Ο άγνωστος ποιητης Άχθος Αρούρης: Φυγή στην ελεύθερη Λέσβο

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η τριακοστή έβδομη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε πάντοτε στη Μυτιλήνη, στην Κατοχή, την άνοιξη του 1944. Είχαμε σταματήσει στο σημείο όπου οι Γερμανοί έχουν συλλάβει προληπτικά ως ομήρους, τα μέλη της Επιτροπής Ελέγχου των Φιλανθρωπικών Καταστημάτων, ανάμεσά τους και τον ποιητή, μαζί με τον αδελφικό του φίλο Χαράλαμπο Κανόνη.

Πρέπει να πω ότι τα επεισόδια της σημερινής συνέχειας, όπως και των επόμενων, τα έχει αφηγηθεί ξανά ο πατέρας μου, στο δικό του αυτοβιογραφικό αφήγημα «Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια», που τμήματά του έχω παρουσιάσει εδώ -από άλλην οπτική γωνία βέβαια.

Έντεκα μέρες μετά τη σύλληψή τους, τη νύχτα της 3 προς 4 Απριλίου 1944, καταδρομείς του Ιερού Λόχου, του Ελληνικού Στρατού της Μέσης Ανατολής, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Ανδρέα Καλλίνσκη και τους λέσβιους αξιωματικούς Μίμη Γαληνό και Χρύσανθο Θερμιώτη, χτύπησαν την Γκεστάπο που ήταν εγκαταστημένη στην έπαυ­λη του Ηλιόπουλου, πάνω στην ακτή, σε μια θέση εξαιρετικά γραφι­κή αλλά απολύτως ανυπεράσπιστη σε επίθεση από τη θάλασσα. Σκο­τώθηκαν ο διοικητής της Χανς Βούντερλιχ, ο υπασπιστής του Νόσκε κι ο οδηγός τους. Οι καταδρομείς πήραν τα αρχεία της Γκεστάπο και απελευθέρωσαν τους κρατούμενους σ’αυτήν. Αλλο απόσπασμά τους χτύπησε το Στρατόπεδο Συγκέντρωσης, στο Διδασκαλείο, σκότωσε τρεις από τους Γερμανούς της φρουράς και αφόπλισε τους έλληνες χωροφύλακες.

Οι καταδρομείς ανακοίνωσαν στους κρατούμενους ότι είναι ελεύ­θεροι. Εκείνοι ζήτησαν να τους πάρουν μαζί τους. Τους απάντησαν ότι αυτό ήταν αδύνατο για τεχνικούς λόγους. Τότε οι κρατούμενοι τους ζήτησαν όπλα ώστε να μπορέσουν φεύγοντας να υπερασπίσουν τη ζωή τους. Όμως ούτε όπλα περίσσευαν. Ύστερα από αυτό, με πρωτοβουλία του Κανόνη, αποφασίστηκε να μείνουν όλοι στο αφύλαχτο στρατόπεδο.

Οι Γερμανοί μετά την αποχώρηση των ιερολοχιτών συγκέντρωσαν όλους τους κρατούμενους στο υπόγειο της Ορτς Κομαντατούρ και άρχισαν να τους ανακρίνουν. Τα μεσάνυχτα της επομένης τούς κρα­τούσαν ακόμα και μάλιστα τα μέτρα φρούρησης και η συμπεριφορά τους ήταν τόσο άγρια, που οι κρατούμενοι φοβήθηκαν πως θα τους εκτελούσαν. Τελικά όμως τους ξαναπήγαν στο Στρατόπεδο.

Τις επόμενες μέρες οι Γερμανοί συμπτύχθηκαν μέσα στην πόλη. Η βίλα του Ηλιόπουλου εγκαταλείφθηκε και η Γκεστάπο εγκαταστά­θηκε σε ένα οίκημα της οδού Βουρνάζων, απέναντι από την Αγροτι­κή Τράπεζα. Το Στρατόπεδο Συγκέντρωσης μεταφέρθηκε σε άλλο κτίριο δίπλα στον κινηματόγραφο Ορφέα. Οι Γερμανοί επιτάξανε επίσης το Γυμνάσιο, την Αγροτική Τράπεζα και άλλα γειτονικά κτί­ρια της οδού Βουρνάζων. Μπήκε θέμα αποσυμφόρησης του Στρατο­πέδου. Ορισμένοι κρατούμενοι μεταφέρθηκαν στο Στρατόπεδο Παύ­λου Μελά στη Θεσσαλονίκη και άλλοι απολύθηκαν. Στις 25 Μαΐου, με την ευκαιρία των γενεθλίων του Χίτλερ, οι Γερμανοί απέλυσαν και τους ομήρους που είχαν συλλάβει δυο μήνες πριν.

Ο Σαραντάκος με τον Κανόνη και τον Βαρκάρη ξαναγύρισαν στην υπηρεσία τους στην Τράπεζα και οι δύο πρώτοι ξαναμάζεψαν την εξεταστική επιτροπή, που όλο αυτό το διάστημα είχε σταματήσει να λειτουργεί. Ταυτόχρονα, με εντολή της Οργάνωσης και σε συνεργα­σία με άλλους εαμίτες, όπως ο Μιχάλης Βαΐτης, Γιώργος Σκαλτσούνης, Στρατής Μουφλουζέλης κ.ά., πρωτοστάτησαν στη σύγκληση πλα­τιάς σύσκεψης για τον επισιτισμό, που έγινε μέσα στην Εθνική Τρά­πεζα.

Το χειμώνα του ’43-’44 η επισιτιστική κατάσταση του νησιού είχε επιδεινωθεί απότομα. Τώρα όμως η αγωνιστική διάθεση του λαού ήταν πολύ ανεβασμένη, υπήρχε και η Οργάνωση, που έλειπε το χειμώνα του ’41 -’42 κι έτσι άρχισαν λαϊκές συγκεντρώσεις και διαμαρ­τυρίες, με κύριο αίτημα το άνοιγμα των αποθηκών των μαυραγοριτών και τη διανομή τροφίμων στους πεινασμένους. Ο απόηχος όλης αυ­τής της δυσαρέσκειας έφτασε ως τη Νομαρχία και τις άλλες υπηρε­σίες και τελικά ο Νομάρχης δέχτηκε τη σύγκληση αυτής της σύσκε­ψης, που πήρε πλατύ χαρακτήρα, αφού συμμετείχαν εκπρόσωποι του Δήμου, της Χωροφυλακής, του Εμπορικού Επιμελητηρίου, του Εργα­τικού Κέντρου, του Δικηγορικού Συλλόγου, των Συλλόγων των Τραπεζικών και άλλων υπαλλήλων.

Στη σύσκεψη, που κράτησε πάνω από τρεις ώρες και στην οποία πήραν μέρος πάνω από εκατό άτομα, ενώ πολύ περισσότερα ήταν συγκεντρωμένα έξω από το κτίριο, ο προεδρεύων εκπρόσωπος της Νομαρχίας προσπάθησε να εκτονώσει τη λαϊκή αγανάκτηση με την παραπομπή του θέματος για μελέτη σε ολιγομελή επιτροπή που εντός μηνός θα υπέβαλλε συγκεκριμένες λύσεις. Η πλειοψηφία όμως των συγκεντρωμένων, με πρωτοβουλία του εαμίτη δικηγόρου Γιώργου Γιαλούρη, απαίτησαν το άμεσο άνοιγμα των αποθηκών των μαυρα­γοριτών. Κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης η επαναστατική αυτή και πρωτοφανής στα χρονικά ενέργεια μπήκε σε άμεση εφαρμογή και ως τις νυχτερινές ώρες είχαν ανοιχτεί αρκετές αποθήκες, είχε καταγραφεί λεπτομερώς το περιεχόμενό τους και τις επόμενες μέρες έγιναν αρκετές διανομές.

Παράλληλα, από τη σύσκεψη εξελέγη Επιτροπή Επισιτισμού, που την αποτελούσαν οι Γ ιώργος Βενέτης, τραπεζικός, Μιχάλης Βαΐτης, αρτεργάτης-συνδικαλιστής, Μιχάλης Σάββας, ράφτης, και Στρατής Μουφλουζέλης, εργάτης γης-συνδικαλιστής, υπό την προεδρία εκπροσώπου της Νομαρχίας, η οποία λειτούργησε σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής.

Τόσο η επαναλειτουργία της επιτροπής ελέγχου των Φιλανθρωπι­κών Ιδρυμάτων, όσο και η σύσκεψη και η συγκρότηση της Επιτροπής Επισιτισμού, ενόχλησαν πολλούς. Έγιναν καταγγελίες στην Γκεστά­πο για τον επαναστατικό και αντιγερμανικό χαρακτήρα τους και με­θοδεύτηκε η σύλληψη των πρωταίτιων. Ο Γιαλούρης πέρασε αμέσως στην παρανομία. Τον ακολούθησε ο Κανόνης, που ανέλαβε την καθο­δήγηση των οργανώσεων του κομμουνιστικού κόμματος του δυτικού τμήματος της Λέσβου. Αρχές Ιουνίου η Οργάνωση έδωσε εντολή και στον Σαραντάκο να ετοιμαστεί για να βγει στο βουνό.

Ο ποιητής με το γιο του έφυγαν το βράδυ 18 Ιουνίου με τα πόδια και πεζοπορώντας όλη τη νύχτα έφτασαν το άλλο πρωί στην Αγία Παρασκευή όπου, κατά ευτυχή συγκυρία, στα ΤΤΤ της κωμόπολης υπηρετούσε ο σύγγαμβρός του ο Γιώργος ο Μίσσιος, στο σπίτι του οποίου φιλοξενήθηκε. Δυο μέρες μετά ήρθαν με βοϊδάμαξα (το μόνο συγκοινωνιακό μέσο τότε), η Ελένη με την Ευανθούλα. Τον Προκόπη τον άφηοαν στη φροντίδα του Αντρέα. Εδώ βρέθηκαν σε τελείως διαφορετική ατμόσφαιρα. Το χωριό και όλη η γύρω ύπαιθρος ήταν ουσιαστικά ελεύθερη περιοχή. Αλλωστε διεθνώς τα γεγονότα επιτα­χύνονταν. Έγινε η απόβαση στη Νορμανδία. Ο Κόκκινος Στρατός είχε φτάσει στα σύνορα της Ρουμανίας και είχε μπει στην Πολωνία κυνηγώντας τους χιτλερικούς. Έγινε απόπειρα κατά του Χίτλερ!

Τα συγκλονιστικά αυτά γεγονότα είχαν την αντανάκλασή τους και στη Λέσβο. Στις 20 Ιουνίου έγινε στην Καλλονή, που ο κάμπος της ήταν ο σιτοβολώνας του νησιού, μεγάλη διαδήλωση των ακτημόνων εργατών γης. Η Χωροφυλακή, ενισχυμένη με απόσπασμα που ήρθε από τη Μυτιλήνη με επικεφαλής τον μοίραρχο Γεωργόπουλο, διέλυ­σε τη διαδήλωση πυροβολώντας στο ψαχνό. Σκοτώθηκε ένας διαδη­λωτής και τραυματίστηκαν τέσσερις. Ο Γεωργόπουλος προσπάθησε να δικαιολογήσει την πράξη του στους Γερμανούς, αναφέροντας ότι η διαδήλωση είχε αντιγερμανικό χαρακτήρα, εκείνοι όμως από δικές τους πηγές εξακρίβωσαν ότι τα αίτια της διαδήλωσης ήταν οικονομι­κά (οι ετεροβαρείς υπέρ των μεγαλοκτηματιών συμφωνίες μοιράσματος της σοδιάς) και του ζήτησαν εξηγήσεις. Ο Γεωργόπουλος φοβούμενος ότι θα γινόταν εξιλαστήριο θύμα κρύφτηκε σε σπίτι φίλου του και προσπάθησε να πετύχει επαφή με την Οργάνωση. Το ΕΑΜ όμως τον συνέλαβε και τον πέρασε από ανταρτοδικείο που τον καταδίκα­σε σε θάνατο.

Μετά την εκτέλεση του Γεωργόπουλου, στη λεσβιακή ύπαιθρο καταλύθηκαν οι κατοχικές αρχές. Η Χωροφυλακή αφοπλίσθηκε και την τήρηση της τάξης ανέλαβε η νεοσύστατη Εθνική Πολιτοφυλακή. Αρκετοί χωροφύλακες προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ ή στην Πολιτοφυ­λακή κι άλλοι παραμείναν στα χωριά τους ιδιωτεύοντας. Στα κεφα­λοχώρια, (ακόμα και σε εκείνα, όπως ο Μόλυβος ή το Πλωμάρι, όπου υπήρχαν γερμανικές φρουρές!) συγκροτήθηκαν Λαϊκά Δικαστήρια, νεογέννητος θεσμός που λειτούργησε με εξαιρετική επιτυχία και γρήγορα έγινε πολύ δημοφιλής.

Στην περιοχή της Καλλονής το ΕΑΜ προχώρησε στη διανομή ενός πολύ μεγάλου ανταλλάξιμου κτήματος, που το διαχειριζόταν η Αγρο­τική Τράπεζα αλλά το εκμεταλλευόταν μια μικρή ομάδα μεγαλοκτηματιών, στους ακτήμονεςτης περιοχής. Στη διανομή του κτήματος τις απαιτούμενες ενέργειες έκαναν ο Χαράλαμπος Κανόνης με τον Δε­σπότη Διονύσιο.

Στην Αγία Παρασκευή, που έγινε η ουσιαστική πρωτεύουσα της Ελεύθερης Λέσβου, είχε συγκεντρωθεί ολόκληρη η εαμική ηγεσία του νησιού και στις παρυφές του χωριού είχε εγκατασταθεί το Έμπεδο του ΕΛΑΣ. Τέλη Ιουλίου έφτασε στην Αγία Παρασκευή ο εκπρόσω­πος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, Παύλος Οικονόμου [ψευδώνυμο του αθηναίου δικηγόρου Σταμάτη Καββαδία], ο οποίος εντυπωσιάστηκε από την άρτια οργάνωση των λαϊκών θεσμών και το υψηλό αγωνιστικό φρόνημα του λεσβιακού λαού. Με τον Παύλο Οικονόμου ο ποιητής είχε πολλές συζητήσεις διψώντας για νέα από την ηπειρωτική Ελλάδα. Ο εκπρόσωπος του ΕΑΜ, που στη Στε­ρεά και την Εύβοια είχε δει την πιο άγρια μορφή γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και την αποτρόπαιη δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας, έβρισκε ειδυλλιακή την κατάσταση στην Ελεύθερη Λέσβο, μολονότι και εδώ δεν έλειψαν οι γερμανικές επιδρομές.

Για τον πρωταγωνιστικό ρόλο της περιοχής Καλλονής-Αγίας Παρασκευής στην Αντίσταση είχαν τις πληροφορίες τους οι Γερμανοί, οι οποίοι στις 23 Αυγούστου έκαναν επιδρομή εναντίον των δύο κωμοπόλεων, που τις βρήκαν όμως άδειες από τους κατοίκους τους. Σκότωσαν πάντως δύο ηλικιωμένους που δεν είχαν φύγει, τον Σ. Κολίκα στην Αγία Παρασκευή και τον Ν. Λογιώτατο στην Καλλονή και λεηλάτησαν πολλά σπίτια.

Στο διάστημα της παραμονής του στην Αγία Παρασκευή ο Σαραντάκος ασχολήθηκε με διαφωτιστική δουλειά, πηγαίνοντας και μιλώντας σε συγκεντρώσεις και στα διπλανά χωριά Κλομιδάδο, Ψηλομέτωπο, Στύψη κ.ά. Είχε επίσης πολλές κατ’ ιδίαν συζητήσεις με το Δεσπότη, «τον μόνο κληρικό που δέχτηκε να φιλήσει με σεβασμό το χέρι του», όπως έλεγε. Εκείνο τον καιρό ο Δεσπότης Διονύσιος είχε προσχωρήσει στο ΕΑΜ και είχε αναγορευθεί πρόεδρός του. Ο Διο­νύσιος είχε διαμορφώσει μια χριστιανο-κομμουνιστική κοσμοθεωρία κι ο Σαραντάκος τού πρότεινε να διαβάσει όσα έγραψε ο Ένγκελς για τον κοινωνικό πυρήνα του Χριστιανισμού.

Στις 3 Σεπτεμβρίου πιάστηκε από τον ΕΛΑΣ ο άλλος Δεσπότης, ο Ιάκωβος, κατά τη μετάβασή του στο θέρετρο της Αχλαδερής. Ο κρα­τούμενος οδηγήθηκε στην Αγία Παρασκευή. Ο άλλοτε υπερόπτης και αγέρωχος ρασοφόρος είχε χάσει κάθε ίχνος αξιοπρέπειας και θάρ­ρους και εκλιπαρούσε την επιείκεια της εαμικής ηγεσίας, η οποία του συμπεριφέρθηκε μεγαλόκαρδα και με απόλυτο σεβασμό στο σχήμα του. Ο Ιάκωβος έμεινε υπό περιορισμό σε κάποιο σπίτι, πιο πολύ για να προστατευτεί από τη λαϊκήν οργή. [Τη μεγαλοψυχία του ΕΑΜ την ανταπέδωσε, όταν ξανάρθε στα πράγματα, με διώξεις όλων όσους συνάντησε κατά τη βραχύχρονη κράτησή του].

Στις 9 Σεπτεμβρίου, στην κεντρική πλατεία της Αγίας Παρα­σκευής, έγινε η ορκωμοσία του 22ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ από τον Δεσπότη Διονύσιο. Μίλησε ο εκπρόσωπος της Κ.Ε. του ΕΑΜ Παύλος Οικονόμου. Την επομένη οι Γερμανοί εκκένωσαν τη Λέσβο. Η εξαφάνιση της εξουσίας του κατακτητή δε συνοδεύτηκε από λεηλασίες, αντεκδικήσεις και άλλα έκτροπα, που πολλοί φοβόντουσαν, γιατί αμέσως εμφανίστηκε η εαμική εξουσία. Ταυτόχρονα με την αποχώ­ρηση των Γερμανών, αποσπάσματα της Πολιτοφυλακής κατελάμβαναν επίκαιρα σημεία της πόλης, αφοπλίζοντας μικροσυμμορίες κα­κοποιών που είχαν ετοιμαστεί να λεηλατήσουν τις αποθήκες των Γερμανών και τα σπίτια των πλουσίων. Μετά την πλήρη αποχώρηση των Γερμανών ο ΕΛΑΣ κατέλαβε τη βάση τους στον Καρατεπέ, ενώ η Πολιτοφυλακή προχώρησε στις προγραμματισμένες συλλήψεις των επιφανέστερων συνεργατών του κατακτητή. Το βράδυ, το σύνολο σχε­δόν του πληθυσμού συγκεντρώθηκε στην προκυμαία, μπροστά στο Δημαρχείο, όπου μίλησε εκ μέρους του ΕΑΜ ο Γιώργος Γιαλούρης. Την επομένη συγκροτημένα, πειθαρχημένα και ένστολα τμήματα του ΕΛΑΣ μπήκαν θριαμβευτικά στην πόλη, ενώ ο κόσμος παραληρούσε από εν­θουσιασμό.