Καλή και ανάποδη: Ο πολιτισμός του πλεκτού

Καλή και ανάποδη είναι ο τίτλος του πρώτου βιβλίου της Κατερίνας Σχινά, της γνωστής και λαμπρής μεταφράστριας και βιβλιοκριτικού. Πρώτο δικό της, ύστερα από τόσες χιλιάδες λέξεις που αφιέρωσε για να μεταφέρει ή να αναδείχνει βιβλία άλλων -και ακόμα κι αυτό ξεκίνησε να γράφεται υπό μορφή επιφυλλίδων σε βιβλιοφιλικό περιοδικό και μόνο εκ των υστέρων πήρε μορφή ενιαίου βιβλίου με εφτά κεφάλαια, έναν επίλογο και ένα ποιητικό επίμετρο, συν έξι παρένθετα αφηγηματικά πεζά.

Καλή και ανάποδη όψη έχουν τα υφάσματα, και από εκεί προκύπτει και η λαϊκή έκφραση «τον ξέρω από την καλή και την ανάποδη», που τη λέμε για να δείξουμε ότι ξέρουμε πολύ καλά κάποιον: όχι μόνο τη φανερή του όψη (την καλή) αλλά και αυτήν που δεν φαίνεται, την ανάποδη, ξέρουμε παναπεί και τα κρυφά του χαρακτηριστικά και ελαττώματα. Λέμε ακόμα «του τα είπα από την καλή και την ανάποδη» για να δείξουμε ότι τα ψάλαμε σε κάποιον για πολλή ώρα, χωρίς να παραλείψουμε τίποτα.

Αλλά παρασύρθηκα με τις δικές μου εμμονές, που επιπλέον εδώ λειτούργησαν και παραπλανητικά, διότι η καλή και η ανάποδη του τίτλου δεν αναφέρονται σε όψεις υφάσματος αλλά στη φορά κίνησης της βελόνας του πλεξίματος (μου το εξήγησε η Νικοκυρά, αλλά τα υπόλοιπα δεν τα συγκράτησα). Του πλεξίματος, διότι το βιβλίο της Κατερίνας Σχινά δεν ασχολείται και τόσο με τη γλώσσα και τις λέξεις, αλλά με το πλέξιμο, πράγμα που φαίνεται και από τον υπότιτλό του: ο πολιτισμός του πλεκτού.

Το βιβλίο κυκλοφόρησε την άνοιξη από τον καλό εκδοτικό οίκο Κίχλη, και το έχω πάρει εδώ και καιρό, καθώς έτυχε να βρεθώ στην Αθήνα τη μέρα που γινόταν η παρουσίασή του στο βιβλιοπωλείο Επί λέξει κι έτσι το έχω με αφιέρωση της συγγραφέα. Το πρώτο κεφάλαιο που διάβασα μού άρεσε πάρα πολύ κι έτσι το διάβασα ολόκληρο παρόλο που το αντικείμενο μού είναι εντελώς ξένο -και εδώ και καιρό λογάριαζα να γράψω κάτι στο ιστολόγιο αλλά δίσταζα για λόγους, θα έλεγα, μεθοδολογικούς που θα τους εξηγήσω πιο κάτω.

Οι βιβλιόφιλοι έχουμε μια στοίβα που βαραίνει στη συνείδησή μας, και που μπορεί να έχει και υλική μορφή, τη στοίβα με τα αδιάβαστα βιβλία. Δεν ξέρω τι κάνουν οι άλλοι ιστολογούντες βιβλιόφιλοι, αλλά εγώ έχω δύο στοίβες: τη στοίβα με τα αδιάβαστα, που πλησιάζει το Έβερεστ σε ύψος, και τη σαφώς μικρότερη στοίβα με τα βιβλία που έχω διαβάσει και για τα οποία θα ήθελα να γράψω κάτι. Κάθε τόσο, αφαιρείται από την πρώτη στοίβα ένα βιβλίο (αλλά δεν κονταίνει πολύ το Έβερεστ) και, μερικές φορές, έρχεται να προσγειωθεί στην κορυφή της δεύτερης. Οπότε, είπα να ξεπεράσω τους δισταγμούς μου και να γράψω.

Οι δισταγμοί προέρχονταν από το γεγονός ότι το ιστολόγιο ασχολείται με τις λέξεις, κι όμως το βιβλίο της Κατερίνας Σχινά, ενώ εξετάζει από όλες σχεδόν τις απόψεις τον «πολιτισμό του πλεκτού», προσπερνάει σχεδόν εντελώς τις λέξεις και τις φράσεις του πλεκτού. Αυτό δεν το χρεώνω στα μειονεκτήματα του βιβλίου, διότι είναι ολοφάνερο ότι η συγγραφέας δεν έβαλε τέτοιον στόχο.

Σκεφτόμουν λοιπόν, με αφορμή το βιβλίο της Κατερίνας Σχινά, να γράψω εγώ ένα άρθρο στο ιστολόγιο για τα λεξιλογικά του πλεκτού, που είναι πάρα πολλά, ξεκινώντας από την ετυμολογία και τις συγγενικές λέξεις (πλοκή και διαπλοκή, πλέγμα, πλεκτάνη, πλοκάμι κτλ.) και καταλήγοντας στα φρασεολογικά. Όμως, θα ήταν άκομψο να γράψω τέτοιο (εκτενές) άρθρο και να πω και δυο λόγια για το βιβλίο. Κι έτσι, άλλαξα γνώμη: γράφω πρώτα την παρουσίαση του βιβλίου της Κ. Σχινά, και σε δεύτερη φάση θα ακολουθήσει το άρθρο για τα λεξιλογικά.

Όπως λέει η Κ.Σχ. στον επίλογο του βιβλίου, «το βιβλιαράκι αυτό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και αυτοβιογραφία μιας πλέκτριας -η δική μου». Το κατεξοχήν αυτοβιογραφικό κεφάλαιο είναι το πρώτο, από το οποίο ξεσηκώνω ένα απόσπασμα:

Στο μυστήριο του πλεκτού με μύησε μια Ιταλίδα, η Πατρίσια, το καλοκαίρι του 1976 στη Σκιάθο. Ούτε είκοσι δεν ήμουν ακόμη, φορούσα κελεμπίες από την Υεμένη και σιγκούνια από την Ήπει­ρο, κι άφηνα τα σγουρά μαλλιά μου να φουντώνουν. Λαχταρού­σα όσο τίποτα ένα περουβιανό πλεκτό, άσπρο, σταχτί και καφετί, από νήμα αλπακά ή βικούνα, με τα γνωστά σχέδια των λάμα σε παράταξη, όπως εκείνα που έρχονταν πότε πότε απ’ το Παρίσι ή το Λονδίνο φορεμένα από ταξιδεμένες φίλες. Ώς τότε είχα στα συρτάρια μου ένα αχνοπράσινο τετραγωνάκι και την ανάμνηση της πρώτης μου δασκάλας στις βελόνες, ένα μπλοκ με δείγματα πλέξεων από το μάθημα των Οικοκυρικών της πρώτης τάξης του γυμνασίου και μια αμιγώς αρσακειακή, και απολύτως κακότε­χνη, ανολοκλήρωτη απόπειρα για ένα μοχέρ κασκόλ. Κάτι ήταν κι αυτό. Ήξερα την καλή και την ανάποδη, είχα ανακαλύψει με ποιο τρόπο η εναλλαγή τους φτιάχνει point de riz και point de damier, είχα δοκιμάσει να πετύχω μονές κοτσίδες. Δεν ξεκινούσα από το μηδέν. Με την Πατρίσια, με κάτι δικά μου κουτσοϊταλικά που θυ­μόμουν απ’ όταν, παιδί, περνούσα τις μοναχικές μου ώρες λύνο­ντας γραμματικές ασκήσεις από την «Ιταλική άνευ διδασκάλου» του παππού μου, και με τα δικά της υποτυπώδη αγγλικά, κάναμε άνω κάτω τα μαγαζάκια της Σκιάθου, ανακαλύψαμε κάτι άθλιες κούκλες μαλλί κι αρχίσαμε να αντιγράφουμε, βήμα το βήμα, εκεί­νο το δικό της, το περιπόθητο πλεκτό. Και μολονότι το αποτέ­λεσμα πολύ απείχε από το περουβιανό μου ιδεώδες, το φόρεσα εκείνο το πλεκτό, περιφέροντάς το περήφανα σε αμφιθέατρα και ταβέρνες, σε συνελεύσεις και καφενεία. Αλλά δεν μου αρκούσε.

Άρχισα να πλέκω μανιωδώς. Έγινα η καλύτερη πελάτισσα των εξειδικευμένων καταστημάτων – και υπήρχαν τότε πολλά: Ζαχαριάδης και Μολοκότος, Πρατικάκης και Σακαλάκ. Ερωτεύτη­κα τα χρώματα και τις υφές, τις άπειρες δυνατότητες των πλεκτικών συνδυασμών. Έφτιαξα πλεκτά για φίλους, μια καλή απομίμηση των ναυτικών πουλόβερ από τα νησιά Άραν για τον καλό μου, σάλια με πολύχρωμα νήματα για τη συντηρητική μαμά μου, που τα δεχόταν με μισό χαμόγελο για να τα καταχωνιάσει έπειτα στην ντουλάπα της, ζακάρ εκκεντρικότητες για τον εαυτό μου. Δεν αποχωριζόμουν ποτέ το πλεκτό μου – έγινε κάτι σαν σήμα κατατεθέν μου. Απέκτησα μια δεξιότητα που παραξένευε τους πάντες: κατάφερνα να πλέκω στα τυφλά, και πολύ γρήγορα ανακάλυψα ότι μπορούσα ταυτόχρονα να διαβάζω. Το βιβλίο στο τραπέζι, πατικωμένες οι σελίδες μ’ ένα βαρύ αντικείμενο για να μην κλείνουν, και οι βελόνες να ξιφομαχούν μηχανικά, χωρίς μέριμνα αλλά και χωρίς λάθη. Όμως, σε μια εποχή που αυτοπροσδιοριζόμασταν ως αριστερές και φεμινίστριες, αποτελούσα ένα παράδοξο: εξωκοι­νοβουλευτική οργάνωση και εργόχειρο δεν συμβιβάζονταν. Πολύ γρήγορα, εγκατέλειψα την οργάνωση. Θα περνούσαν δεκαετίες πριν εγκαταλείψω το πλεκτό.

Αν έχετε περιέργεια, η εξωκοινοβουλευτική οργάνωση ήταν η ΠΠΣΠ (δεν κατονομάζεται αλλά γίνεται λόγος για την Προλεταριακή Σημαία, την εφημερίδα της). Ωστόσο, αυτοβιογραφικό είναι μόνο το πρώτο κεφάλαιο και όχι ολόκληρο. Τα υπόλοιπα έχουν σαφώς δοκιμιακό χαρακτήρα και προσεγγίζουν το καθένα το πλέξιμο από διαφορετική οπτική γωνία, ας πούμε τη σχέση με τα κινήματα αμφισβήτησης («Οι βελόνες της εξέγερσης»), τους άντρες που έπλεκαν («Μια ανδροπρεπής τέχνη») ή το πλέξιμο για την πατρίδα («Η φανέλα του στρατιώτη»).

Τα κεφάλαια συνοδεύονται από (πολλές) θαυμάσιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες, που κάποιες από αυτές παρουσιάζουν διάσημες και διάσημους να πλέκουν -φαίνεται μάλιστα πως το πλέξιμο ήταν και ίσως είναι ακόμα το αγαπημένο χόμπι των ηθοποιών, καθώς περιμένουν στις ατέλειωτες ώρες του γυρίσματος. Πολλές τέτοιες φωτογραφίες έχει το βιβλίο, από γυναίκες και άντρες, αλλά διάλεξα να παρουσιάσω αυτήν που βλέπετε αριστερά, με στρατιώτες που πλέκουν σε αμερικανικό στρατιωτικό νοσοκομείο το 1918.

Τα δοκίμια της Σχινά είναι πλούσια, πολυεδρικά, πολύ καλογραμμένα, με πλήθος πληροφοριών αντλημένων από διάφορους τομείς αλλά και με αρκετό χιούμορ. Ίσως μάλιστα να περιέχουν πάρα πολλές πληροφορίες, δοσμένες πολύ πυκνά -σε μερικά σημεία μπορεί και να κουράζει η καταιγιστική παράθεση ονομάτων, τίτλων έργων, χρονολογιών και άλλων πληροφοριών. Και χωρίς διάθεση ελληνοκεντρισμού, θα περίμενα λίγο περισσότερες ελληνικού ενδιαφέροντος πληροφορίες και αναφορές (υπάρχουν πάντως κάποιες, ιδίως στο κεφάλαιο για τη φανέλα του στρατιώτη) -αν και καταλαβαίνω ότι η έλλειψη εγχώριας βιβλιογραφίας είναι μεγάλο πρόβλημα.

Παρόλο που αρχικά γράφτηκαν για περιοδικό, τα δοκίμια στην τωρινή μορφή τους συνοδεύονται από εκτενή βιβλιογραφία στο τέλος του βιβλίου -αγγλόγλωσση βέβαια. Καθώς η Σχινά είναι και πολύ καλή μεταφράστρια, όλος αυτός ο όγκος πληροφοριών συνυφαίνεται αρμονικά και απρόσκοπτα στα δοκίμια, χωρίς να φαίνονται οι ραφές (αυτό το λογοπαίγνιο ήρθε μόνο του). Βέβαια, θα ήταν δύσκολο με τόσες εκατοντάδες ονόματα να μη βρω και καναδυό να γκρινιάξω, οπότε γκρινιάζω: Το παραμύθι των Γκριμ, σελ. 45, είναι Ρουμπελστίτσκιν, όχι Ρουμπελστίνκιν (άλλωστε αυτό το -στιτσκιν είναι stitzchen στα γερμανικά, υποκοριστικό της βελονιάς ας πούμε). Επίσης, στη σελ. 49 υπάρχουν δυο ανορθογραφίες (*Tuilleries αντί του σωστού Tuileries και *sans cylotte αντί για το σωστό sans culotte) ενώ θα διαφωνήσω με την απόδοση «ξεβράκωτη» για το sans culotte. Τους σαγκυλότους της γαλλικής επανάστασης είναι καλύτερο να τους λέμε αβράκωτους, όχι ξεβράκωτους, λέξη η οποία στα ελληνικά έχει πολύ συγκεκριμένη σημασία  (η culotte φυσικά δεν ήταν κιλότα με τη σημερινή σημασία της λέξης, ήταν το παντελόνι των αρχόντων, που στένευε στα γόνατα -ενώ οι άντρες του λαού φορούσαν φαρδύτερα παντελόνια από φτηνό ύφασμα με ρίγες).

Αλλά είναι άχαρο να γκρινιάζει κανείς για δυο-τρία φάλτσα σε έναν τέτοιον όγκο πληροφοριών. Από την άλλη, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ στις ιστορίες (πεζογραφήματα, δηλαδή) που παρεμβάλλονται ανάμεσα στα δοκιμιακά κεφάλαια: είναι όλες τους πολύ καλές -νομίζω ότι τώρα που έκανε το πρώτο βήμα και πήρε το βάπτισμα, θα δούμε σύντομα και αμιγώς πεζογραφικό έργο από την Κατερίνα Σχινά.

Υστερόγραφο: Θυμίζω τις εκδηλώσεις που θα γίνουν σήμερα και αύριο.

1. Σήμερα, 19 Δεκεμβρίου, στις 6.30 μ.μ., στο Μουσείο Εθνικής Αντίστασης (Σοφοκλή Βενιζέλου 146 & Μαρίνου Αντύπα, Ηλιούπολη), θα γίνει εκδήλωση για τα 40 χρόνια από τον θάνατο του Κώστα Βάρναλη, εστιασμένη στο βιβλίο «Φέιγ βολάν της Κατοχής» που περιλαμβάνει χρονογραφήματά του. Θα μιλήσουν ο Γιώργος Ζεβελάκης (επιμελητής του βιβλίου), ο Γιώργος Πετρόπουλος, ο Στέλιος Ελληνιάδης, ο Ν. Καράβελος και εγώ. (Η πρόσκληση της εκδήλωσης εδώ).

2. Αύριο, 20 Δεκεμβρίου, πάλι στις 6.30 μ.μ., στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη (Πειραιώς 138), οι εκδόσεις Αρχείο παρουσιάζουν τα καινούργια τους βιβλία. Ένα από αυτά είναι το «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ«, του Κ. Βάρναλη, σε δική μου επιμέλεια. Στην παρουσίαση που θα γίνει θα μιλήσω κι εγώ (η πρόσκληση της εκδήλωσης εδώ).

Advertisement