Ποιος είναι ο καθημαγμένος;

Με ρωτάει ένας φίλος αν είναι σωστός ο τύπος που άκουσε τις προάλλες σε κάποιο δελτίο ειδήσεων μεγάλου καναλιού, ότι η κρίση «έχει καθημάξει τη χώρα».  Θα μπορούσα να το περάσω σε μεζεδάκι, αλλά τελικά αποφάσισα να αφιερώσω σ’ αυτό το ερώτημα το σημερινό μου σημείωμα.

Ξεκινώντας, να πω ότι ο τύπος «έχει καθημάξει» είναι αντικανονικός, παρόλο που βγάζει καμιά εκατοστή γκουγκλιές. Σχηματίστηκε, εύλογα αλλά όχι κανονικά, από τη μετοχή «καθημαγμένος», που δεν είναι πια μετοχή βέβαια, αφού μόνο ως επίθετο χρησιμοποιείται και αφού οι περισσότεροι που τη χρησιμοποιούν δεν ξέρουν καν σε ποιο ρήμα αναφέρεται. (Εσείς το ξέρετε; Αν όχι, προσπαθήστε να το μαντέψετε).

Εύλογα λοιπόν, κάποιος που σκέφτεται ότι η χώρα είναι καθημαγμένη και που θέλει να διατυπώσει τη φράση ενεργητικά, προσπαθεί να βρει τον ενεργητικό παρακείμενο κι έτσι πλάθει το «έχω καθημάξει». Πολύ πιο συνηθισμένο παράδειγμα τέτοιου αντικανονικού σχηματισμού έχουμε στην περίπτωση του «απηυδισμένος», από τον οποίο επίσης κάποιοι πλάθουν τον τύπο «έχω *απηυδήσει» και κάποιοι λιγότεροι πλάθουν και ενεστώτα, «*απηυδώ». Ωστόσο, στο σχηματισμό της αρχαίας μετοχής του παρακειμένου μπαίνει στη μέση η χρονική αύξηση. Το ρήμα είναι απαυδώ (αυδή είναι πανάρχαια λέξη για τη φωνή, που επιβιώνει στον άναυδο, τον άφωνο), απηύδησα στον αόριστο, αλλά «έχω απαυδήσει» στον νεοελληνικό παρακείμενο. Για να πάρουμε ένα παράδειγμα με ένα πιο κοινόχρηστο ρήμα, λέμε «αφηρημένος» που είναι το ρήμα «αφαιρούμαι» αλλά βέβαια δεν λέμε «αφηρώ». Μπορούμε να πούμε «αφαιρεμένος», όχι όμως «έχω αφηρεθεί». Γι’ αυτό και δεν λέμε «έχω απηυδήσει» αλλά «έχω απαυδήσει».

Καθημαγμένος είναι βέβαια ο κατεστραμμένος, ο ρημαγμένος. Λέμε, δυστυχώς πολύ συχνά την τελευταία πενταετία, για καθημαγμένη χώρα, για καθημαγμένη οικονομία, για καθημαγμένη κοινωνία. Για παράδειγμα, πρόσφατα οι γιατροί της Ένωσης Ιατρών ΕΣΥ Λέσβου κατάγγειλαν περιστατικό δωροδοκίας συναδέλφου τους, που γίνεται ενώ «ο καθημαγμένος λαός μας βρίσκεται στα όρια της εξαθλίωσης». Ξέρουμε λοιπόν τι σημαίνει η λέξη και πού χρησιμοποιείται, αλλά ποιο είναι το ρήμα στο οποίο ανήκει (ή μάλλον: ανήκε) η πρώην μετοχή; Ή, όπως είχε αναρωτηθεί στο Τουίτερ κάποιος πριν από μερικούς μήνες «Ωραία λέξη το καθημαγμένος, να μας έλεγε κάποιος και τι σημαίνει» -ασφαλώς ξέρει τι σημαίνει, αλλά εννοεί «ποια είναι η αρχική της σημασία, και πώς ετυμολογείται».

Δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά, αλλά ο καθημαγμένος ήταν μετοχή παθητικού παρακειμένου του αρχαίου ρήματος καθαιμάσσω, που θα πει «ραντίζω με αίμα, κηλιδώνω με αίμα» και κατ’ επέκταση προκαλώ πολλές και βαθιές πληγές σε κάποιον, τον καταματώνω. Καθημαγμένος λοιπόν ήταν ο αιμόφυρτος, ο καταματωμένος -και με αυτή την αρχική, την κυριολεκτική σημασία χρησιμοποιείται στα αρχαία κείμενα (όπου δεν έχει και πολλές ανευρέσεις, καμιά δεκαριά όλες κι όλες, π.χ. στον Πομπήιο του Πλούταρχου «θεασαμένη δε καθημαγμένην την τήβεννον» όταν είδε την τήβεννο γεμάτην αίματα).

Στα νεότερα χρόνια, η λέξη χρησιμοποιείται επίσης κυριολεκτικά -ας πούμε, στον Κασομούλη, ο οποίος περιγράφει με τη μικτή του γλώσσα, τη σφαγή των αιχμαλώτων, Τούρκων και Χριστιανών, τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας του Μεσολογγιού, λίγο πριν την Έξοδο:

Ο αυτάδελφός μου Μήτρος, αναλαβών έως τότες από την ασθένειαν, και ειδοποιηθείς τούτο, έτρεξεν και έκοψεν δώδεκα μόνος του εις την ακρογιαλιάν. Ήλθεν καθημαγμένος από τα πόδια έως εις το κεφάλι, χαρούμενος. Ετρόμαξεν η ψυχή μου· τον επίπληξα, διότι μόνος αυτός επιχειρίσθη, ως πελεκάτωρ, να κόψει τόσους.

Ωστόσο, στα νεότερα χρόνια αρχίζει να εμφανίζεται, και τελικά να κυριαρχεί, η μεταφορική σημασία, η οποία -λένε τα λεξικά- αποτελεί μεταφραστικό δάνειο από το γαλλ. ensanglanté. Θα μπορούσε πάντως να είναι και ανεξάρτητος σχηματισμός. Αρχικά, θα ειπώθηκε για μια πόλη ή χώρα που έχει βγει ηττημένη από πόλεμο και που είναι καταματωμένη αλλά και ρημαγμένη. Για παράδειγμα, στον Παπαρρηγόπουλο διαβάζουμε ότι οι επιφανείς οικογένειες του Χάνδακα προτίμησαν «να εγκαταλείψωσι την καθημαγμένην αυτών πατρίδα» -εδώ η κυριολεξία συναντάει τη μεταφορά.

Σταδιακά, οι μεταφορικές σημασίες της λ. καθημαγμένος απομακρύνονται από την εικόνα του αίματος, και εστιάζονται περισσότερο στην εικόνα της καταστροφής γενικά, ενώ σε κείμενα που γράφονται σήμερα την κυριολεκτική σημασία τη βρίσκουμε, θαρρώ, μόνο σε εκκλησιαστικές πασχαλινές περιγραφές του Εσταυρωμένου, γραμμένες στην αρχαϊζουσα.

Ούτως ή άλλως, καθώς και η μορφή της λέξης έχει απομακρυνθεί αρκετά, νομίζω ότι όταν διαβάζουμε π.χ. «καθημαγμένη κοινωνία» δεν σκεφτόμαστε το αίμα.

Το ΛΚΝ και το Χρηστικό Λεξικό καταγράφουν τον τύπο «καθημαγμένος» σε αυτόνομο λήμμα, όπως είναι και το λογικό και αναμενόμενο. Σε μια κρίση συντηρητισμού, ο Μπαμπινιώτης δεν έχει κανονικό λήμμα «καθημαγμένος», αλλά παραπομπή στο «καθαιμάσσω», όπου εξηγεί βεβαίως ότι χρησιμοποιείται «κυρίως» η μετοχή παρακειμένου, συνήθως με μεταφορική σημασία (και με την παραδειγματική φράση «η τελευταία κρίση βρίσκει την οικονομία μας καθημαγμένη από τα χρέη»). Βρίσκω άστοχη αυτή την επιλογή.

Ακόμα πιο λανθασμένη βρίσκω την επιλογή του Λεξικού Συνωνύμων Μπαμπινιώτη, το οποίο, ενώ σωστά περιλαμβάνει ως αυτόνομο λήμμα το «καθημαγμένος», δίνει ως συνώνυμα μόνο τα «καταματωμένος, αιμόφυρτος»! Αυτό είναι μάλλον παραπλανητικό, αφού δύσκολα θα έστεκε φράση όπως «κοινωνία αιμόφυρτη από τα χρέη», ενώ λείπουν τα πραγματικά συνώνυμα όπως κατεστραμμένος, ρημαγμένος.

Για να κλείσουμε, ας ξαναγυρίσουμε στο «έχω *καθημάξει», που είπαμε ότι είναι αντικανονικός. όπως και τα «έχω *απηυδήσει» ή, σε μια διαφορετική αλλά ανάλογη περίπτωση, «έχω *περισυνελέξει». Το «έχω περισυνελέξει» διορθώνεται εύκολα σε «έχω περισυλλέξει», αλλά το «καθημάξει» δεν σώζεται τόσο απλά διότι το ρήμα «καθαιμάσσω» δεν είναι από τα τρέχοντα. Ο κανονικός τύπος είναι το «έχω καθαιμάξει» αλλά εγώ δεν θα τον χρησιμοποιούσα γιατί πολύ λίγο θυμίζει τον καθημαγμένο -δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι το «καθαιμάξει», ο κανονικός τύπος, βγάζει τις μισές γκουγκλιές από τον αντικανονικό, τον «καθημάξει». Υπάρχουν και τα συνώνυμα άλλωστε, έχει καταστρέψει, έχει εξαρθρώσει, έχει ρημάξει, έχει εξουθενώσει, έχει καταταλαιπωρήσει, έχει σμπαραλιάσει. Όταν έχει να περιγράψει τη δυστυχία και την καταστροφή, η γλώσσα βρίσκει πολλούς τρόπους.