τι λέτε να πιστεύει αντιστοίχως ο Νεοέλλην εκδότης και κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος όταν εκδίδει βιβλία με τίτλους όπως «Εστιν ουν και η αρχαία Αίγυπτος Ελλάς» και «Η ελληνική καταγωγή των Σουμερίων», δίπλα σε πολυάριθμες μεταφράσεις κλασικών κειμένων;

Ο Β. Κάλφας, όπως είδατε, ανέφερε ένα άρθρο του Θ. Στεφανόπουλου στην The Books Journal. Δεν είχα δει το άρθρο αυτό αλλά το ζήτησα από τον Ηλία Κανέλλη, τον εκδότη του περιοδικού, ο οποιος μου το έστειλε. Φοβάμαι ότι τα μεταφραστικά λάθη που επισημαίνει ο Θ.Στ. στη βραβευμένη μετάφραση είναι πολύ σοβαρά -και αυτό δεν αλλάζει επειδή ο Θ.Στ. ήταν και αυτός υποψήφιος για το ίδιο βραβείο. Για να πάρετε μια γεύση, ιδού μια σελίδα από το βραβευμένο βιβλίο

Στη μέση της δεύτερης παραγράφου, βλέπουμε το «ζει γαρ ο θυμός ώσπερ λέβης πυρί θαλπόμενος», δηλαδή «ο θυμός βράζει σαν το καζάνι που το ζεσταίνει η φωτιά», αλλά ο μεταφραστής μπέρδεψε το ένα «ζει» (ζέει) με το άλλο και μετέφρασε: ο θυμός έχει ζωή… κι επειδή βέβαια μετά το νόημα ξεστρατίζει, συνέχισε: «όπως συμβαίνει και στον λέβητα όσο τον συντηρεί η φωτιά» (μάλλον μπέρδεψε το θάλπω με το περιθάλπω). Αδιανόητη τη χαρακτηρίζει αυτή η παρερμηνεία ο Θ. Στ. και έχει δίκιο, αλλά το πιο αδιανόητο είναι ότι στην ίδια σελίδα υπάρχουν άλλα δύο σοβαρότατα λάθη. Ήδη στην αρχή της παραγράφου, η «οξίδα», που ο κ. Μπενάκης τη μεταφράζει «αιχμή του ξίφους». Αλλά η οξίς, αν ανοίξουμε το λεξικό, θα δούμε ότι είναι το σκεύος με το οποίο βάζουμε ξίδι στο φαγητό, το «ξιδερό» που το μεταφράζει ο Θρ. Σταύρου στον Πλούτο του Αριστοφάνη. Ίσως ο κ. Μπενάκης να είχε στο νου του την ακίδα, αλλά δεν γίνεται έτσι μετάφραση και μάλιστα σε έκδοση της Ακαδημίας. Βέβαια, το «δεν γίνεται» είναι σχήμα λόγου: εδώ, όχι μόνο έγινε, παρά βραβεύτηκε κιόλας με κρατικό βραβείο!

Αλλά στην ίδια σελίδα χώρεσε και τρίτο φριχτό λάθος, στην πρώτη παράγραφο. Αλλά καλύτερα από μένα τα λέει το άρθρο του Θ. Στεφανόπουλου, που το ανέβασα εδώ για να το διαβάσει όποιος ενδιαφέρεται.

Κι έτσι, τα αστεία μεταφραστικά λάθη με τους ψευτοφίλους σε μεταφράσεις από τα αρχαία, όπως με τις λέξεις «σεμνός» ή «γελοίος» (κάτι έχω γράψει εδώ) βρίσκονται και σε βραβευμένες μεταφράσεις! Όσο για κριτικές μεταφράσεων από τα αρχαία, έχω στον παλιό μου ιστότοπο δυο άρθρα, ένα για τα Αργοναυτικά και ένα για Ξενοφώντα.

Advertisement