Λογοπαίγνια και καλαμπούρια

Το σημερινό σημείωμα είναι γραμμένο κάπως βιαστικά και έτσι κι αλλιώς δεν έχει τη φιλοδοξία να καλύψει το πραγματικά τεράστιο πεδίο των λογοπαιγνίων, αλλά πιο πολύ να δώσει εναύσματα και αφορμές για να καλυφθούν στα σχόλια οι διάφορες πτυχές του ζητήματος.

Λογοπαίγνιο, σύμφωνα με το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, είναι λεκτικό παιχνίδι του προφορικού λόγου κατά το οποίο, με τη χρησιμοποίηση φωνητικών ομοιοτήτων, αναγραμματισμών, αντιστροφής συλλαβών κτλ., μια λέξη ή μια φράση γίνεται διφορούμενη ή αλλάζει το νόημά της, π.χ. Σήκω Tάκη να φας που μπορεί να ερμηνευτεί και ως συκωτάκι να φας.

Η λέξη λογοπαίγνιο είναι μεταφραστικό δάνειο από το γαλλικό jeu de mots, παιχνίδι λέξεων. Υπάρχει και μια άλλη γαλλική λέξη, συνώνυμη, που την έχουμε δανειστεί, η λέξη calembour που έδωσε το δικό μας «καλαμπούρι». Στα γαλλικά calembour και jeu de mots είναι συνώνυμα, αλλά στα ελληνικά το καλαμπούρι έχει κάπως επεκταθεί μια και μπορεί να σημαίνει κάθε λεκτικό αστείο, κι ας μην περιλαμβάνει λογοπαίγνιο.

Η ετυμολογία του γαλλικού calembour έχει βασανίσει τους μελετητές χωρίς να έχει δοθεί ικανοποιητική εξήγηση. Στα αγγλικά, το λογοπαίγνιο λέγεται pun, μια λέξη επίσης σκοτεινής ετυμολογίας.

Στα αρχαία ελληνικά υπήρχε ο όρος «παρονομασία», κι ένας αρχαίος γραμματικός, ο Αλέξανδρος, στο βιβλίο «Περί σχημάτων», όπου εξετάζει τα ρητορικά σχήματα, ορίζει ως εξής την παρονομασία: Παρονομασία δὲ γίνεται͵ ὅταν τι τῶν ληφθέντων εἰς τὴν διάνοιαν ὀνομάτων ἢ ῥημάτων βραχὺ μεταποιήσαντες ἑτέραν κινήσωμεν ἔννοιαν͵ ὡς ἔχει τὸ ῥηθὲν ὑπό τινος πρὸς τὸν ἀμπελουργὸν τὸν δικαζόμενον συνεχῶς͵ αἱ ἄμπελοί σου οὐ κλήματα φέρουσιν͵ ἀλλ΄ ἐγκλήματα. Με μια μικρή μεταβολή μιας λέξης θέτουμε σε κίνηση μιαν άλλη σημασία, λέει ο Αλέξανδρος, όπως αυτό που είπε κάποιος σε έναν αμπελουργό που συνεχώς έμπλεκε σε δίκες: τα αμπέλια σου δεν βγάζουν κλήματα αλλά εγκλήματα, θα μεταφράζαμε.

Το λογοπαίγνιο πρέπει να είναι σκόπιμο· έτσι, τα σαρδάμ δεν είναι λογοπαίγνια, ούτε το είδος γλωσσικών σφαλμάτων που οι Άγγλοι αποκαλούν malapropism. Και στα αγγλικά, αν τύχει και χρησιμοποιήσει κανείς τυχαία δυο περίπου ομόηχες λέξεις κατά τρόπο που να μπορούσε να θεωρηθεί λογοπαίγνιο, μπορεί να προσθέσει «(no pun intended)» για να δηλώσει ότι ήταν συμπτωματικό και όχι σκόπιμο.

Δεινός στα λογοπαίγνια ήταν ο Διογένης ο κυνικός, αν και δεν έχουν λογοπαικτικό στοιχείο όλα του τα έξυπνα πειράγματα. Για παράδειγμα, όταν ένας νεαρός του έδειξε ένα μαχαίρι που του είχε κάνει δώρο ο εραστής του, ο Διογένης σχολίασε «η μεν μάχαιρα καλή, η δε λαβή αισχρά», παίζοντας με τις σημασίες της λέξης «λαβή». Απ’ όλα τα λογοπαίγνια του Διογένη, πιο πολύ μου αρέσει εκείνο που είχε πει στον ερωτύλο γιατρό Διδύμωνα, ο οποίος γιάτρευε μιαν όμορφη κοπέλα που είχε κάποια πάθηση στο μάτι της: ὅρα … μὴ τὸν ὀφθαλμὸν τῆς παρθένου θεραπεύων τὴν κόρην φθείρῃς. Πρόσεξε μήπως, ενώ γιατρεύεις το μάτι, χαλάσεις την κόρη (την κόρη του ματιού αλλά και το κορίτσιο).

Στην αρχαιότητα και οι εταίρες είχαν επίδοση στα λογοπαίγνια, και κάμποσα μας παραδίδει ο Αθήναιος στο 13ο βιβλίο του. Μάλιστα, προγενέστεροι συγγραφείς είχαν συγκεντρώσει λογοπαίγνια και έξυπνες απαντήσεις σε βιβλία όπως τα Γελοία απομνημονεύματα του Αριστόδημου (γελοία σήμαινε αστεία). Στα λογοπαίγνια διακρινόταν ιδιαίτερα η εταίρα Γνάθαινα. Μια φορά, έχοντας απαυδήσει από τις αφηγήσεις κάποιου φλύαρου που διηγόταν πως είχε έρθει από τον Ελλήσποντο, τον διέκοψε «Γιατί δεν πέρασες και από την πρώτη πόλη που βρήκες στο δρόμο σου;» «Ποιαν εννοείς;» «Το Σίγειον», του απάντησε, παίζοντας με τη σιγή. Και η Φρύνη, όταν ένας τσιγγούνης εραστής, για να την παινέψει, της είπε «Είσαι η Αφροδίτη του Πραξιτέλη», του απάντησε: «συ δε Έρως Φειδίου», παίζοντας με το όνομα του γλύπτη και τη λέξη φειδώ.

Εννοείται ότι και οι κωμωδίες του Αριστοφάνη είναι γεμάτες λογοπαίγνια -αναφέρω ένα μόνο, το «καν Γέλα καν Καταγέλα» από τους Αχαρνείς (στ. 606) που παίζει με το όνομα της σικελικής πόλης Γέλα. Αλλά και το ευαγγελικό «συ ει Πέτρος και επί ταύτηι την πέτραν οικοδομήσω μου την εκκλησίαν» λογοπαίγνιο είναι έστω κι αν έχει ρητορικό σκοπό και όχι χιουμοριστικό.

Δεν αγάπησαν όλοι τα λογοπαίγνια και μερικοί εξέφρασαν φωναχτά –και τρανταχτά- την αντιπάθειά τους με κορυφαίον ίσως τον Βίκτωρα Ουγκώ, ο οποίος είχε πει ότι το λογοπαίγνιο είναι «η κουτσουλιά ενός πνεύματος που πετάει».

Παρ’ όλ’ αυτά, λογοπαίγνια (και όχι απλώς ακούσιες παρηχήσεις ή ρητορικά σχήματα) βρίσκει κανείς και στα έργα του Ουγκώ, όπως και στον Σέξπιρ και σε άλλους κλασικούς των νεότερων χρόνων.

Λογοπαίγνια όμως χρησιμοποιούν και οι πιο ταπεινοί γραφιάδες και σε πιο εφήμερα μέσα. Στα νεότερα χρόνια, προνομιακός τόπος καλλιέργειας λογοπαιγνίων ήταν αφενός η επιθεώρηση και γενικά το ελαφρό θέατρο και αφετέρου οι εφημερίδες. Πολύ πρόχειρα αναφέρω το θεσπέσιο λογοπαίγνιο του Ροΐδη από τον Ασμοδαίο, την εποχή των σιμωνιακών σκανδάλων, για τους μητροπολίτες που μετατράπηκαν σε μιτροπωλητές (πουλούσαν μίτρες), αν και βέβαια ο Ροΐδης δεν είναι ταπεινός γραφιάς. Να αναφέρω και ένα ελαφρώς ομοφοβικό, της καθαρεύουσας, για ένα βιβλίο το οποίο «δεν το έγραψεν νους τις, ουδέ χειρ τις, αλλά πους τις».

Μάστορας στα λογοπαίγνια ήταν και ο αγαπημένος μου Ναπολέων Λαπαθιώτης. Να πω με την ευκαιρία ένα ανέκδοτό του, που βασίζεται σε λογοπαίγνιο. Σε ένα φιλικό τραπέζι, τον είχαν βάλει να καθίσει πλάι σε έναν χρηματιστή. Αυτός, νομίζοντας ότι έχει πλάι του κάποιον του σιναφιού του, προσπάθησε να του πιάσει κουβέντα λέγοντάς του για τη λίρα που ανεβαίνει -και ο Λαπαθιώτης του απάντησε με ευγενική αδιαφορία. Μετά, ο χρηματιστής του είπε για τη στενότητα της αγοράς, αλλά και πάλι δεν κατάφερε να πιάσει κουβέντα. Κι όταν τρεις ή τέσσερις παρόμοιες προσπάθειές του είχαν προσκρούσει σε τοίχο, απαυδημένος ξέσπασε: Μα επιτέλους, κύριε, τι επαγγέλλεστε; «Εγώ δεν επαγγελλομαι, κύριε, απαγγέλλομαι!» του απάντησε αγέρωχα ο Λαπαθιώτης.

Ο Λαπαθιώτης μάλιστα ειδικευόταν και στα έμμετρα λογοπαίγνια. Στο αρχείο του φίλου του Νίκου Αποστολόπουλου υπάρχει το εξής χειρόγραφο μπιλιετάκι, σταλμένο από τον Λαπαθιώτη το 1926:

Τα καλαμπούρια, ως γνωστόν, ο Νίκος τ’ αγαπάει’
του στέλνω ένα, το λοιπόν, απ’ τα καλά μου δείγματα:
Μια μέρα που πηγαίναμε να πάρουμε το τσάι,
σε κάποιο σπίτι φιλικό, κοντά στα Παραπήγματα,

την ώρα που ‘φθανε το τραμ στην ορισμένη στάση,
κι ένας εισπράκτωρ φώναζεν απ’ έξω «Αρεταίειον»,
είπε ο γράφων το παρόν, και δίχως να διστάσει:
— Ορθώς ελάλησεν: εδώ είναι arrêt και τέιον!
[arrêt η στάση]

Και βέβαια ο Μποστ διέπρεψε στα λογοπαίγνια όπου μάλιστα είσαξε (σικ, ρε) και μια επιπλέον διάσταση, την ορθογραφική. Για να κάνει λογοπαίγνιο ο Μποστ αρκεί να γράψει «μυτέρα». Βέβαια, έχει παράξει (ρεσίκ, ρερέ) πολλά αξεπέραστα, όπως το «σφαγή των υποτών ιππό των Τούρκων», το «μετέβη εις το Φοντέν εν πλω αεροπορικώς», το «στρουθείος» (σε ένα σκίτσο που είχαμε παρουσιάσει προ καιρού) και άλλα αμέτρητα. Αν γραφτεί ποτέ το Λίμπρο ντ’ όρο του ελληνικού λογοπαιγνίου, ο Μποστ θα έχει τις πιο πολλές και καλές σελίδες.

Υπάρχει και το πολιτικό λογοπαίγνιο. Αφενός έχουμε τις ωραίες φράσεις πολιτικών που μερικές έχουν λογοπαίγνια, κι αν το «μέγα πλήθος, μέγα πάθος» του γέρο Παπαντρέου πρέπει να θεωρηθεί ρητορικό σχήμα μάλλον παρά λογοπαίγνιο αφού δεν έχει αστείο χαρακτήρα, το άλλο που είχε πει για τον Γρίβα («εδοξάσθη κρυπτόμενος και κατεποντίσθη εμφανιζόμενος») ίσως προκρίνεται. Πιο κοντά στο καθαυτό λογοπαίγνιο, οι πειραχτικές παραλλαγές των επωνύμων των πολιτικών είναι ασφαλώς λογοπαίγνια, όπως π.χ. τα Καρατζαφιόζης ή Καρατζαφύρερ, ενώ πολύ πρόσφατα σε συζήτηση αντιπάλων της νέας κυβέρνησης είδα το έξυπνο λογοπαίγνιο «το Μαρξίμου». Να πω παρεμπιπτόντως ότι μου είχαν πει κάποτε για μια παρέα που είχε συλλογικό μοναδικό ταλέντο να διαστρέφει λογοπαικτικά οποιοδήποτε όνομα ή επώνυμο γνωστών της προσώπων -συνήθως αλλάζοντας ένα μόνο ή δυο γράμματα ώστε να δώσει μια μειωτική ή κοροϊδευτική παραλλαγή.

Τα λογοπαίγνια είναι πρόκληση για τον μεταφραστή αλλά και μεγάλο βάσανο. Στα άρθρα που δημοσιεύω κάθε τόσο για τον Αστερίξ (πλησιάζει το επόμενο) βλέπουμε έμπρακτα τις δυσκολίες που υπάρχουν αλλά και το γούστο που έχει η ενασχόληση αυτή (παράδειγμα). Εξαιρετική μεταφραστική δουλειά σε λογοπαίγνια έχω συναντήσει στο βιβλίο του Raymond Queneau (Ρεϊμόν Κενώ) Τα γαλάζια άνθη, ένα βιβλίο που είναι κατάφορτο με λογοπαίγνια, που η Σεσίλ Ιγγλέση-Μαργέλου τα αποδίδει με μοναδική ρέντα, καμιά φορά ξεπερνώντας το πρωτότυπο, όπως ας πούμε στο sanct-lao-tsuaire, λογοπαίγνιο με το ιερό (sanctuaire) και τον Λάο Τσέ, που το αποδίδει στα ελληνικά με το υπέροχο «λαοτσέμενος». Μάλιστα, η μεταφράστρια προτάσσει πρόλογο, που τον τιτλοφορεί λογοπαικτικά «Πλησμονή εν κενώ» -αλλά βέβαια το όνομα του Κενώ προσφέρεται για λογοπαίγνια και ίσως ο πρώτος διδάξας να είναι ο Γιάννης Χάρης, που είχε γράψει άρθρο (για τη μεταγραφή των ξένων ονομάτων) με τίτλο «Στο κενό ο Κενώ και κιτς ο Κητς;»

Κι αν είναι πρόκληση τα λογοπαίγνια για τον μεταφραστή, για τον υποτιτλιστή είναι σκέτος βραχνάς, ιδίως όταν συνοδεύονται από κονσερβαρισμένα γέλια (οπότε δεν μπορεί να το πνίξει). Βλέπετε, στους υποτίτλους δεν μπορείς ούτε υποσημειώσεις να βάλεις όπου να εξηγείς το αμετάφραστο λογοπαίγνιο, ούτε και να πλατειάσεις για να εξηγήσεις, αφού έχεις περιορισμένο χώρο.

Και στο Διαδίκτυο αφθονούν τα λογοπαίγνια, όπως άλλωστε και στο ιστολόγιό μας όπου διαπρέπει ο Μιχάλης ο Νικολάου (π.χ. «το αποφράσσω σημαίνει φράζω ανάλογα με τα συμφραζόμενα» και άλλα ακόμα πιο καλά που όμως δυσκολεύομαι να τα βρω τώρα, διότι αυτό είναι το κακό με τα λογοπαίγνια, είναι εφήμερα).

Βέβαια, δεν είναι όλα τα λογοπαίγνια πετυχημένα -θα έλεγα μάλιστα ότι τα περισσότερα είναι άνοστα ή, όπως λέμε, κρύα. Και παρεμπιπτόντως να πω ότι το «κρύος» για το άνοστο αστείο (και γενικά κείμενο) το είχαν και οι αρχαίοι. Καθώς φυλλομετρούσα τον Αθήναιο που αναφέρω πιο πάνω, έπεσα πάνω σε ένα αστείο της Γνάθαινας, που δεν είναι λογοπαίγνιο αλλά έχει ενδιαφέρον. Είχε έναν εραστή, τον θεατρικό συγγραφέα Δίφιλο. Μια μέρα, του σέρβιρε πολύ κρύο κρασί, και εκείνος είπε «Μα τους θεούς, παγωμένο είναι το κελάρι σου» «Ναι, γιατί βάζουμε εκεί τους προλόγους από τα έργα σου» (νὴ τὴν Ἀθηνᾶν καὶ θεούς͵ ψυχρόν γ΄͵ ἔφη͵ Γνάθαιν΄͵ ἔχεις τὸν λάκκον ὁμολογουμένως. ἣ δ΄ εἶπε τῶν σῶν δραμάτων γὰρ ἐπιμελῶς εἰς αὐτὸν αἰεὶ τοὺς προλόγους ἐμβάλλομεν).

Για να κλείσω με ένα κρύο αυτοαναφορικό λογοπαίγνιο, τα κρύα λογοπαίγνια θα μπορούσαμε να τα λέμε «αλογοπαίγνια» -αλλά νομίζω ότι τα περισσότερα από τα καλαμπούρια του άρθρου είναι πετυχημένα -ασφαλώς δεν έχω καλύψει το θέμα ούτε στο ελάχιστο, οπότε τα λογοπαίγνιά σας είναι καλοδεχούμενα!

 

 

Advertisement