Ο παρίας των λαχανικών

Ο τίτλος του άρθρου δεν είναι δικός μου, τον δανείστηκα από ένα κατοχικό χρονογράφημα του Κώστα Βάρναλη -και βέβαια εννοεί το κολοκυθάκι. Γράφοντας λοιπόν μέσα στην Κατοχή, ο Βάρναλης παρατηρούσε ότι «το εξευτελισμένο κολοκυθάκι, ο παρίας των λαχανικών» είχε υπερτιμηθεί πολύ περισσότερο επί Κατοχής, σε σχέση με τη χαμηλότατη προπολεμική τιμή του, απ’ ό,τι τα πιο αξιόλογα οπωρολαχανικά.

Η περιφρονητική φράση του Βάρναλη δεν είναι αδικαιολόγητη αν σκεφτούμε πόσες εκφράσεις έχουμε για να χαρακτηρίσουμε ανόητα ή αβάσιμα ή ανάξια λόγου τα λεγόμενα κάποιου:

* κολοκύθια με τη ρίγανη!

* κολοκύθια στο πάτερο!

* κολοκύθια τούμπανα!

* κολοκύθια νερόβραστα!

* ή και σκέτο: κολοκύθια!

Φαίνεται ότι τα κολοκύθια απέκτησαν τη σημασία των ανόητων λόγων επειδή οι περισσότεροι τα βρίσκουν άνοστα, ακόμα κι αν τα αρτύσουμε με ρίγανη.

Από τις φράσεις που ανέφερα η μόνη κάπως μυστηριώδης είναι αυτή με το πάτερο, μια λέξη που σήμερα ακούγεται μόνο στη φράση αυτή. Το πάτερο ή πατερό είναι το μεγάλο δοκάρι της στέγης που επάνω του έβαζαν οι χωρικοί τις μεγάλες χειμωνιάτικες κολοκύθες.

Στη δίκη του το 1834, ο Θ. Κολοκοτρώνης είπε προς τον εισαγγελέα Μάσον «Αυτά τα κολοκύθια με τη ρίγανη φύλαξέ τα να τα ειπείς σε άλλους, όχι στον Κολοκοτρώνη». Η έκφρ. φυσικά προϋπήρχε, ενώ να σημειώσουμε ότι και στα βλάχικα υπάρχει η έκφραση «κουρκουμπιάτι χιάρτι», κατά λέξη «κολοκύθια βραστά» για τα ανόητα λόγια.

Πρέπει όμως να ξεκαθαρίσουμε και για ποιο κολοκύθι μιλάμε.

Το όνομα «κολοκύθι» προέρχεται από την αρχαία κολοκύνθη (και κολοκύντη στην αττική διάλεκτο) όμως από όλα τα λαχανικά που αποκαλούμε σήμερα με αυτό το όνομα μόνο ένα είδος υπήρχε στην αρχαιότητα, οι νεροκολοκύθες. Τα άλλα είδη, και ιδίως η κολοκύνθη η κοινή (που κάνει τα γνωστά μας κολοκυθάκια) και η κολοκύνθη η μείζων είναι φυτά του Νέου Κόσμου. Υπάρχουν και άλλες ποικιλίες, αλλά το άρθρο θα μείνει σε αυτές τις τρεις.

Η νεροκολοκύθα, η μόνη που υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα, είναι ένα από τα πρώτα φυτά που καλλιέργησε ο άνθρωπος, όχι για τη θρεπτική του αξία αλλά επειδή ο πανάρχαιος αυτός καρπός χρησιμοποιήθηκε ως σκεύος πριν αρχίσουμε να τον τρώμε –είναι και το σχήμα του τέτοιο που τον κάνει ιδανικό για σκεύος υγρών. Άλλωστε, το επίσημο λατινικό όνομα του φυτού είναι Cucurbita lagenaria, λαγηνοφόρος δηλαδή –και στα αγγλικά λέγεται bottle gourd. Από την αρχαιότητα τις κολοκύθες αυτές τις χρησιμοποιούσαν για βοηθήματα στο κολύμπι, κάτι που αρκετοί θα το πρόλαβαν και στην Ελλάδα στα παιδικά τους χρόνια.

Επειδή τα βοτανολογικά δεδομένα δεν επιδέχονται αντίρρηση, πρέπει να δεχτούμε ότι όλες οι αναφορές της αρχαίας αλλά και της βυζαντινής γραμματείας σε «κολοκύνθη», που δεν είναι και λίγες, αναφέρονται σε αυτή την νεροκολοκύθα, την Cucurbita lagenaria, και σε ποικιλίες της ή διαφορετικά σε άλλους καρπούς (στο αγγούρι, ίσως) και όχι στην κολοκύθα την κοινή (Cucurbita pepo), που είναι όπως είπαμε φυτό του Νέου Κόσμου. Το επισημαίνω αυτό επειδή σε διάφορες πηγές βρίσκει κανείς αναφορές ότι τα κοινά κολοκύθια τα γνώριζαν οι αρχαίοι Έλληνες (π.χ. στη Γλώσσα της γεύσης της Μαριάννας Καβρουλάκη).

Πιθανώς οι αρχαίοι να είχαν σε κάποια εκτίμηση την κολοκύθα, αν κρίνουμε από την παροιμία κολοκύνθης υγιέστερος· ωστόσο, στη ρωμαϊκή εποχή ο Σενέκας, αφού έπλεξε πρώτα το εγκώμιο του αυτοκράτορα Κλαύδιου αμέσως μετά τον θάνατό του, στη συνέχεια τον σατίρισε ανελέητα στην Αποκολοκύντωσιν· παρόμοια, στη βυζαντινή εποχή, στον γεμάτο βρισιές Σπανό, ο χαρακτηρισμός κολοκυνθοκέφαλος αυτόν τον καρπό αφορά, ενώ και στον Πωρικολόγο υπάρχει ο Κολοκύνθιος, που εμφανίζεται στον δευτεραγωνιστικό ρόλο του απλού φρουρού.

Η άλλη κολοκύθα, η μεγάλη, η Cucurbita maxima όπως είναι το βοτανικό της όνομα,  μας ενδιαφέρει από γλωσσική άποψη διότι, σύμφωνα με μια εικασία, μπορεί να ξεδιαλύνει τη δυσεξήγητη έκφραση «τα μυαλά σου και μια λύρα». Πώς; Απλούστατα, όπως διασώζει ο Παπαδιαμάντης στο ειρωνικό μαζί και σπαραχτικό του διήγημα «Η τύχη απ’ την Αμέρικα», στη Σκιάθο τις κολοκύθες τις έλεγαν λύρες, και αυτή η ονομασία είναι διαδεδομένη, όπως έδειξε η έρευνά μου σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου ως και σήμερα. Οπότε, μπορούμε να εικάσουμε ότι αρχική μορφή της φράσης ήταν «τα μυαλά σου και μια λύρα», εννοώντας την κολοκύθα, δηλ. αξίζουν όσο ένα κολοκύθι. Η φράση ακούγεται έτσι και όσο διαδίδεται φτάνει και σε μέρη όπου η λέξη λύρα με τη σημασία κολοκύθι δεν είναι γνωστή, οπότε οι ομιλητές την εκλαμβάνουν είτε ως λύρα=μουσικό όργανο, εξού και οι συμπληρώσεις με την καλομοίρα που χορεύει, είτε ως λίρα=νόμισμα. Επειδή όμως η λύρα το όργανο δεν έχει καμιά εγγενή σχέση με τα μυαλά, προστίθεται σε δεύτερο στίχο ο κόπανος του μπογιατζή για να επιταθεί η αίσθηση του παραλογισμού. Το θέμα αυτό το έχουμε καλύψει σε ειδικό άρθρο, που εδώ επιχείρησα να το συνοψίσω σε μια παράγραφο, αλλά μπορείτε να το διαβάσετε και ολόκληρο αν δεν βαριέστε.

Όσο για το μικρό, το κολοκύθι ή κολοκυθάκι, πρόκειται για τον καρπό της κολοκύνθης της κοινής, με το επιστημονικό όνομα Cucurbita pepo (θα αναγνωρίσουμε το πεπόνι σε αυτό τον ορισμό), και όσο μικρότερο τόσο καλύτερο. Τα πολύ μεγάλα και ώριμα, που σύμφωνα με τον Γεννάδιο λέγονται χλεμπόνες, είναι μόνο για τα ζώα. Τα κολοκυθάκια αυτά πουλιούνται με στέμμα το λουλούδι τους, και στην κατάλληλη εποχή αυτές οι κολοκυθοκορφάδες είναι εξαιρετικό έδεσμα γεμιστές. Στη Μυτιλήνη τα λένε κολοκυθολούλουδα, και με λίγη υπερβολή στην αποτύπωση της τοπικής προφοράς η λέξη κολοκυθολούλουδο αποτελεί το επόμενο σκαλί από το μουστοκούλουρο στην αλυσίδα των ου (έστω και όχι συνεχόμενων).

Ωστόσο, ένα μπέρδεμα υπάρχει γιατί πολλά υποείδη της Cucurbita pepo δεν έχουν το μικρό σχήμα του κολοκυθακιού, αλλά αντίθετα φτάνουν σε μεγάλο μέγεθος και περίεργο σχήμα. Η μεγάλη κολοκύθα της Σταχτομπούτας, αυτή που χρησιμοποιείται στο Χαλογουίν, είναι υποείδος που ανήκει στην Κολοκύνθη την κοινή (Cucurbita pepo), και όχι στη Μείζονα. Στα αγγλικά, ο όρος pumpkin χρησιμοποιείται και για τις δυο κολοκύθες, pepo και maxima, ενώ τα κολοκυθάκια λέγονται zucchini (η ιταλική προέλευση φαίνεται) και η νεροκολοκύθα λέγεται gourd.

Ίσως επειδή έχει πολύ νερό, το βραστό κολοκυθάκι αργεί να κρυώσει. Μια πολύ αστεία κεφαλονίτικη παροιμία λέει «Το μωρόπουλο επήε στη Ζάκυνθο ζεστό» -και με την ευκαιρία να αναφέρουμε και την γουστόζικη κεφαλονίτικη λέξη για τα κολοκύθια: μωρόπουλα, μικρά μωρά. Η παροιμία εννοεί ότι τόσο πολύ αργεί να κρυώσει, που παρά το πολύωρο ταξίδι είναι ακόμα ζεστό σαν φτάσει στη Ζάκυνθο. Σε μια παραλλαγή της, η υπερβολή σπάει ρεκόρ: Το μωρόπουλο πάει κι έρκεται στην Πόλη ζεστό!

Μωρόπουλα λένε οι Κεφαλλονίτες τα κολοκυθάκια, ενώ στον Γεννάδιο βρίσκω ότι στην Κύπρο τα λένε κολοκούδια ή πούλες. Ας επιβεβαιώσουν οι παρεπιδημούντες. Τη νεροκολοκύθα τη λένε κολόκα ή τσούκα στην Κέρκυρα και κολοτσά στην Κύπρο, και φλασκί σε πολλά μέρη, ενώ στα βόρεια τις λένε καμπάκες, από τα τούρκικα. Άλλες τοπικές ονομασίες, συμπληρώστε ευχαρίστως.

Σύμφωνα με μια άλλη παροιμία, «ο ποντικός στην τρύπα του δεν χωρεί, και κολοκύθια κουβαλεί». Και μια παροιμία που βρίσκω σε παλιές συλλογές για τα κολοκύθια είναι «έφαγε κολοκύθια» ή «μπας κι έφαγες κολοκυθάκια», για όποιον δεν ακούει ή κάνει πως δεν ακούει. Δεν ξέρω αν ακόμα λέγεται σήμερα.

Τα κολοκύθια τα κάνει η κολοκυθιά, αλλά κολοκυθιά ονομάζεται και το γνωστό παιδικό παιχνίδι με την κολοκυθιά που κάνει (έστω) πέντε κολοκύθια -και γιατί να κάνει τόσα; -αλλά πόσα να κάνει; – να κάνει τρία -και γιατί να κάνει τρία -και ούτω καθεξής. Και βέβαια, όταν μια συζήτηση περιστρέφεται άγονα γύρω από το ίδιο θέμα χωρίς να καταλήγει ή όταν ένα παζάρεμα έχει εξελιχθεί σε αδιέξοδο, ο ένας από τους δυο συνομιλητές, αγανακτισμένος θα πει: «την κολοκυθιά παίζουμε τώρα;»

Η περιοχή της Αθήνας (πιο σωστά, ανήκει στον δήμο Περιστερίου) που λέγεται Κολοκυνθού, στις όχθες του Κηφισού, ήταν από τις αγαπημένες εξοχές των Αθηναίων. Θα φανταζόταν κανείς ότι πήρε το όνομά της επειδή στα μποστάνια της περιοχής καλλιεργούνταν κολοκύθια. Βρίσκω όμως ότι ονομάστηκε έτσι από τον ιερέα Δημ. Κολοκύνθη, που είχε χτήματα στην περιοχή, αλλά και την ομώνυμη εκκλησία.

Οι μεγάλες κολοκύθες έχουν τα σπόρια που τα λέμε κολοκυθόσπορο ή, για πιο εύκολα, πασατέμπο, δάνειο βέβαια από τα ιταλικά, που σημαίνει «να περνάει ο καιρός», πασατέμπο για να περνάει η ώρα όπως τον διαλαλούσαν οι πουλητάδες του στα γήπεδα -ή, «ο τσακατσούκας παιδιά», από τον ήχο που κάνει το ξεφλούδισμα και το μάσημά του. Πασατέμπος και η ασήμαντη ή τέλος πάντων ελαφρή απασχόληση που έχει κάποιος για να μη βαριέται -και δεν είναι και πολύ κολακευτικό να συνειδητοποιήσεις ότι ο άλλος σε είχε για πασατέμπο, αν και μπορεί να σταθεί αφορμή για ένα κλασικό τραγούδι, που μ’ αυτό λέω να κλείσω το άρθρο: