Λιτέρα, μια λέξη

Τρεις και σήμερα μας μένουν ίσαμε την Κυριακή, όλος ο κόσμος συζητάει τις εκλογές (έχουμε και στοίχημα για την πρόβλεψη των αποτελεσμάτων, δείτε δεξιά), αλλά το ιστολόγιο έρχεται να αποδείξει, με τον πιο παραστατικό τρόπο θα έλεγα, ότι «εμείς εδώ λεξιλογούμε». Θέλω να πω, αντί να δημοσιεύσουμε ένα ακόμα άρθρο για τις εκλογές που έρχονται, ας πούμε για το προβάδισμα και την πιθανή αυτοδυναμία του ΣΥΡΙΖΑ ή για το ντέρμπι της τρίτης θέσης, ή έστω ένα άρθρο για τα λεξιλογικά της προεκλογικής περιόδου (όπως προχτές για την ψαλίδα, που όχι μόνο δεν λέει να κλείσει αλλά όλα δείχνουν πως ανοίγει), το σημερινό άρθρο θα είναι αφιερωμένο σε μια σπάνια λέξη, που ίσως δεν την ξέρετε, τη λέξη λιτέρα.

Βλέπετε, ήθελα μέσα στην εβδομάδα να βάλω ένα «ανεπίκαιρο» άρθρο, κι όταν προχτές πήρα ένα μήνυμα μιας φίλης που με (ξανα)ρωτούσε γι’ αυτή τη λέξη, άδραξα την ευκαιρία -αλλά μην ανησυχείτε, από αύριο η επικαιρότητα θα ξαναπάρει το πάνω χέρι, τουλάχιστον ως την Τρίτη. Θέλω να πω, η επιλογή του άρθρου (και της συγκεκριμένης λέξης) είναι εντελώς τυχαία και, επειδή η λέξη έχει σημασία κάπως μακάβρια, μην σκεφτείτε ότι επίτηδες τη διάλεξα, σαν υπαινιγμό ας πούμε για την επικαιρότητα.

Αλλά, πριν προχωρήσουμε, ένα μικρό κουίζ: τι να σημαίνει τάχα η λέξη «λιτέρα»; (Το κακό είναι ότι γκουγκλίζεται, οπότε προσπαθήστε να τη μαντέψετε).

Τη λέξη μού την έστειλε η φίλη Δέσποινα Σιμάκη, Ικαριώτισσα, που δημοσιεύει σ’ ένα καριώτικο ηλεπεριοδικό τα άρθρα της, με τον γενικό τίτλο «Ελεύθερες πτήσεις». Η χτεσινή της ‘πτήση’ έχει τίτλο «Λιτέρα και δεντρολιβανιές» και είναι η διήγηση ενός γέροντα από την Ικαρία για τα ταφικά έθιμα του νησιού.

Παραθέτω την αρχή της αφήγησης:

Κι ήτονε η λιτέρα ασήκωτη, ήτονε από ξύλο βαρύ, δίχως καπάκι. Άμα ηπέθαινε κανένας, ηφώναζαν τα παλικάρια του χωριού –το ‘χανε αυτά για τιμή μεγάλη- κι ήτρεχαν, ηπηαίνανε στην εκκλησά, ηπαίραν τη λιτέρα και την ηκουβαλούσανε χιλιόμετρα, ήμπαινε κι ο νεκρός απάνω κι ηγινότανε πιο βαριά ακόμη. Μα τότες ήτονε άλλοι άθρωποι, τό ‘χανε για τιμή, που σου ΄λεγα… Κι ούτ’ ένας δεν ήλεε «αχ»…

Ο νεκρός στο σπίτι του ηκειτότανε σ’ ένα κρεβάτι που ‘τονε ξέστρωτο, μοναχά με τα σανίδια. Κι εμείς, τα μικρά, ησκορπούσαμε στις πλαγιές κι ημαζεύαμε δεντρολίβανο, να το βάλουμε στη σένια του νεκρού, που τη γεμίζανε με δαύτο και την εκάμνανε δικόν του μαξιλάρι, τονε κρατούσε φρέσκο, αμύριστο αφ’ το θανατικό. Ήτονε το προσκέφαλόν του.  Είχε αθρώπους τότες, πολλούς και με ψυχή… Άμα ηπήαινες σε κηδεία -κι ηπηαίνανε ούλοι- ήπρεπε να φιλήσεις το νεκρό, που ημοσχομύριζε δεντρολιβανιές, είτε μεγάλος ήσουνα είτε παιδάκι και να πας μέχρι τον τάφο, όχι όπως τώρα… Εκτός πια κι αν ήτονε κανείς τόσο γέρος που εν ημπορούσε να περπατήσει κι είχε το συχώριο…  Μπροστά ηπήαινε ο παπάς, πίσω αυτοί που ησηκώναν το νεκρό και πιο πίσω οι άθρωποι του χωριού που ηστοιβαζόντανε για να δούνε την ταφή.

Η λιτέρα λοιπόν, είναι ένα είδος νεκροκρέβατο, που βρισκόταν μόνιμα στην εκκλησία και, όταν πέθαινε κάποιος από το χωριό και ήταν να κηδευτεί, τον απόθεταν εκεί επάνω για τη νεκρώσιμη ακολουθία και πάνω της τον πήγαιναν για το κοιμητήρι -όπου η ταφή γινόταν χωρίς φέρετρο, με τον νεκρό τυλιγμένο μόνο με ένα βαμβακερό ύφασμα, τον χασέ, όπως μας λέει ο γέροντας στη συνέχεια της αφήγησης.

Η λιτέρα δεν ήταν ιδιοκτησία κάποιου χωριανού, ήταν κοινοτική, του χωριού.

Τη λέξη την καταγράφει και ο Ηλίας Πετρόπουλος, αλλά αγνοώ σε ποιο έργο του. Την πληροφορία την παίρνω από τους δημιουργούς ενός φυλλαδίου, που το ονομάσανε «Λιτέρα», δημοτικό νεκροκρέβατο όπως εξηγούν -αν και στη συνέχεια κάπου τα μπλέκουν, νομίζω: δεν ήταν τάφος η λιτέρα, όπως είπαμε.

Επίσης, σ’ ένα τηνιακό λεξικό βρίσκω ότι λιτέρα είναι το φέρετρο, ενώ σε κάποιαν άλλη αφήγηση για τον (τηνιακό) Γιαννούλη Χαλεπά διαβάζω: Ο Χαλεπάς στάθηκε και πάλι απαθής μπροστά στη λιτέρα, όπως ονόμαζαν οι συγχωριανοί του το κοινοτικό φέρετρο, μέσα στο οποίο ήταν τοποθετημένη η μάνα του. (Αν βέβαια ήταν κανονικό φέρετρο, δεν θα μπορούσε να είναι κοινοτικό, δηλ. πολλών χρήσεων).

Aλλά και στο βιβλίο «Μίαν βολάν τσ’ έναν τσαιρόν ήτον», με λαογραφικά της Χίου, υπάρχει η εξής πληροφορία: Τον νεκρό σαβανωμένο τον έβαζαν πάνω σε μια πλατιά σανίδα, τη «λιτέρα» ή «λατέρα» και τον απόθεταν πάνω σε χαλί, στο δάπεδο του «καλού σπιτιού» (σαλονιού).

Νομίζω ότι έχουμε καταλάβει τι είναι η λιτέρα, και έχουμε πάρει και μιαν ιδέα για τον γεωγραφικό χώρο που ακούγεται η λέξη: κυρίως νησιά του Αιγαίου, αν και θα σας παρακαλούσα όσους την ξέρουν να μας πουν από ποια περιοχή.

Για την ετυμολογία της λέξης, η φίλη που έγραψε το άρθρο αναρωτιόταν μήπως έχει κάποια σχέση με το «λύνω» (και άρα θα γραφόταν «λυτέρα»). Νομίζω πως πρέπει να αναζητήσουμε αλλού την προέλευση της λέξης.

Στα γαλλικά lit είναι το κρεβάτι και litière η στρωμνή (των ζώων) αλλά και το σκεπαστό εκείνο σαν φορείο για τη μεταφορά ανθρώπων (συνήθως υψηλά ιστάμενων). Στα ισπανικά litera είναι η κουκέτα π.χ. στα πλοία ή τα τρένα. Δυστυχώς βενετσιάνικο λεξικό δεν έχω, αλλά βλέπουμε ολοφάνερη τη συγγένεια -αφού το Αιγαίο ήταν χώρος προνομιακής διάδοσης των ιταλικών δεν υπάρχει αμφιβολία για την προέλευση της λέξης, όσο κι αν μας λείπει προς το παρόν ο συγκεκριμένος τύπος από τον οποίο θα έγινε ο δανεισμός.

Πάντως, το έθιμο της χρήσης ενός κοινόχρηστου (ενοριακού ή κοινοτικού) νεκροκρέβατου υπήρχε και αλλού, όπου χρησιμοποιούσαν άλλες λέξεις. Την προηγούμενη φορά που είχαμε συζητήσει ελάχιστα τη λέξη, η Έφη μας πληροφόρησε ότι στην Κρήτη το κοινοτικό νεκροκρέβατο λέγεται/λεγόταν καθελέτο, και ο Αρκεσινέας ότι στην Αμοργό το λέγαν ‘καντιλέτο’. Αν έχετε κι άλλες λέξεις για το ίδιο πράγμα από άλλες περιοχές, παρακαλώ να συμπληρώσετε.

 

Advertisement