Παράδεισοι, φορολογικοί και άλλοι

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του μήνα, στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής, στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Το άρθρο το δημοσιεύω εδώ με μερικές προσθήκες, κυρίως σε σχέση με τον μουσουλμανικό παράδεισο, όπου περιμένω συμπληρώσεις από τους οθωμανολόγους, αραβολόγους και εβραιολόγους -και όποιον άλλον ξέρει. Η εικόνα είναι αυτή που συνοδεύει το άρθρο στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων: μια λεπτομέρεια από τον Κήπο των επιγείων απολαύσεων του Ιερώνυμου Μπος.

Στις αρχές του μήνα που μας πέρασε έγινε πολύς θόρυβος με τις διαρροές για τις φορολογικές συμφωνίες ευνοϊκής μεταχείρισης (ουσιαστικά νομότυπης φοροαποφυγής) που είχαν συνάψει μεγάλες εταιρείες με την κυβέρνηση του Λουξεμβούργου, κι έτσι ήρθε για μια ακόμα φορά στην επιφάνεια το θέμα των φορολογικών παραδείσων. Και μπορεί ο Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ, πρόεδρος της Κομισιόν και προηγουμένως πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου σχεδόν επί εικοσαετία, να επιβίωσε από την πρόταση μομφής που υποβλήθηκε εναντίον του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μεταξύ άλλων και από την Αριστερά, αλλά εμείς βρήκαμε τη λέξη του μήνα.

Εννοώ βέβαια την λέξη «παράδεισος» και ειδικότερα τον σύμπλοκο όρο «φορολογικός παράδεισος». Ο παράδεισος είναι λέξη άρρηκτα θα έλεγε κανείς δεμένη με τη χριστιανική θρησκεία και μοιάζει να έχει ελληνική ετυμολογία, κάποιο σύνθετο της πρόθεσης παρά, κι όμως στην ελληνική γλώσσα μπήκε σαν στοιχείο ενός προχριστιανικού πολιτισμού, δάνειο από ξένη γλώσσα.

Ο Κτησίας και ο Ξενοφώντας, που μελέτησαν από πρώτο χέρι τη ζωή των Περσών και την περιέγραψαν, αναφέρουν επανειλημμένα στα έργα τους ότι ο βασιλιάς της Περσίας, αλλά και άλλοι ισχυροί τοπάρχες, διατηρούσαν μεγάλους περιφραγμένους κήπους, με πλούσια βλάστηση και άφθονα νερά, μέσα στους οποίους έτρεφαν και άγρια θηράματα –και σ’ αυτούς τους κήπους αποσύρονταν για κυνήγι και αναψυχή κι εκεί φιλοξενούσαν άλλους άρχοντες, γιατί οι δυνατοί όλων των εποχών διασκεδάζουν καλύτερα όταν βρίσκονται μακριά από το πεινασμένο πλήθος. Τους κήπους αυτούς, τους είπαν παραδείσους: «παράδεισος μέγας, αγρίων θηρίων πλήρης, ά εκείνος εθήρευεν από ίππου», λέει ο Ξενοφώντας για τον Κύρο, ενώ σε άλλο απόσπασμά του εξηγεί: «κήποι τε έσονται, οι παράδεισοι καλούμενοι, πάντων καλών τε καγαθών μεστοί όσα η γη φύειν θέλει».

Η λέξη παράδεισος είναι λοιπόν δάνειο από τα περσικά, από κάποιον μέσο περσικό τύπο *pardez (που είναι αμάρτυρος). Στα αβεστικά υπήρχε η λέξη pairi.daeza, που σήμαινε τον περιφραγμένο χώρο, και κατ’ επέκταση το πάρκο (απ’ όπου και το εβραϊκό pardes). Το πρώτο της συνθετικό είναι ομόρριζο με το ελληνικό περί, κάτι σαν «περίτοιχος» θα μεταφραζόταν η περσική λέξη.

Να σημειωθεί εδώ ότι στα αρχαία ελληνικά η λέξη «παράδεισος» αρχικά δεν πήρε μεταφορικές σημασίες: έμεινε να χαρακτηρίζει αυτή τη συγκεκριμένη συνήθεια των αρχόντων της Ανατολής. Αργότερα βέβαια, παραδείσους αποκτήσανε και οι Έλληνες, ξεκινώντας από τον Μεγαλέξαντρο (ο Αρριανός έχει μερικές αναφορές, π.χ. λίγο πριν πεθάνει ο Αλέξανδρος «καὶ πλοίου ἐπιβάντα διαπλεῦσαι πέραν τοῦ ποταμοῦ ἐς τὸν παράδεισον͵ κἀκεῖ αὖθις λουσάμενον ἀναπαύεσθαι).

Όταν τον 3ο αιώνα π.Χ. οι Εβδομήκοντα μετέφρασαν την Πεντάτευχο, διάλεξαν αυτή την εξελληνισμένη περσική λέξη στη μετάφραση της Γένεσης: «και εφύτευσεν κύριος ο Θεός παράδεισον εν Έδεν». Το ενδιαφέρον είναι ότι το εβραϊκό πρωτότυπο δεν χρησιμοποιεί τη λέξη pardes αλλά gan, που σημαίνει απλώς «κήπος»· έτσι, από αυτή τη μεταφραστική μικροαυθαιρεσία, η λέξη που δήλωνε τους κήπους των Περσών βασιλέων βρέθηκε αναπόσπαστα δεμένη με την υπόσχεση της μέλλουσας ζωής των ενάρετων Χριστιανών και μάλιστα έγινε διεθνής, αφού από τα ελληνικά η λέξη πέρασε και στα λατινικά και από εκεί στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Στα αραβικά ο Παράδεισος είναι firdaws ή κάτι τέτοιο, και από εκεί firdevs στα τούρκικα. Όμως, στα παλιά περσικά, τα εβραϊκά κτλ. το pardes (και τα ομόρριζα) σήμαινε απλώς κήπο -η μετάβαση από τον κήπο γενικώς στον κήπο της μεταθανάτιας ζωής έγινε άραγε κατ’ επίδραση του ελληνικού/χριστιανικού παραδείσου ή ανεξάρτητα;

Στη δημοτική ποίηση και στην παλαιότερη λογοτεχνία, η λέξη μεταπλάστηκε και στο θηλυκό γένος, τύπος που ίσως είναι συχνότερος, και μάλιστα με τη λαϊκή κλίση «η Παράδεισο, της Παράδεισος», π.χ. «απ’ της Παράδεισος το φως στης Κόλασης τη νύχτα» στη Φλογέρα του βασιλιά του Παλαμά ή «Γλυκό ’ναι της Παράδεισος να μελετάς τα κάλλη» στον Σολωμό.

Η λέξη δηλώνει τόσο τον βιβλικό Κήπο της Εδέμ όσο και τον τόπο της μεταθανάτιας ευδαιμονίας, αλλά βέβαια χρησιμοποιήθηκε και μεταφορικά για να περιγράψει τόπους ειδυλλιακούς που βρίσκονται και σε τούτον τον κόσμο, συχνά με επιθετικό προσδιορισμό: επίγειος παράδεισος, γαστρονομικός παράδεισος, τεχνητοί παράδεισοι (π.χ. των ναρκωτικών), σημασίες που μπορεί να αποτελούν μεταφραστικά δάνεια. Ο Παράδεισος βέβαια έχει αντίθετό του την Κόλαση και το ζευγάρι χρησιμοποιείται πολύ συχνά μαζί, σε ημικλισέ όπως «από την Κόλαση στον Παράδεισο» και σε άλλες φράσεις ή στίχους τραγουδιών (π.χ. Εδώ είναι ο Παράδεισος κι η Κόλαση εδώ, ή Από την άβυσσο ως την Παράδεισο).

Και κοντά σ’ αυτά, οι φορολογικοί παράδεισοι, όπως επικράτησε να αποκαλούνται οι χώρες εκείνες που προσφέρουν ειδικό ευνοϊκότατο φορολογικό καθεστώς για να προσελκύσουν ξένους επενδυτές — σαν το Λουξεμβούργο που λέγαμε στην αρχή. Ο όρος πρέπει να είναι μεταφραστικό δάνειο, αλλά από πού; Στα αγγλικά, ο αντίστοιχος όρος είναι tax haven, και καταγράφεται από το 1960, αλλά συμβαίνει κάτι περίεργο: haven σημαίνει «καταφύγιο», ενώ ο παράδεισος είναι heaven! Και ενώ υπάρχει στα ελληνικά και ο όρος «φορολογικό καταφύγιο», ο φορολογικός παράδεισος ακούγεται πολύ συχνότερα.

Μια εξήγηση, που μπορεί να είναι και η σωστή, θα ήταν ότι κάποιοι συμπατριώτες μας που θέλησαν να αποδώσουν τον αγγλικό όρο, μπέρδεψαν το haven με το heaven, ένα γράμμα διαφέρουν στο κάτω-κάτω, και αντί για «καταφύγιο» μετέφρασαν «παράδεισο». Δεν αποκλείεται, αλλά το θέμα δεν είναι τόσο απλό, διότι και στα γαλλικά ο αντίστοιχος όρος είναι paradis fiscal, που υπάρχει στη γλώσσα από το 1973. Επομένως, μπορεί το μεταφραστικό λάθος να το έκαναν πρώτα οι Γάλλοι κι εμείς να το πήραμε από αυτούς (καθώς μερικοί από τους γνωστότερους φορολογικούς παραδείσους της Ευρώπης είναι γαλλόφωνοι, όπως η Ελβετία, το Λουξεμβούργο και το Μονακό) — ή, να κάναμε και οι δυο το ίδιο λάθος.

(Είναι αρκετές οι λέξεις που γεννήθηκαν από λάθος. Ο βασάλτης/βασανίτης είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση, που δεν την αναλύω περισσότερο γιατί αξίζει άρθρο).

Βέβαια, η συζήτηση περί φορολογικών παραδείσων έχει μπόλικη υποκρισία, μια και δεν είναι μόνο το Λουξεμβούργο που αξίζει αυτόν τον χαρακτηρισμό αλλά και πλήθος άλλες εδαφικές οντότητες, το Γιβραλτάρ, η Ανδόρα, οι Ολλανδικές Αντίλες, η Μάλτα, τα νησιά της Μάγχης, οι Παρθένες Νήσοι και άλλα εξωτικά νησιά, αλλά και το Ντελαγουέρ, πολιτεία των ΗΠΑ. Παράδεισοι για τους επενδυτές και τις πολυεθνικές, αλλά κόλαση για τους εργαζομένους. Όμως θα σηκωθούν κάποτε και της γης οι κολασμένοι..

Advertisement