Ο Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών – Λεξιλογική παρουσίαση

Το ιστολόγιο εύχεται χρόνια πολλά στους Γιώργηδες και τις Γεωργίες. Πέρσι την ίδια μέρα είχαμε ανεβάσει ένα άρθρο-δώρο σε όσους γιορτάζουν σήμερα, οπότε φέτος δεν μπορώ να το δημοσιεύσω ξανά. Κι έτσι, αντί για άλλο δώρο, προσφέρω Αστερίξ, διότι, όπως θα θυμάστε ίσως, εδώ και λίγο καιρό έχουμε αρχίσει να παρουσιάζουμε στο ιστολόγιο τις περιπέτειες του Αστερίξ.

Όπως έχω πει, με μια δόση υπερβολής βέβαια, οι 24 τόμοι του Αστερίξ (εννοώ την κοινή δημιουργία του Ρενέ Γκοσινί και του Αλμπέρ Ουντερζό) είναι μια από τις σημαντικότερες προσφορές της Γαλλίας στον παγκόσμιο πολιτισμό μεταπολεμικά. Τουλάχιστον η γενιά μου, που γνώρισε τον Αστερίξ στα φοιτητικά της χρόνια, τον αγάπησε σχεδόν ομόθυμα -και η ανταπόκρισή σας σε αυτές τις δημοσιεύσεις ήταν πολύ θετική, οπότε είχα πει ότι θα αρχίσω να παρουσιάζω στο ιστολόγιο, έναν προς έναν, τους 24 τόμους του Αστερίξ, κάτι που, με μια συχνότητα έναν τόμο κάθε δίμηνο, θα μας πάρει τέσσερα χρόνια.

Ξεκινήσαμε τον Οκτώβριο με μια παρουσίαση της περιπέτειας Αστερίξ στους Βρετανούς και μετά με μια γενική παρουσίαση των πρωταγωνιστών του κόμικς. Τον Δεκέμβριο είχαμε τη δεύτερη περιπέτεια, την Κατοικία των θεών, τον Φλεβάρη είδαμε τον Μάγο (ή Μάντη) και σήμερα έχουμε την τέταρτη περιπέτεια, τον «Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών», όπως ήταν ο τίτλος όταν πρωτοεκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψαρόπουλου, γύρω στο 1978, σε μετάφραση του Αργύρη Χιόνη. Στη σειρά των εκδόσεων Μαμούθ, που είναι αυτή που κυκλοφορεί, ο τίτλος είναι ελαφρώς διαφορετικός («Ο Αστερίξ στους Ελβετούς») και τη μετάφραση την έκανε η Ιρένε Μαραντέι.

Γενικά, θεωρώ καλύτερες τις μεταφράσεις του Ψαρόπουλου, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι τις έχω συνηθίσει. Από την άλλη, ο δεύτερος μεταφραστής βρίσκεται σε δύσκολη θέση, διότι ίσως αισθάνεται αναγκασμένος να αποφύγει τα λογοπαικτικά ευρήματα του πρώτου.

Στα κατεβασάδικα του Διαδικτύου βρίσκει κανείς σε ηλεμορφή τον Αστερίξ της έκδοσης Μαμούθ, αλλά, απ’ όσο ξέρω και έψαξα, όχι την έκδοση Ψαρόπουλου. Τις περισσότερες τις βρήκα σε παλαιοπωλείο, αλλά θέλω βοήθεια επειδή το σκανάρισμα δεν είναι το φόρτε μου (κάποιος σκανάριζε τόμους κι άγιασε). Το σημερινό τεύχος μου το έστειλε φίλος και απευθύνω έκκληση σε όσους έχουν τεύχη της σειράς του Ψαρόπουλου, να βοηθήσουν.  Αλλά ο εθελοντής να το δηλώσει στα σχόλια, να μην κάνουν πολλοί την αγγαρεία άδικα -ή να μοιραστεί κάπως.

Λοιπόν, την περιπέτεια «Ο Αστερίξ στη χώρα των Ελβετών» σε έκδοση του Ψαρόπουλου την έχω ανεβάσει σε έναν ιστότοπο, απ’ όπου μπορείτε να τη διαβάσετε ονλάιν -ή να την κατεβάσετε από εδώ.

Θα λεξιλογήσω λοιπόν για τον Αστερίξ στη χώρα των Ελβετων, παρόλο που τα περισσότερα από αυτά που θα πω μπορεί κανείς να τα βρει σε πολλούς αστεριξολογικούς ιστότοπους.

Καταρχάς, να διηγηθώ σύντομα την ιστορία. Ενώ στο γαλατικό χωριό το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι ο αρχηγός Μοναρχίξ είναι δυσαρεστημένος με τους βαστάζους του, όχι πολύ μακριά, στη μεγάλη πόλη Κονδάτη (σημερινή Ρεν), ο διεφθαρμένος Ρωμαίος κυβερνήτης αναγκάζεται να διακόψει τα εξεζητημένα όργιά του επειδή δέχεται μια κάθε άλλο παρά ευχάριστη επίσκεψη, από τον φορολογικό επιθεωρητή που έστειλε ο Καίσαρας. Καθώς ο κυβερνήτης έχει κάνει τεράστιες καταχρήσεις, όταν διαπιστώνει ότι ο επιθεωρητής είναι αυστηρός και αδέκαστος, τον δηλητηριάζει. Χάρη στη γερή κράση του, ο επιθεωρητής απλώς αρρωσταίνει βαριά, βλέπει όμως ότι δεν θα επιβιώσει αν αφεθεί στις φροντίδες των ανίκανων γιατρών της φρουράς και στέλνει να ειδοποιήσουν τον δρυίδη Πανοραμίξ, ο οποίος καταφθάνει μαζί με τον Οβελίξ και τον Αστερίξ. Για να γιατρέψει τον άρρωστο, ο Πανοραμίξ χρειάζεται ένα σπάνιο λουλούδι, το Ασημένιο άστρο (εντελβάις), που φυτρώνει μόνο στα βουνά της Ελβετίας κι έτσι στέλνει εκεί τους δυο Γαλάτες να το βρουν, ενώ παίρνει μαζί του στο γαλατικό χωριό τον άρρωστο Ρωμαίο. Ο διεφθαρμένος κυβερνήτης στέλνει αγγελιοφόρο στον επίσης διεφθαρμένο ομόλογό του της Γενεύης, ζητώντας του να σταματήσει πάση θυσία τους Γαλάτες, κι έτσι από τη στιγμή που φτάνουν στη χώρα οι δυο ήρωές μας βρίσκονται κυνηγημένοι. Με τη βοήθεια του ξενοδόχου τους, ξεφεύγουν από τον κλοιό, κρύβονται σε μια τράπεζα, και τελικά έρχονται σε επαφή με έναν όμιλο βετεράνων που τους βοηθάει να ανέβουν στις χιονισμένες βουνοκορφές και να κόψουν το σπάνιο άνθος -αν και ο Οβελίξ σε όλη την τελευταία φάση κοιμάται βαθιά επειδή έχει πιει κάτι παραπάνω. Τελικά, επιστρέφουν στο γαλατικό χωριό κι έτσι ο Ρωμαίος επιθεωρητής γίνεται καλά, ξυλοφορτώνει με τη βοήθεια λίγων σταγόνων μαγικού φίλτρου τον διεφθαρμένο κυβερνήτη και η περιπέτεια τελειώνει με το καθιερωμένο τσιμπούσι στο οποίο, για πρώτη και τελευταία φορά, παίρνει μέρος ένας Ρωμαίος.

Η περιπέτεια κυκλοφόρησε στα γαλλικά το 1970, πρώτα σε συνέχειες και αργότερα σε τόμο. Πρόκειται για την 16η περιπέτεια της 24άδας. Σύμφωνα με ένα ανέκδοτο, ο πολιτικός Ζορζ Πομπιντού, ευχαριστώντας τους Γκοσινί και Ουντερζό για έναν τόμο που του είχαν στείλει, τους είχε προτείνει να κάνουν μια περιπέτεια στην Ελβετία. Όπως λέει ο Ουντερζό: επίτηδες δεν βγάλαμε αμέσως το άλμπουμ αλλά παρουσιάσαμε πρώτα καναδυό άλλα για να μη φανεί ότι πήραμε από αυτόν την ιδέα -έχουμε και μια αξιοπρέπεια εμείς οι κομιξάδες.

Τα ονόματα των ηρώων

* Ο διεφθαρμένος κυβερνήτης της Κονδάτης λέγεται Gracchus Garovirus στο πρωτότυπο, που είναι λογοπαίγνιο με τη φράση Gare aux virus (προσοχή στους ιούς!). Ο Χιόνης τον είπε Γράκχους Χοντρομίασμους, η Μαραντέι Γράκχους Χοντροβάκιλλους.

Τα όργια του Χοντρομίασμους ο Γκοσινί θέλησε να τα κάνει να μοιάζουν με τις σκηνές από το (τότε πρόσφατο) Σατυρικόν του Φελλίνι και έδωσε στον Ουντερζό την οδηγία να κάνει ολοφάνερη την ομοιότητα, όπως μπορείτε να δείτε εδώ:

Όχι μόνο ο τελετάρχης λέγεται Φελλίνιους (Fellinus στο πρωτότυπο) αλλά και ο νεαρός δεξιά μοιάζει με τον ηθοποιό Μάρτιν Πότερ, που έπαιζε τον Εγκόλπιο στην ταινία.

* Ο αυστηρός επιθεωρητής, που για την ακρίβεια έχει το βαθμό του κυαίστορα  (quaestor), λέγεται Claudius Malosinus, λογοπαίγνιο με το mal aux sinus, που θα πει ιγμορίτιδα, θαρρώ. Κλαύδιους Κακεντρέχιους στη μετάφραση του Χιόνη, Κλαούντιους Κοιλόπονους στης Μαραντέι.

* Ο κυβερνήτης της Κονδάτης έχει ένα πρωτοπαλίκαρο, τον Caius Eucaliptus. Η Μαραντέι διατήρησε το όνομα, Κάιους Ευκάλυπτους, ο Χιόνης προτίμησε το Κάκτους Βεντούζιους, μια και ένα από τα καθήκοντα του λεγάμενου είναι να μαζεύει τους φόρους.

* Ο κυβερνήτης της Γενεύης λέγεται Caius Diplodocus, που ο Χιόνης τον μεταφράζει Διπλόκοπρους, ενώ η Μαραντέι τον λέει Τυροφόντιους από το λιωμένο τυρί (φοντύ) που κυριαρχεί στα συμπόσιά του.

* Ένας αδέξιος Ρωμαίος που συμμετέχει στα όργια με τη φοντύ και υφίσταται με χαρά τις τιμωρίες κάθε φορά που χάνει τη μπουκίτσα του μέσα στο λιωμένο τυρί λέγεται Caius Infarctus (έμφραγμα), όνομα που ο Χιόνης το απέδωσε Κάιους Μωρόβιους ενώ η Μαραντέι το είπε Κάιους Κρεπάριους.

* Ο Ελβετός ξενοδόχος λέγεται Petisuix, λογοπαίγνιο με το Petit Suisse (μικρός Ελβετός). Έτσι λέγεται ένα διάσημο τυροσκεύασμα, ανάμεσα σε φρέσκο τυρί και παχύ γιαούρτι. Μικρελβετίξ στον Χιόνη, Μικροελβετίξ στη Μαραντέι.

* Ο Ελβετός τραπεζίτης λέγεται Zurix, από τη Ζυρίχη. Και φυσικά και οι δυο ελληνικές αποδόσεις τον είπαν Ζυριχίξ.

Όπως θα παρατηρήσατε, οι Ελβετοί έχουν γαλατικές καταλήξεις στα ονόματά τους. Και φυσικά, οι Ελβετοί τρέφουν εχθρικά αισθήματα προς τους Ρωμαίους και συμπαραστέκονται στους Γαλάτες.

Όπως όλες σχεδόν οι περιπέτειες του Αστερίξ που περιλαμβάνουν ταξίδι, πολλά αστεία βασίζονται στις ιδιομορφίες της χώρας όπου διαδραματίζεται η ιστορία και του λαού της, στην προκείμενη περίπτωση των Ελβετών και της Ελβετίας.

* Οι Ελβετοί παρουσιάζονται μανιακοί με την καθαριότητα και η διαφορά φαίνεται με το πρώτο, ακόμα και στην πινακίδα των συνόρων, όπου από την ελβετική μεριά αστράφτει από πάστρα.

Και στο μέγαρο του κυβερνήτη, ενώ οι καλεσμένοι επιδίδονται σε όργια με λιωμένο τυρί, οι ντόπιοι καμαριέρηδες σκουπίζουν μανιωδώς, προκαλώντας την αγανάκτηση του κυβερνήτη («Ένα όργιο πρέπει να είναι βρωμερό»).

Η δε έσχατη ηθική δοκιμασία για τον Ελβετό ξενοδόχο είναι όταν, για να καλύψει τους Γαλάτες, αναγκάζεται να φορέσει τα λασπωμένα τους παπούτσια, τάχα ότι είναι δικά του, και να λερώσει ο ίδιος τα απαστράπτοντα δάπεδα του ξενοδοχείου του.

.

.

.

* Πολύ πιο σοβαρό ηθικό δίλημμα όμως έχει ο Ελβετός τραπεζίτης, που για να καλύψει και πάλι τους δυο Γαλάτες, τούς κρύβει σε μια θυρίδα του -κι όταν ο Οβελίξ τη σπάει για να ζητήσει φαγητό, και πλακώνουν και ταυτόχρονα οι Ρωμαίοι για έλεγχο, ο φουκαράς ο Ελβετός αναγκάζεται να πει, στα ψέματα, ότι μπήκαν ληστές και άνοιξαν τη θυρίδα -κι έτσι κακολογεί ο ίδιος την ασφάλεια της τράπεζάς του, πράγμα που του προκαλεί τεράστιο σοκ:

— Πάρτους από δω αμέσως, με ατίμασαν! Με υποχρέωσαν να πω ψέματα σχετικά με το απαραβίαστο της επιχείρησής μου -μεταφράζει ο Χιόνης.

Στο δεύτερο καρέ υπάρχει και λογοπαίγνιο. J’en ai ras la marmite à fondue des Gaulois είναι «εξεβελτισμένη» μορφή της έκφρασης «με έχουν φέρει μέχρι εδώ» ή, αν προτιμάτε, «ξεχείλισε το ποτήρι». Η Μαραντέι Ο Χιόνης μεταφράζει περίπου κατά λέξη: «Ξεχείλισε πια η χύτρα με το φοντύ μ’ αυτούς τους Γαλάτες», μια λύση που δεν μ’ αρέσει. Προτιμώ το απλούστερο «Αυτοί οι Γαλάτες δεν τρώγονται πια» του Χιόνη της Μαραντέι, κι ας χάνεται το ελβετικό κουλέρ λοκάλ.

* Στο αμέσως επόμενο καρέ, ο τραπεζίτης αποκαρδιωμένος λέει «κάτι τέτοια σε σπρώχνουν στην ουδετερότητα» -φυσικά είναι σχόλιο για την ελβετική πολιτική ουδετερότητας.

* Στην παραπάνω εικόνα, αριστερά-αριστερά, βλέπετε ότι λέει Un demi coucou plus tard, Μισό κούκου αργότερα. Φυσικά δεν θα έμενε ασχολίαστη η ελβετική ωρολογοποιία. Ο ξενοδόχος Μικρελβετίξ έχει σε κάθε δωμάτιο από μια υπερσύγχρονη κλεψύδρα και κάθε μια ώρα ειδοποιεί τους ενοίκους να αναποδογυρίσουν την κλεψύδρα, αν χρειαστεί ξυπνώντας τους!

* Στην πόλη διεξάγεται Διεθνές Συνέδριο Φυλάρχων -μην ξεχνάμε ότι στη Γενεύη βρίσκεται η ευρωπαϊκή έδρα του ΟΗΕ.

* Στο βουνό, οι βετεράνοι τραγουδάνε τα γιόντελ, που θυμίζει στον Αστερίξ τη φωνή του Κακοφωνίξ, ενώ ένας λεγεωνάριος ακούγοντάς τους νομίζει οτι ακούει κραυγή ελεφάντων.

* Αναφορές υπάρχουν επίσης στον Γουλιέλμο Τέλο, στην ορειβασία, στον ελβετικό θεσμό των εφέδρων και στον Ερυθρό Σταυρό: στη σύγκρουση που γίνεται στο βουνό, ένας Ελβετός ξυλοφορτώνει έναν Ρωμαίο και μετά αρχίζει να του βάζει επιδέσμους: Βοηθάμε όλους τους εμπόλεμους, όποια κι αν είναι η εθνικότητά τους.

* Στο δρόμο προς την Ελβετία, ο Αστερίξ κι ο Οβελίξ διανυκτερεύουν σε ένα Charotel, που είναι το μοτέλ μεταφερμένο στην εποχή των αμαξών. Σταυλοτέλ το λέει ο Χιόνης, Καροτέλ η Μαραντέι.

* Στα ρωμαϊκά όργια στην Κονδάτη παίζουν μεγάλο ρόλο τα εξεζητημένα εδέσματα που σερβίρονται. Ανάμεσά τους:

– boudin d’ours. Το boudin είναι λουκάνικο αίματος, οπότε ο Χιόνης μεταφράζει «λουκάνικο αρκουδοαίματος». Η Μαραντέι προτιμάει το απλούστερο «λουκάνικο αρκούδας», αλλά εδώ βρίσκω καλύτερο το πιο εξεζητημένο όνομα

– γεμιστοί λαιμοί καμηλοπάρδαλης (cous de girafes farcis), και κυρίως

– tripes de sanglier frites dans de la graisse d’urus, δηλαδή άντερα αγριογούρουνου τηγανισμένα με ξύγκι ούρου, κατά Χιόνην, όπου ούρος είναι είδος αρχαίου άγριου ταύρου, που σήμερα έχει εξαφανιστεί. Η Μαραντέι προτιμά να το απλοποιήσει «…σε λίπος ταύρου». Μόλις ακούνε να γίνεται λόγος για το φαγητό αυτό, οι διάφοροι παρατρεχάμενοι αναρωτιούνται, με τα σάλια να τρέχουν από προσμονή: «Με μέλι;».

* Μέσα στην περιπέτεια υπάρχουν δυο πολύ αστείες σκηνές. Η πρώτη, στην αρχή-αρχή, είναι όταν ο Μοναρχίξ απολύει τους βαστάζους του επειδή τον έριξαν κάτω. Κι αυτοί παραπονιούνται: Il a tort de mecontenter la base et de se priver de son soutien, ή, όπως μεταφράζει ο Χιόνης: Έχει άδικο να δυσαρεστεί τη βάση. Θα μείνει χωρίς υποστήριξη, που ακούγεται σαν τοποθέτηση συνδικαλιστή. Ο Μοναρχίξ διορίζει βαστάζους τον Αστερίξ και τον Οβελίξ παρά την ολοφάνερη… υψομετρική διαφορά, εξαιτίας της οποίας για ένα διάστημα αναλαμβάνει μόνος του ο Οβελίξ.

– Μα, τι κάνει ο Οβελίξ;

– Σερβίρει ένα μισό (Χιόνης) ή Σερβίρει τη μισή μερίδα (Μαραντέι).

Υπάρχει και λογοπαίγνιο εδώ, που χάνεται στα ελληνικά, αφού στα γαλλικά servir σημαίνει «υπηρετώ» αλλά βέβαια και «σερβίρω», ενώ στο προηγούμενο καρέ ο Μοναρχίξ είχε ρωτήσει οργισμένος τον Οβελίξ αν αρνείται να τον υπηρετήσει (tu refuses de me servir?)

.

.

.

.

.

.

.

* H δεύτερη αστεία σκηνή είναι το ιατρικό συμβούλιο για τον δηλητηριασμένο επιθεωρητή, όπου συμμετέχουν τρεις-τέσσερις γιατροί, όλοι αλμπάνηδες, ένας μάλιστα έχει το κεφάλι του μέσα σε αμφορέα, απομεινάρι από το όργιο στο οποίο είχε πάρει μέρος.

Μετά το τέλος του συμβουλίου, όταν ο κυβερνήτης θα αναγγείλει ότι έχουν περισσέψει κάμποσα έντερα αγριογούρουνου τηγανισμένα σε ξύγκι ούρου, ο γιατρός θα βγάλει τον αμφορέα ανακράζοντας όλο προσμονή: Με μέλι;

* Από λάθος ή από ανάγκη, οι δυο Γαλάτες, αλλά και άλλοι, αρκετές φορές πέφτουν στη λίμνη Λεμάν (Λεμάνους βέβαια λόγω της εποχής) ή τη διασχίζουν κολυμπώντας -οι Ελβετοί που τους βλέπουν τους ενημερώνουν φλεγματικά ότι «η γέφυρα που γκρέμισε ο Καίσαρας ξαναχτίστηκε». Πράγματι, ο Καίσαρας είχε όντως καταστρέψει μια ξύλινη γέφυρα που υπήρχε στο νησάκι και αργότερα οι Ρωμαίοι την κατασκεύασαν ξανά.

* Τέλος, ενώ ο Οβελίξ αδημονούσε να δει τα περίφημα ελβετικά βουνά, στην αρχή όλο στη λίμνη τον έφερναν οι περιστάσεις. Και μετά, θέλοντας να επιταχύνει το γλέντι των Ελβετών, ήπιε μονορούφι όλο το βαρέλι και έπεσε ξερός κι έτσι κοιμόταν σε όλη την ορειβασία -οπότε, όταν στο καθιερωμένο γαλατικό τσιμπούσι τον ρωτούν οι συγχωριανοί του «πώς είναι η Ελβετία», εκείνος απαντάει: «Επίπεδη!».

Μ’ άλλα λόγια, όπως συμπεραίνει και ο αφηγητής, «κάθε ταξίδι πλουτίζει τις γνώσεις και την πείρα τους» 🙂

Κι εδώ τελειώνει η επισκόπηση του ταξιδιού στη χώρα των Ελβετών. Ραντεβού σε δυο μήνες με μιαν άλλη περιπέτεια -αυτήν που, ελπίζω, θα σκανάρετε!