Ο χακεμένος Ισοκράτης διδάσκεται στο λύκειο;

Και σήμερα θα έχουμε επανάληψη άρθρου, αλλά και πάλι έχω δικαιολογία -αφενός ότι έχουν περάσει πολλά χρόνια από το παλιό άρθρο (που αφορά μια αρκετά γνωστή υπόθεση) και αφετέρου ότι πρόκειται για ένα μάλλον σοβαρό θέμα, την υιοθέτηση ενός μύθου από ένα σχολικό βιβλίο. Και μάλιστα όχι ενός οποιουδήποτε μύθου -θα έλεγα ότι πρόκειται για τον μύθο που έδρασε καταλυτικά για τη δημιουργία του ιστολογίου (να το λέγαμε αυτό ‘ιδρυτικό μύθο’; )

Συγκεκριμένα, στο βιβλίο «Πολιτική παιδεία» που διδάσκεται στην Α’ τάξη των Γενικών Λυκείων και των ΕΠΑΛ (πρέπει να είναι το μάθημα που λέγαμε ‘Αγωγή του Πολίτου’ τα παλιά χρόνια), και συγκεκριμένα στο Κεφάλαιο 7 και ειδικότερα στην Ενότητα 7.1 (σελ. 82) που έχει τίτλο «Το αξίωμα του πολίτη: ελεύθερος, υπεύθυνος και ενεργός πολίτης», υπάρχει ως συνοδευτικό κείμενο το εξής απόφθεγμα, που το βλέπετε και στην εικόνα αριστερά:

Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία.
(Ισοκράτης, Περί ειρήνης)

Ίσως το ρητό να το έχετε συναντήσει ξανά, είτε εδώ στο ιστολόγιο είτε στη μπλογκόσφαιρα. Μπορεί να το έχετε συναντήσει σε κάποιο από τα «γνωμικολόγια» που κυκλοφορούν είτε έντυπα είτε ηλεκτρονικά, σε συλλογές αποφθεγμάτων, συνήθως χωρίς τεκμηρίωση. Μπορεί να το έχετε δει σε αυτοσχέδιες αφίσες σε αίθουσες σχολείων ή σε στρατόπεδα -το βέβαιο πάντως είναι ότι αποκλείεται να το έχετε συναντήσει σε έργο του Ισοκράτη, είτε μεταφρασμένο είτε στο πρωτότυπο. Και αποκλείεται να το έχετε συναντήσει σε έργο του Ισοκράτη, διότι απλούστατα δεν το έγραψε ποτέ ο Ισοκράτης, το απόφθεγμα αυτό είναι χαλκευμένο ή, για να χρησιμοποιήσω μοντέρνα ορολογία, χακεμένο. Και «απόφευγμα» θα μπορούσαμε να το πούμε, όπως λέμε τα αποφθέγματα που αποδίδονται σε κάποιον που δεν τα είπε/έγραψε ποτέ.

Πρόκειται για ένα απόφευγμα διάσημο, επειδή αξιώθηκε να γίνει πρωτοσέλιδο σε εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας και έχει συζητηθεί πολύ στη μπλογκόσφαιρα αλλά και έξω από αυτήν. Το μόνο νέο στοιχείο της αναδημοσίευσης στο σχολικό βιβλίο είναι η παραπομπή σε συγκεκριμένο έργο του Ισοκράτη, το «Περί ειρήνης» -πράγμα που κάνει πιο εύκολο να ελέγξουμε ότι πρόκειται για ανύπαρκτο απόφθεγμα, αφού πρέπει να ψάξουμε σε ένα μόνο έργο και όχι σε όλα του Ισοκράτη.

Το «Περί ειρήνης» υπάρχει εδώ, στο πρωτότυπο και σε δύο μεταφράσεις, νομίζω ολόκληρο. Μπορείτε να κάνετε αναζήτηση, κι αν βρείτε το επίμαχο απόσπασμα, ή κάποιο που να μπορεί να αποδοθεί έτσι, θα ζητήσω ταπεινά (και κοκκινίζοντας) συγνώμη. Εγώ πάντως από μια αναζήτηση που έκανα στο πρωτότυπο κείμενο δεν βρήκα τίποτε.

Αλλά και σε όλο το έργο του Ισοκράτη αν ψάξει κανείς, το πιο κοντινό ισοκρατικό απόσπασμα που μπορεί να βρει σ’ αυτή την κατασκευή, είναι από τον Αρεοπαγιτικό λόγο του και έχει στο πρωτότυπο ως εξής:

Οἱ γὰρ κατ’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον τὴν πόλιν διοικοῦντες κατεστήσαντο πολιτείαν οὐκ ὀνόματι μὲν τῷ κοινοτάτῳ καὶ πραοτάτῳ προσαγορευομένην, ἐπὶ δὲ τῶν πράξεων οὐ τοιαύτην τοῖς ἐντυγχάνουσι φαινομένην, οὐδ’ ἣ τοῦτον τὸν τρόπον ἐπαίδευε τοὺς πολίτας ὥσθ’ ἡγεῖσθαι τὴν μὲν ἀκολασίαν δημοκρατίαν, τὴν δὲ παρανομίαν ἐλευθερίαν, τὴν δὲ παρρησίαν ἰσονομίαν, τὴν δ’ ἐξουσίαν τοῦ ταῦτα ποιεῖν εὐδαιμονίαν, ἀλλὰ μισοῦσα καὶ κολάζουσα τοὺς τοιούτους βελτίους καὶ σωφρονεστέρους ἅπαντας τοὺς πολίτας ἐποίησεν.

Φυσικά, μετάφραση δεν μας χρειάζεται διότι όλοι εμείς οι Έλληνες την έχουμε μία και ενιαία και τρισχιλιετή. Επειδή όμως μπορεί να περάσει και κανείς αλλοδαπός που δεν μετέχει της ημετέρας παιδείας, μεταφράζω πρόχειρα το απόσπασμα:

Διότι εκείνοι που διοικούσαν την πόλη τότε (ενν. στην εποχή του Σόλωνα και του Κλεισθένη), δεν δημιούργησαν ένα πολίτευμα το οποίο μόνο κατ’ όνομα να θεωρείται το πιο φιλελεύθερο και το πιο πράο από όλα, ενώ στην πράξη να εμφανίζεται διαφορετικό σε όσους το ζουν· ούτε ένα πολίτευμα που να εκπαιδεύει τους πολίτες έτσι ώστε να θεωρούν δημοκρατία την ασυδοσία, ελευθερία την παρανομία, ισονομία την αναίδεια και ευδαιμονία την εξουσία του καθενός να κάνει ό,τι θέλει, αλλά ένα πολίτευμα το οποίο, δείχνοντας την απέχθειά του για όσους τα έκαναν αυτά και τιμωρώντας τους, έκανε όλους τους πολίτες καλύτερους και πιο μυαλωμένους.

Μ’ άλλα λόγια, ο Ισοκράτης δεν μίλησε για «δημοκρατία που αυτοκαταστρέφεται». Αυτό είναι προϊόν ερμηνείας, για να μην πω προϊόν φαντασίας. Όπως προϊόν φαντασίας, που καμιά σχέση δεν έχει με το πραγματικό ρητό του Ισοκράτη, είναι και η ατάκα ότι η δημοκρατία «κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας».

Όμως, το ρητό αυτό που αποδίδεται στον Ισοκράτη, έχει μια ιστορία που ίσως οι νεοφερμένοι δεν την ξέρουν. Τον Δεκέμβριο του 2008, ενώ η Αθήνα ήταν ανάστατη μετά τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, η εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος κυκλοφόρησε με το πρωτοσέλιδο που βλέπετε αριστερά, με το χακεμένο ρητό του «Ισοκράτη» να φαντάζει στο μαύρο φόντο.

Πρέπει να πούμε ότι το ρητό-μαϊμού δεν ήταν επινόηση της εφημερίδας· κυκλοφορούσε από παλιότερα στο Διαδίκτυο και δεν αποκλείεται να το κατασκεύασε κάποιος στρατιωτικός «διανοητής». Όμως, ο Ελεύθερος Τύπος έσπευσε πολύ πρόθυμα να υιοθετήσει και να προβάλει τη λαθροχειρία, επειδή, όπως πολύ σωστά έγραψε και ο Ιός «αυτή η φράση-μαϊμού του Ισοκράτη εξυπηρετούσε την πολιτική σκοπιμότητα της στιγμής».

Ενδεικτικό για το κλίμα των ημερών είναι πως το σημείωμά μου εκείνο για τον Ισοκράτη, που το ανέβασα στον ιστότοπό μου (δεν είχα τότε το ιστολόγιο) αναδημοσιεύτηκε αστραπιαία σε πολλές δεκάδες ιστολόγια, φόρουμ, σε σελίδες του Facebook και του MySpace, με αποτέλεσμα να δεχτεί πολλές χιλιάδες επισκέψεις.

Το περιστατικό με τον χακεμένο Ισοκράτη δίνει αφορμή για κάποιες σκέψεις. Καταρχάς, για τη λαθροχειρία της εφημερίδας, που βγάζει μάτι. Ενώ πολύ εύκολα μπορούσε να βρει ότι ο Ισοκράτης είναι μαϊμού, δεν το έκανε και έσπευσε να υιοθετήσει το μαγειρεμένο απόσπασμα· αντίθετα, μια μέρα νωρίτερα, όταν ένας φωτορεπόρτερ της εφημερίδας, ο Κ. Τσιρώνης, έφερε ένα λαβράκι, φωτογραφία αστυνομικού να σημαδεύει διαδηλωτές με προτεταμένο όπλο, ο αρχισυντάκτης Σερ. Κοτρώτσος επέδειξε περισσή περίσκεψη, διπλοτριπλοκοσκίνισε την αυθεντικότητα του στιγμιότυπου, έχασε μια μέρα για να «διασταυρώσει» τα στοιχεία, και τελικά έθαψε τη φωτογραφία στις μέσα σελίδες. Λίγο αργότερα, απέλυσε τον ρεπόρτερ αντί να τον επιβραβεύσει, με το πρόσχημα ότι άφησε τη φωτογραφία να διαρρεύσει στο Διαδίκτυο. (Μπορείτε να τη δείτε εδώ). Η διαφορά στάσης είναι εύγλωττη, θαρρώ.

Δεύτερο, για τη δύναμη του Διαδικτύου. Αν δεν ήταν το Διαδίκτυο, η φωτογραφία θα μπορούσε εύκολα να θαφτεί εντελώς και να μη δημοσιευτεί ποτέ. Αλλά και η διάψευση του αποσπάσματος του Ισοκράτη θα περιοριζόταν σε στενό κύκλο, ενώ τώρα διαδόθηκε ευρύτατα.

Τρίτον, με κατηγόρησαν μερικοί, κυρίως από ελληνοκεντρικά ιστολόγια, ότι στάθηκα στον τύπο και όχι στην ουσία, ότι η φράση περί αυτοκαταστροφής τεκμαίρεται από άλλα χωρία του Αρεοπαγιτικού λόγου του Ισοκράτη. Μα, αυτό έγραψα κι εγώ, ότι η αναφορά ήταν προϊόν ερμηνείας ή φαντασίας. Κάποιοι άλλοι είπαν ότι δεν έχει σημασία αν είπε ακριβώς αυτό ο Ισοκράτης ή ποιος το είπε, σημασία έχει ότι η φράση περιγράφει σωστά την κατάσταση. Ίσως –αλλά τότε, όπως ευφυώς παρατηρεί ο Ιός, γιατί άραγε δεν δημοσίευε ανυπόγραφο το ρητό η εφημερίδα ή έστω με την υπογραφή «Σεραφείμ Κοτρώτσος» (ο τότε διευθυντής της εφημερίδας); Θα ήταν άραγε ίδια η εντύπωση;

Όχι βέβαια. Γιατί το περιστατικό με τον Ισοκράτη-μαϊμού είναι ένα ακόμα από τα πάμπολλα περιστατικά καπηλείας και «εργαλειοποίησης» (για να δανειστώ έναν όρο της μόδας) των αρχαίων. Για παράδειγμα, στις αρχές του 2008, όταν ο βουλευτής Κουκοδήμος βρέθηκε σε δύσκολη θέση, στην αρχαιολαγνεία αναζήτησε σανίδα σωτηρίας ή απορρυπαντικό για να καθαρίσει την ελεεινά λερωμένη φωλιά του. Βγαίνοντας από το γραφείο του ανακριτή, δήλωσε: Θα μιλήσω λακωνικά, όπως οι Σπαρτιάτες: “Τύχη αγαθή ικανότητος ένεκα και ήθους αμέμπτου καλής παιδείας άμα”. Το ρητό αυτό, παρεμπιπτόντως, δεν υπάρχει και δεν θα μπορούσε να υπάρξει, αφού δεν σημαίνει τίποτε στα αρχαία ελληνικά. Κι όμως, οι δημοσιογράφοι που το άκουσαν εκστασιάστηκαν.

Βλέπετε, η επίκληση των αρχαίων έχει μαγικό αποτέλεσμα. Υπάρχει μια μερίδα του κοινού που πείθεται πολύ εύκολα μόλις ακούσει κάτι αρχαίο, ή κάτι που να μοιάζει με αρχαίο ή που να πλασάρεται για αρχαίο. Κι έτσι ο σύγχρονος κάπηλος δανείζεται αίγλη κι ο ελληναράς βρίσκει στους αρχαίους δεκανίκι για να στηρίξει τα σαθρά επιχειρήματά του.

Κατά σύμπτωση, λίγες μέρες μετά το πρωτοσέλιδο με τον ψεύτικο Ισοκράτη, μια ομάδα φοιτητές ανέβηκαν στην Ακρόπολη και κρέμασαν πανώ σχετικό με τις διαδηλώσεις των τελευταίων ημερών. Φυσικά, πολλοί καλοθελητές έσπευσαν να ανατριχιάσουν αυθόρμητα για την ιεροσυλία, όπως είχαν κάνει και παλιότερα όταν το ΚΚΕ είχε κρεμάσει ένα πανώ την εποχή του πολέμου στο Ιράκ, αλλά και εντελώς πρόσφατα με το Peoples of Europe, που πολλοί το βρήκαν όχι μόνο ιερόσυλο αλλά και λαθεμένο (δεν πρόλαβα να γράψω για το θέμα, δείτε όμως εδώ μια σωστή αντιμετώπιση).

Δεν θα συμφωνήσω. Όταν θέλουμε ενιαία αδιατάρακτη συνέχεια του ελληνισμού, όταν δίνουμε το γκλομπ στον Ισοκράτη για να βαράει διαδηλωτές, λογικό είναι να τα αισθάνονται και οι διαδηλωτές οικεία τα σύμβολα της αρχαιότητας και να τα χρησιμοποιούν στον αγώνα τους. Καθόλου τυχαία, ο Μανώλης Γλέζος, που κατέβασε τη σβάστικα από την Ακρόπολη, επικρότησε την ενέργεια των νεαρών. Όσο για τον χακεμένο Ισοκράτη, δεν περίμενα ότι με την παρέμβασή μου θα σταματούσαν να τον διαδίδουν, αλλά το παρήγορο είναι ότι τις περισσότερες φορές που κάποιος αναφέρει στα μπλογκ το ρητό-μαϊμού, κάποιος άλλος θα βρεθεί να του επισημάνει τη λαθροχειρία.

Αυτά, στη μπλογκόσφαιρα. Όταν όμως το ψεύτικο ρητό περιλαμβάνεται σε σχολικό βιβλίο, αποκτά άλλο κύρος -και μάλιστα χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα άμεσης αντίκρουσης. Οπότε, το ιστολόγιο παίρνει το θάρρος να ζητήσει ένα μικρό ρουσφέτι από την κυβέρνηση -θα παρακαλέσει τον υπουργό Παιδείας (βάζω τον σύντομο τίτλο, συνεννοούμαστε) κ. Αριστείδη Μπαλτά, αφού βέβαια πρώτα καταπιαστεί με τα άλλα, τα πολύ σημαντικά κακώς κείμενα της παιδείας, να μεριμνήσει, κάποτε, ώστε να πάψει να διδάσκεται το χαλκευμένο ρητό στα λύκεια!

Advertisement